Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tIrthaMkara paramAtmAoM kI lokottara cAra upamAe~ zrI vijaya suzIla sUri mahAbhayakara bhavATavI meM paribhramaNa karane se atyanta bhayabhIta bane hue jIvoM ko mukti kA mArga dikhAne ke kAraNa sArthavAhAdi svarUpa hone se advitIya ananta upakArI aise apahita tIrthaka paramAtmA ( bhujaMga prayAta vRttama ) mahAgoparUpaM mahAmAhaNa yaMca, mahAsArvavAhaM ca niryAmakaM vai / jagadavandya tIrthaMkaraM bhukti bhAkaiH, namAmi smarAmi svamahantadevam / / ___ anAdi anaMta vizva meM ananta upakArI arihaMta tIrthakara paramAtmA hai| apratima prabhAvazAlI dAnAMtarAyAdi aSTAdaza doSoM se rahita, azokavRkSAdi ATha prAtihAryoM se sahita, janma se cAra, karmakSaya se gyAraha aura devoM se kiye gaye unnIsa isa prakAra cauMtIsa atizayoM se suzobhita tathA vArI ke paitIsa guNoM se samalaMkRta aise zrI arihaMta-tIrthakara paramAtmA saMsAra sAgara meM nimagna prANiyoM ke nirupama (apratima) AlaMbana zrI arihaMtapada kI vyAkhyA ____ anantagaNoM ke bhaNDAra aise vizvavandya, vizvavibhu zrIarihaMta tIrthakara paramAtmAoM kI AgamazAstra meM varNita cAra mahAna lokottara upamAeM atyuttama haiN| una cAra lokottara upamAoM ke nimnalikhita nAma hai-- (1) mahAmopa (2) mahAmAhaNa (3) mahAniryAmaka, aura (4) mahAsArthavAha isa saMbaMdha meM nyAyavizArada, nyAyAcArya, mahAmahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAja sA. ne kahA hai ki'mahAgopa mahAmAhaNa kahiye, niryAmaka sththvaah| upamA ehavI jehane chAje, te jina namIye utsAha re bhavikA! siddhacakrapada vaMdauM, jema cirakAle naMdo re bhavikA siddhckr||" "zrI namaskAra niyukti" nAma ke grantha meM ina upamAoM ke viSaya meM kahA huA hai ki "aDabIi desiataM, taheva nijjAbhayA samuTuMmi / chakkAya rakkhaNaTThA, mahAgovA tepA buccaMti // 1 // bhavATavI meM sArthavAha, bhavasamudra meM niryAmaka, evaM SaTkAya ke rakSaka hone se mahAgopa kahe jAte haiN| mahAgopAdi ina cAra mahAupamAoM kA kramazaH svarUpa darzana isa prakAra hai:-- 1. mahAgopa-(arthAt mahAgvAlA) jaise gopAlaka-gvAlA gAyoM Adi pazuoM kA pAlana, saMrakSaNa karatA hai arthAt jahAM sundara hariyAlI banaspati rahatI hai usa vanajaMgala meM carAne hetu le jAtA hai, evaM pazuoM ko jahAM pAnI pIne ke liye nadI, sarovara, tAlAba, kapa, jharanA, bAvar3I Adi vidyamAna ho vahAM para pAnI pilAne hetu le jAtA hai tathA siMha, bAgha, bher3iyA, bhAlU, cItA Adi vanacara hiMsaka jAnavaroM se bacAtA hai arthAt gAyoM Adi pazuoM ko bhakSaNa na kara jAya etadartha caukannA sadA sAvadhAna rahatA usI prakAra sarvajJa zrI arihaMta-tIrthaMkara bhagavAna bhI saMsAra ke ekendriya jIvoM se lekara paJcendriya jIvoM taka samasta jIvoM ke hita ke lie Arambha samArambha Adi dvArA vividha prakAra kI hiMsA se sarvaprANiyoM ko bacAte haiN| mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga ke vazIbhUta AtmAoM kA karmarUpI zatruoM se saMrakSaNa karate haiN| bI. ni.saM. 2503 159
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ "mA haNa, mA haNa" arthAt "mata mAro, mata mAro" isa prakAra kahate the| lokottara upakArI aise zrI arihaMta-tIrthaMkara paramAtmA vizva ke samasta prANiyoM ko nirantara ghoSaNApUrvaka isa sandeza ko sunAte haiM ki "mA haNa? mA haNa? mAro mata mAro mata arthAt kisI bhI prANI ko mata mAro, nahIM maaro| bhale hI tuma saMyama (cAritra-dIkSA) grahaNa na kara sako to bhI zakya yatanA-jayaNA arthAt jIvoM ko bacAne kI tatparatA,viveka aura buddhi ina donoM ke samanvaya dvArA anartha daNDa ko arthAt niSprayojana hiMsA ko sarvathA tyAgakara arthadaNDa kSetra meM bhI saMkoca karate rho| aise mahApavitra anupama saMdeza vizva ke samasta prANiyoM ko sunAkara "arhantI hi mahAmANAH" arihaMta paramAtmA hI mahAmAhaNa haiM / isa upamA kI sArthakatA kevala zrI arihaMta-tIrthakara paramAtmA ne hI kI hai| kyoMki isa saMsAra meM zrI arihaMta tIrthakara paramAtmA ne hI apane lokottara mahApuruSocita bhAvakaruNArUpI jala kA varSaNa kiyA hai| 3. mahAniyamika-arthAt mahAna sukAnI (naukAoM, jahAjoM ko vyavasthita rUpa se calAne vAlA nAvika ) mahAsamudra--sAgara meM musAphirI karane vAle pravAsI vyakti ko naukA-jahAjoM kI majabUtI kI jitanI AvazyakatA hotI hai utanI hI jarUra una naukA-jahAjoM ke calAne vAle nipuNa khalAsI kI aura sukAntI kI bhI rahatI hai| ajJAna aura avivekAdi dvArA utpanna vividha karmoM ke AkramaNa se bhI bacAte haiN| samyaktvarUpI sundara sarovarAdi ke samIpa le jAkara samyak jJAnarUpI jalapAnI kA pAna karavAte haiM, samyak cAritrarUpI cArA carAte haiM, tathA saMsAra rUpI mahAbhayaMkara vana-jaMgala meM se bAhara nikAla anaMta sukharUpa maMgalamaya zAzvata mokSa sthiti kI ora bhavyAtmya prANiyoM ko le jAte haiM / ina kAraNoM se hI zrI arihaMta-tIrthaMkara paramAtmA jinendradeva SaDkAyika jIva svarUpa gAya Adi pazuoM ke sacce saMrakSakapAlaka kahe jAte haiN| isaliye jainAgama zAstroM meM "arhanto hi mahAgopAH" arthAt arhanta-arihaMta-tIrthakara paramAtmA hI mahAgopa haiN| isa prakAra kI yaha lokottara mahAgopa kI upamA yathArtha vAstavika pratIta hotI hai| samasta vizva meM sarvotkRSTa mahAgopa (mahAgopAla-gvAlA) koI yadi ho to kevala zrI arihaMta-tIrthaMkara paramAtmA hI haiN| 2. mahAmAhaNa (arthAt bar3e mAhaNa): "mAhaNa? mA haNa ? ityevaM yo brUyAt sa maahnnH|" (mata mAro, mata mAro) arthAt "kisI bhI jIva kI hiMsA mata karo" isa prakAra jo kahatA hai vahI mahAmAhaNa hai / yaha upamA vizva ke samasta jIvoM ko yaha batalAtI hai ki "karmoM ke dvArA tuma mata mAro, mata mAro" arthAt karma zatruoM se nahIM marane kI preraNA dene vAlI yaha upamA hai / bhale hI tumane Aja taka karmoM ke paMje meM rahakara amUlya jIvana ko barbAda kiyA hai phira bhI aba dhyAna rakho ki karmoM se mAre mata jaao| isa avasarpiNI ke prathama tIrthaMkara zrI RSabhadeva bhagavAna ke prathama putra tathA prathama cakravartI zrI bharata mahArAjA the jo SaTkhaNDa ke adhipati, zreSTha, caudaha ratna, nava mahAnidhAra aura cauMsaTha hajAra zreSTha striyoM ke sundara bhartAra, caurAsI lAkha hAthI, caurAsI lAkha azva aura caurAsI lAkha ratha ke svAmI tathA channu karor3a gAMva ke aura channu karoDa paidala lazkara ke mAlika the / itanI samRddhi ke mAlika hone para bhI unheM aisA pratIta huA ki yaha saba merI AtmA ke adhaHpatana kA kAraNa hai, aisA samajhakara apane viveka aura buddhi ko jAgrata karane hetu tathA sArmika bhakti kA bhI anupama lAbha mile isa uddezya se zrI bharata mahArAjA ne sAdhamika bandhuoM kA samudAya rakkhA thaa| una sabako bhaktipUrvaka bhojana karAne ke bAda ve saba Adarza mahAzrAvakoM ke sAtha milakara cakravartI zrI bharata mahArAjA ko kahate the ki "jito bhavAn ? varddhate bhIstasmAn mA hana ? mA hana? karma ripuoM se Apa jIte gaye ho ? bhaya bar3hatA jA rahA hai isaliye karma zatruoM ke dvArA mata maaro| mata mAro / taduparAnta ve Adarza mahAzrAvakoM ko jahAM-jahAM hiMsA kI saMbhAvanA ho vahAM vahAM jAkara jaise bhare samudra-sAgara meM jala taraMgoM se, jvAra-bhATA Adi se caMcala va DagamagAtI nAva-jahAjoM ko nipuNa nAvika sAvadhAnI se kuzalatApUrvaka sAmane ke kinAre-dUsarI ora pahuMcA detA hai, usI prakAra saMsAra rUpI mahAsamudra-sAgara meM ajJAna mithyAtvAdi rUpa taraMgoM se TakarAtA huA saMsArI jIvoM kI jIvana naukA ko mahAniryAmaka zrI arihaMta-tIrthakara paramAtmA saMsAra sindhu se pAra karake mokSa rUpI mahAnagara meM sAdhaka ko pahuMcA dete haiN| sAdhanA ke sopAnoM para car3hate hue sAdhaka ke anta karaNa ko viSaya aura kaSAya Adi ke bhayaMkara tUphAna jaba ekadama kampita karake mor3a dene lagate haiM tathA sAdhanA se sAdhaka ko vicalita karate haiM taba, parama upakArI aise mahAniryAmaka zrI arihaMta tIrthakara paramAtmA sAdhaka AtmA kI jIvana naukA ko zraddhArUpI pavana ke anupama sahArA svarUpa samyagdarzana-samyagjJAna-samyakcAritra kI triveNI kI prApti rUpa advitIya sahayoga dekara atyanta sAvadhAnI se bhavasindhu ke kinAre lagAkara anaMta zAzvata sukha ke dhAma svarUpa muktipurI meM pahuMcA dete haiN| isI kAraNa se hI zrI arihaMta-tIrthakara bhagavAna saMsAra ke samasta jIvoM ke mahAna upakArI mAne jAte haiN| isaliye zAstroM meM lokotara aise zrI arihaMta-tIrthakara paramAtmA ko lokottara aisI "mahAniryAmaka" upamA dI gaI hai / - "arhanto mhaaniryaamkaaH|" rAjendra-jyoti Jain Education Intemational
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathArtha rUpa meM yaha vizeSaNa zrI arihaMta-tIrthakara paramAtmA meM hI caritArtha hotA hai| 4. mahAsArthavAha-(arthAt mahAna saMrakSaka sArthavAhI) pUrvakAla meM arthAt prAcIna samaya meM dhanAdi dravyoM se samRddha vyApArI loka puruSArtha nathA vyApAra kuzala saphalatA prApti hetu zubha uddezya se deza-videzoM meM dUra-dUra taka jAyA karate the| jisameM dhanahIna, daridra, niHsahAya vaNika putroM ko aneka prakAra kI sahAyatA dekara apane sAtha dUra-dUra ke pradezoM meM yA dvIpoM meM le jAyA karate the| ___ve una AzritajanoM ko bhayaMkara jaMgaloM meM, vikaTa mArgoM meM sundara saMrakSaNa dekara cora, DAka Adi durjanoM se apane AzritoM ko bacAkara yathocita sthAnoM meM bheja diyA karate the / dhanArjana karane hetu dezAntara meM jAne kI tIvra icchAvAle aise AdhArahIna, sAdhanahIna janoM ko udAracitta caritravAna vyApArI Azraya dekara unake manoratha pUrNa karane ke lie aneka prakAra kI saMpatti suvidhA bhI dete haiN| isIliye aise zrImaMta dhanavAna paropakArI vyApArI kA nAma prAcInakAla meM rAjya saMcAlaka evaM rAjA mahArAjAoM ke dvArA sArthavAha rakhA jAtA thaa| yaha usa samaya bahata mAnaprada upAdhi mAnI jAtI thI / sArthavAha pada vibhUSitajanoM kA sammAna samAja meM acchI taraha se kiyA jAtA thA / arthAt jaise bar3e-bar3e zrImaMta dhanavAna vyApArIjanoM ko mAnada viruddha sArthavAha milatA thA usI prakAra zrI arihaMta tIrthaMkara paramAtmA bhI ina saMsArI jIvoM ko isa jIvana yAtrA meM atyanta Avazyaka aisI samyak zraddhAdika mahAmUlI saMpatti kA dAna dekara rAga-dveSAdika cora DAka, luTeroM se saMrakSaNapUrvaka janma maraNAdi rUpa hiMsaka pazuoM se bacAte haiM tathA saMsArarUpI mahA bhayaMkara vana-jaMgaloM se yoga aura kSema karate hue kuzalatApUrvaka bhavya jIvoM ko pAra utArane vAle haiM / itanA hI nahIM kintu zAzvata sukha ke dhAma rUpa mokSa sthAna meM pahuMcA dete haiN| samasta vizva ke prANimAtra ke advitIya saMrakSaka hone se inakI lokottara Atmazakti kA paricaya dene hetu zAstrakAroM ne apane zAstra meM kahA hai ki "arhanto hi mahAsArthavAhAH" arthAt zrI arihaMta tIrthaMkara bhagavaMta hI mahA sArthavAha haiM / . isa prakAra kI upamA vAstavika tathA atyanta yathArtha samucita (1) mahAgopa kI upamA "jIvanikAyAgAvo, jaMtepAleti mahAgovA / / maraNAibhayAhi jiNA, nivvApAvaNaM ca pAveMti / / (zrI Avazyaka niyukti-gAthA 916) (2) mahAmAhaNa ko upamA "sacce pANA na haMtavvA, na ajjAveyavvA na parivittavvA na pariyAveyavvA na uddaveyavvA // " (zrI AcArAMga sUtra, adhyayana-4 uddezya-1, sUtra 1) (3) mahAniryAmaka kI upamA "NijjAmagarayaNAyAM, amUDhanANamaIkappadhAraNaM / padAmi viNaya' paNao, tiviheNa tidaMDavirayANaM / / (zrI Avazyakaniyukti-gAthA 914) (4) mahAsArthavAha kI upamA "pAvaMtiNi buipuraM, jiNovaIlDeNaM ceva maggeNaM / aDavai desiataM, evaM NeyaM jiNidANaM / / (zrI Avazyaka niyukti-gAthA 906) isa prakAra zAstrakAra maharSiyoM kI varNana kI huI ye cAroM upamA atyuttama haiM / zrI upAsaka dazAMga Adi vidyamAna AgamagraMthoM meM bhI vizeSa varNana dRSTigocara hotA hai| aisI lokottara upamAoM se samalaMkRta zrI arihaMta tIrthakara bhagavantoM kA vizva ke samasta prANiyoM ke Upara kitanA bar3A asIma upakAra hai jisakA sarvathA saMpUrNa varNana karanA kevalajJAnI bhagavaMta se bhI asaMbhava hai| anaMta guNoM ke bhaMDAra taraNatAraNa devAdhideva aise zrI arihaMta tIrthakara paramAtmA ke prati saccI kRtajJatA tathA Adara bhAva ko spaSTa rUpa meM prakaTa karane hetu inakI aharniza pUjAbhakti,zraddhA Adi kArya meM tallIna rahanA hama saboM kA parama kartavya hai| zrI arihaMta tIrthakara paramAtmA kA dhyAna apanI AtmA ko uttama jJAna ke anupama amI chAMTaNe pUrvaka pavitra karatA hai / lokottara advitIya arihaMta tIrthaMkara bhagavantoM ke caraNa-kamaloM meM sadbhAvanA kI bhavya aMjalI samarpaNa karane vAlA prANI avazya hI mokSa mArga kA sAdhaka banatA hai| anta meM apane saba karmoM kA kSaya karake mokSa ke zAzvata sukha kA bhAgI hotA hai| "mahAgopAdi cAra upamAoM se samalaMkRta aise zrI arihaMta tIrthakara paramAtmAoM ko hamArA hArdika aharniza koTiza: vaMdana zAstrokta upamA kI gAthAeM zAstrakAroM ne apane-apane zAstra meM lokottara aise zrI arihaMta tIrthakara bhagavaMta ko "mahAgophamahAmAhaNa, mahAniryAmaka aura mahAsArthavAha" ina cAra lokottara upamAoM ke dvArA varNana kiyA vidyamAna Agama granthoM meM bhI uparyukta bhAvoM kI pUraka aneka gAthAeM dekhane meM AtI haiN| jinameM se kucha gAthAeM yahAM para dI gaI haiM: ho?" bI.ni.saM. 2503 Jain Education Intemational