Book Title: Terapanth me Sanskrut ka Vikas Author(s): Vimalmuni Publisher: Z_Kesarimalji_Surana_Abhinandan_Granth_012044.pdf Catalog link: https://jainqq.org/explore/211143/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha meM saMskRta kA vikAsa muni zrI vimalakumAra, yugapradhAna AcAryazrI tulasI ke ziSya vikrama saMvat 1881 kI ghaTanA hai / usa samaya AcArya jayAcArya ( terApantha ke caturtha AcArya ) kA sAmAnya muni avasthA meM muni zrI hemarAja jI ke sAtha jayapura cAturmAsa thA / usa samaya unheM mAlUma par3A ki eka zrAvaka kA lar3akA saMskRta par3hatA hai| jaya muni ke mana meM muna hemarAjajI ke pAsa AgamAdhyayana karate hue unakI saMskRta TIkA par3hakara aura adhika sAmarthya prApta karane kI abhilASA utpanna huI thI para avaitanika adhyApaka ke abhAva meM vaha pUrNa nahIM ho skii| jaba unheM jJAta huA amuka zrAvaka kA lar3akA saMskRta kA adhyayana karatA hai taba unake mana meM usase saMskRta par3hane kI icchA huii| eka dina jaba vaha bAlaka darzanArtha AyA taba unhoMne kahA- tuma dina meM jo saMskRta par3hate ho vaha mujhe rAtri meM batAoge kyA ? yaha suna usane saharSa svIkRti dete hue kahA- isase to mujhe doharA lAbha hogA | par3he hue pATha kI punarAvRtti ho jAyegI tathA ApakI sevA kA avasara prApta hogaa| tatpazcAt vaha pratidina rAtri meM Ane lagA aura dina meM jo kucha bhI par3hatA use jaya muni ko batA detA / jaya muni una sune hue vyAkaraNa sUtroM ko vRtti sahita tatkAla kaMThastha kara lete aura dUsare dina unakI sAdhanikA ko rAjasthAnI bhASA meM padyabaddha kara dete the / isa prakAra jaya muni ne zrama karake saMskRta vyAkaraNa kA adhyayana kiyaa| unhIM ne sarvaprathama terApaMtha dharma saMgha meM saMskRta kA bIja boyA kAlAntara meM jaya muni terApaMtha ke caturtha AcArya bne| unhoMne apane samaya meM saMgha meM saMskRta bhASA ko protsAhana diyaa| unakI pAvana preraNA se muni magharAjajI ne saMskRta kA acchA adhyayana kiyaa| ve saMskRta ke vidvAn kahalAte the / unhoMne saMskRta meM kucha sphuTa racanAe~ bhI kIM / muni magharAja jI kI saMsAra pakSIyA bahina sAdhvI pramukhA gulAbAMjI ne sarvaprathama sAdhvI samAja meM saMskRta kA adhyayana kiyA thA / 1 1 jayAcArya ke bAda muni madharAjajI terApaMtha ke paMcama AcArya bane ve apane bAla muni kAlUrAmajI (chApara) ko saMskRta adhyayana kI preraNA dete hue kahate the--saMskRta hamAre AgamoM kI kuMjI hai| Agama prAkRta bhASA meM hai| unakI TIkAe~ saMskRta meM likhI huI haiN| saMskRta jAnane vAlA TIkAoM ke mAdhyama se AgamoM ke rahasya ko samajha sakatA hai / ataH hameM saMskRta avazya par3anI caahie|' maghavArANI kI pAcana preraNA se tathA unakI chatra-chAyA meM muni kAlUrAma jI ..ne saMskRta kA adhyayana prArambha kiyA para usake pUrNatA taka pahu~cane pUrva hI AcArya magharAjajI kA svargavAsa ho gayA / - maghavAgaNI ke bAda terApaMtha dharma-saMgha meM saMskRta kA pravAha kramazaH banda hone lagA / mAgaNI ke pazcAt muni mANakalAla jI terApaMtha ke chaThe AcArya bane ve kucha varSoM taka hI (vi0 saM0 1649 caitra kRSNA aSTamI se vi0 saM 1654 kArtika kRSNA tRtIyA) zAsana kara pAye ki krUra kAla acAnaka unheM uThAkara le gyaa| isa Akasmika nidhana ke kAraNa ve apane uttarAdhikArI kI niyukti bhI nahIM kara ske| ataH terApaMtha dharma-saMgha ke sammukha eka jaTila samasyA utpanna huii| kyoMki saMgha ke vidhAnAnusAra bhAvI AcArya kA cunAva vartamAna AcArya hI karate haiM / isa samutpanna jaTilatA ko saMgha ke zAsana-niSTha muniyoM ne milakara sulajhA dI aura sarva sammati se muni DAlacaMda jI ko terApaMtha kA saptama AcArya ghoSita kara diyA / AcArya DAlagaNI ke zAsanAkAla kI ghaTanA hai| eka bAra ve vi0 saM0 1960 meM bIdAsara pdhaare| usa 1. mahAmanasvI AcArya zrI kAnUgaNI kA jIvana-mRta, pR0 38. II . Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa samaya hukumasiMha jI vahA~ ke ThAkura sAhaba the| unakI saMskRta ke prati acchI ruci thii| ataH ve kucha na kucha saMskRta par3hate yA sunate rahate the| eka bAra unheM nimnalikhita zloka kA artha samajha meM nahIM AyA doSAstvAmaruNodaye ratimitastanvIrayAtaH zivaM, vAmanamitathAH phalAnyada zubhaM tvayyAhate'Ga ge ca kAH / nArAmaM tamajApayodharahitaM mArasya raMgAhRdaH, somAdhI gRhamedhinA vizAmasi nndaadibhH||" jaba unheM mAlUma huA ki dAlavaNI yahAM padhAre hue haiM taba unhoMne usa zloka ko likhakara DAlagaNajI ke pAsa bhejA aura artha batAne kA nivedana kiyaa| DAlagaNI ne usa zloka ko muni kAlUrAma jI ko diyaa| para ve usakA artha nahIM batA ske| isa ghaTanA se muni kAlUrAma jI ke mana para tIvra pratikriyA huii| unhoMne punaH saMskRta par3hane kA dRr3ha nizcaya kiyA tathA sArasvata kA pUrvArddha kaMThastha karanA zurU kara diyaa| kucha dinoM ke bAda DAlagaNI curU pdhaare| vahA~ ke zAsana-niSTha zrAvaka rAyacaMdajI surANA ke dvArA muni kAlUrAmajI kA paMDita ghanazyAmadAsajI se samparka huA / paNDitajI muni kAlUrAmajI ke vyaktitva se itane prabhAvita hue ki kaI kaThinAiyoM ke bAvajUda bhI unheM avaitanika rUpa se saMskRta par3hAne ke lie tatpara ho gye| janake sahayoga se muni kAnUrAmajI apane nizcaya kI ora gati karane lge| 1 vi0 saM0 1966 bhAdrapada zuklA 12 ko DAlagaNI kA svargavAsa ho gayA / unhoMne apane uttarAdhikArI ke rUpa meM muni kAlUrAma jI kI niyukti kI hAlagaNI ke svargArohaNa ke bAda guni kAlUrAmajI terApaMtha dharma saMgha ke aSTama AcArya bane / AcArya banane ke bAda una para aneka saMghIya jimmedAriyA~ A gii| phira bhI unhoMne saMskRta adhyayana ko upekSita nahIM kiyA / parantu usameM aura adhika gati lAne kA prayatna karane lge| isa prakAra abhyAsa karane se AcArya kAlUgaNI kA saMskRta bhASA para acchA adhikAra ho gayA / AcArya banane ke bAda unhoMne svapna meM eka vRkSa ko phaloM, puSpoM se ladA huA dekhaa| jisakA artha unhoMne yaha kiyA ki aba hamAre saMgha meM saMskRta kA vRkSa avazya hI phalitapuSpita hogaa| vi0 saM0 1974 kA saradArazahara cAturmAsa sampanna para AcArya kAlUgaNI cUrU pdhaare| usa vahAM ke yati rAvatamalajI kI preraNA se Azukavi paNDita raghunandana jI kA AcArya kAlUgaNI ke sAtha samparka huA / prathama samparka meM hI paNDitajI kI aneka bhrAnta dhAraNAoM kA nirAkaraNa huA aura unhoMne kAlUgaNI ke pAsa samyak prakAra se terApaMtha kI sAdhucaryA kI jAnakArI prApta kI dUsare dina unhoMne "sAdhu-zataka" banAkara usakI pratilipi kAlUgaNI ko arpita kii| kAlUgaNI ne tIna ghanTe meM banAye hue usa "sAdhu-zataka" ko gaura se dekhA aura paNDitajI kI grahaNazIlatA aura sUkSmamedhA ko prkhaa| tatpazcAt paNDitajI AcArya kAlUgaNI ke prati samarpita hokara terApaMtha dharmasaMgha ko apanI sevAe~ dene lge| isa prakAra saMgha ko paNDita ghanazyAmadAsajI tathA paM0 raghunandanajI kA apUrva sahayoga prApta huaa| una donoM ke sahayoga se tathA AcArya kAlUgaNI kI pAvana preraNA se aneka muniyoM ne saMskRta ke kSetra meM vikAsa kiyaa| usa samaya kaI muniyoM ne saMskRta meM kAlU kalyANa mandira tathA kAlU bhaktAmara stotra kI racanA kI / unameM muni tulasIrAmajI (AcArya zrI tulasI), muni kAnamalajI, muni nathamala jI (bAgaura), muni sohanalAla jI (curU), muni dhanarAja jI (sirasA) tathA muni caMdanamala jI (sirasA) the| muni cauthamalajI ne saMskRta vyAkaraNa adhyeyatAoM ke lie "kAlU kaumudI" kI racanA kara unake adhyayana ko sugama banA diyaa| isake sAtha-sAtha unhoMne bhikSu zabdAnuzAsana jaise vizAlakAya grantha kI racanA kii| ina racanAoM meM unheM paNDita raghunandanajI kA avismaraNIya sahayoga milA / prAcArya kAlUgaNI ke zAsanakAla meM sAdhuoM meM saMskRta bhASA kI gati ho rahI thI para sAdhviyoM meM vizeSa nahIM / AcArya kAlUgaNI kI hArdika icchA thI ki sAdhviyoM meM bhI saMskRta bhASA kA vikAsa ho / para unakA svapna 1. mahAmanasvI AcArya zrI kAlUgaNI kA jIvana-vRtta, pR0 26. . Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha meM saMskRta kA vikAsa 441 ......................................................... sAkAra hone ke pUrva hI nirdaya kAla unheM uThAkara le gyaa| AcArya kAlagaNI ne apane svapna ko mUrtimAn karane kA dAyitva apane uttarAdhikArI AcArya zrI tulasI ko sauMpA aura antima zikSA dete hue unheM isa ora vizeSa dhyAna dene ko khaa| AcArya zrI tulasI ne jaba zAsana bhAra saMbhAlA taba ve sirpha 22 varSa ke the| phira bhI unhoMne apanI kAryajA zakti se sAre saMgha ko prabhAvita kiyA / unhoMne sAdhuoM meM saMskRta-vikAsa ke sAtha-sAtha sAdhviyoM ke saMskRta-vikAsa kI ora bhI vizeSa dhyAna diyA aura apanA samaya lgaayaa| sAdhu-sAdhviyoM ke zaikSaNika vikAsa ko dRSTigata rakhate hue eka saptavarSIya pAThyakrama bhI nirdhArita kiyA gayA thaa| jisakI antima yogyatA ema0 e0 ke samakakSa thii| prativarSa usakI parIkSAe~ bhI hotI thiiN| unameM uttIrNa hokara aneka sAdhu-sAdhviyoM ne vizeSa yogyatA prApta kii| vartamAna meM yaha adhyayanakrama banda hai| isake sthAna para jaina vizva bhAratI ke zikSA vibhAga dvArA nirdhArita pAThyakrama kA adhyayana karAyA jAtA hai| AcArya zrI tulasI ke zAsanakAla meM sAdhu-sAdhviyoM ke zaikSaNika vikAsa meM vizeSa gati huii| vartamAna meM aneka sAdhu-sAdhviyAM saMskRta bhASA meM dhArA pravAha bolane meM samartha haiM / saMskRta-lekhana meM bhI unakI lekhanI abAdha-rUpa se calatI hai| AcArya pravara tathA AcArya mahAprajJa ke atirikta kaI muniyoM kI saMskRta bhASA meM racita kRtiyA~ bhI prakAzita ho cukI haiM / unakA vivaraNa isa prakAra hai1. AcArya tulasI dvArA racita-bhikSu nyAya kaNikA, mano'nuzAsanam, jaina siddhAnta dIpikA, paMcasUtram, zikSASaNNavati tathA karttavya-SaT trizikA / 2. yuvAcArya mahAprajJa dvArA racita-azruvINA, mukulam / 3. muni zrI caMdanamala jI dvArA racita-jyotiHsphuliMgam, anubhava zatakam, abhiniSkramaNam, ArjunamAlAkAram, prabhava-prabodha, vardhamAna zikSA saptati, saMvara-sudhA ityAdi / 4. muni zrI sohanalAla jI dvArA racita-devagurudharmastotra / 5. muni zrI buddhamala jI dvArA racita-uttiSTha jAgRta / 6. muni zrI dhanarAjajI (lADanUM) dvArA racita-bhAvabhAskarakAvya / Upara meM unhIM kRtiyoM kA ullekha kiyA gayA hai jo prakAzita haiN| isake sivAya aneka sAdhu-sAdhyiyoM kI racanAe~ aprakAzita bhI haiN| lekhana ke sAtha-sAtha kaI sAdhu-sAdhviyAM saMskRta meM Azu kavitA meM karane meM bhI sakSama haiN| astu, terApaMtha dharmasaMgha ke sAdhu-sAdhviyA~ zikSA, sAdhanA aura sevA ke kSetra meM aura adhika kIrtimAna sthApita karate hue zAsana kI saurabha ko sarvatra prasArita kreN| isI zubhAzaMsA ke sAtha .........