Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0+0+0+ + + ++++ terApaMtha ke mahAn zrAvaka muni zrI vijayakumAra yugapradhAna AcArya zrI tulasI ke ziSya terApaMtha eka prANavAna dharmasaMgha hai| isakI gauravazAlI paramparAoM ko dekhakara hara vyakti isake prati zraddhAvanata ho jAtA hai| prasiddha sAhityakAra zrI jainendra jI ne vizvayAtrA se lauTakara jaba yugapradhAna AcArya zrI tulasI ke darzana kiye taba nivedana kiyA- " maiMne aneka dezoM meM bhramaNa kiyA aura vahA~ para aneka dharma saMsthAna bhI dekhe kintu terApaMtha jaisA suvyavasthita saMgaThana kahIM najara nahIM aayaa| eka AcArya ke netRtva meM yaha saMgha sadA phalatA phUlatA rahA hai / AcArya bhakSa ne isakI nIMva meM maryAdA aura anuzAsana ke do khambhe aise gAr3a diye hai ki isa saMgha rUpI prAsAda ko kahIM koI khatarA nahIM hai| eka se eka mahAn AcArya saubhAgya se isa gaNa ko milate rahe haiN| vartamAna meM AcArya tulasI kI chatrachAyA meM isa saMgha ne vikAsa ke aura naye AyAma udghATita kiye haiN| AcArya bhikSu ne bIja vapana kiyA thA vahI bIja Aja AcArya zrI ke sadprayAsoM se vaTa vRkSa ke rUpa meM lahalahA rahA hai aura aba to vaha vRkSa itane vizAla Ayatana meM phaila gayA hai ki usa vRkSa kI zItala chAMha meM samasta vasudhA ke prANI baiThakara Ananda kA anubhava kara sakate haiM / isa saMgha ko sarvAMga sampanna zarIra kI upamA dI jA sakatI hai / zarIra kA sabase mahattvapUrNa aMga hotA hai mastiSka / AcArya ko mastiSka se upamita kiyA jA sakatA hai| sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA, isake hAtha-paira ke samAna haiM / mastiSka pUrNa vikasita ho aura hAtha paira ko agara lakavA mAra gayA ho to vyakti kA koI bhI cintana kArya rUpa meM pariNata nahIM ho pAtA hai| vyakti jIvita avasthA meM bhI mRtatva kI pIr3A ko bhoga letA hai / terApaMtha ko jIvanta dharmasaMgha isalie kahA jA sakatA hai kyoMki usakA hara avayava majabUta hai / terApaMtha kI pragati kA zreya AcAryoM aura tyAgI - balidAnI sAdhu-sAdhviyoM ko to hai hI kintu una mahAn zrAvaka aura zrAvikAoM ko bhI hai jinhoMne vividha kasauTiyoM meM aTUTa zAsana-niSThA kA paricaya diyA, apanI sevA aura karttavyaparAyaNatA se zAsana ko gauravAnvita kiyA / isIlie to svAmIjI apanI eka racanA meM likhA hai- "sAdha - zrAvaka ratanAM rI mAlA eka moTI dUjI nAnhI re" / terApaMtha ke itihAsa ke sAtha zrAvaka-zrAvikAoM kA itihAsa sadA amara rahegA / prastuta nibandha meM mujhe kevala pramukha zrAvakoM kA jIvana darzana karavAnA hai| zrAvakoM kI bhI eka lambI zrRMkhalA mere sAmane hai / isa laghukAya nibandha meM sabhI zrAvakoM kA samagra jIvana vRtta likha pAnA asambhava hai phira bhI kucha zrAvakoM kA varNana yahA~ prastuta haiM / mevAr3a ke pramukha Avaka (1) zrI zobhajI koThArI--ye svAmIjI ke ananya zrAvaka the| inake pitA zrI bherojI ne kelavA ke prathama cAturmAsa meM hI svAmIjI kI zraddhA grahaNa kI thii| zobhajI sAMsArika aura dhArmika donoM kSetroM meM kuzala the / inako kelavA ke ThikANoM kA pradhAna niyukta kiyA gyaa| eka bAra kisI kAraNa se kelavA ke ThAkura ke sAtha inakA manamuTAva ho gayA / phalataH inheM kelavA chor3akara nAthadvArA jAnA pdd'aa| isa prakAra bacakara bhAga jAne kA patA lagane para kelavA ke ThAkura aura adhika Aveza meM A gye| ve zobhajI ko kisI jAla meM pha~sAkara apamAnita karanA cAhate the / nAvadvArA unakI jAgIra meM nahIM thA vahA~ ke sarvesarvA gosAI jI the| gosAMIjI ke sAtha unake samparka acche the| ThAkura ne zobhajI para kaI abhiyoga lagA diye aura gosAMI jI se unheM kArAgAra meM banda karane kA Adeza dilA diyA / zobhajI ko kaidI banA liyA gyaa| svAmIjI Asa-pAsa ke gA~voM meM vicara rahe the| unheM jaba isa ghaTanA kA patA calA .
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : SaSTha khaNDa pavahAya to ve nAthadvArA padhAre / apane bhakta ko darzana dene ke lie jela meM Aye / unakI koTharI ke sAmane svAmIjI pahu~ce taba ve gunagunA rahe the (1) moTo phaMda paDyo iNa jIva re kanaka kAmaNI doya / (2) ulajha rahyo nikala sakU nahIM re, darzaNa do paDyo vichoha / (3) svAmI jI rA darzana kiNa vidha hoya svAmIjI kucha kSaNa unakI tallInatA dekhate rahe phira ve bole-zobhajI darzana kara lo| svAmIjI ko pratyakSa A~khoM ke sAmane dekhakara harSa vibhora ho gaye / ve vandana karane ke lie khar3e hue aura bA~dhI huI pairoM kI bair3iyA~ tinake jyoM TUTa gaI / jela saMrakSaka ko yaha ghaTanA dekhakara Azcarya huA / unhoMne zobhajI jaise mahAn vyakti ko andara kaida rakhanA ucita nahIM samajhA / zobhajI ko mukta kara diyA gyaa| inhoMne aneka vyaktiyoM ko svAmIjI kA anuyAyI bnaayaa| zobhajI bhakta ke sAtha-sAtha acche kavi bhI the| unhoMne saMkalpa kiyA thA ki svAmIjI jitane padya banAyeMge, unakA dazamAMza ve banAyeMge / isa prakAra unhoMne apane jIvana meM 3800 padyoM kI racanA kI / unake kaI gIta Aja bhI bhAI-bahinoM ke muMha para sune jAte haiN| (2) zrI kezarajI bhaNDArI-zrAvaka zrI kezarajI kA janma kapAsana meM huA hai / kucha samaya pazcAt inhoMne apanA nivAsa sthAna udayapura banA liyA / zrAvaka zrI zobhajI ke prayatna se ye svAmIjI ke anuyAyI bane the| kAphI samaya taka ve pracchanna rUpa meM rahe the| usa samaya terApaMthI banane vAloM ko kAphI sAmAjika kaThinAiyA~ sahanI par3atI thIM / bhAramala svAmI ke udayapura niSkAsana ke samaya ye prakaTa rUpa meM Amane Aye / kaI bhrAntiyoM meM par3akara rAjA ne bhAramalajI svAmI ko udayapura se nikAla diyA aura mevAr3a bhara se nikAlane kI bhI yojanAe~ cala rahI thiiN| usa samaya kezarajI hI eka aise vyakti the jinhoMne mahArANA ke mana ko mor3A aura unakI galatI kA bhAna kraayaa| mahArANA ne do patra likhakara bhAramalajI svAmI ko udayapura padhArane kI prArthanA kii| usa samaya kezarajI ne saMgha aura AcArya kI jo sevA kI vaha sadA smaraNIya rhegii| kezarajI aneka varSoM taka mahArANA ke yahA~ Dyor3hI (antaHpura) ke adhikArI ke rUpa meM rhe| kaI varSoM taka ye rAjya meM kara-adhikArI ke rUpa meM rahe, kAlAntara meM mahArANA ne inako rAjya kA nyAyAdhIza niyukta kiyaa| inakI ImAnadArI aura sevA-bhAvanA se mahArANA bahuta prabhAvita hae, vizvAsapAtra hone se mahArANA inakI hara bAta ko dhyAna se sunate the| inake prayAsa se hI virodhiyoM kA sArA pAsA palaTa diyA gyaa| rAjakIya kAryoM meM vyasta rahate hue bhI ye kucha na kucha samaya pratidina svAdhyAya meM lagAte the| inake pAsa AgamoM aura zAstroM kA acchA saMgraha bhI thaa| (3) zrI ambAlAlajI kAvar3iyA-zrI kAvar3iyA udayapura nivAsI the aura suprasiddha bhAmAzAha ke vaMzaja the| inakA nanihAla terApaMthI parivAra meM thA / inako dharma ke saMskAra apanI mA~ se mile| bAda meM jayAcArya ke pAsa unhoMne samyak zraddhA grahaNa kI / ve vakAlata bhI karate the| samAja kI aneka ulajhanoM ko ye AsAnI se sulajhA dete the| gaMgApura kI sAdhvI zrI najarakaMvarajI kI dIkSA rukavAne ke lie pura nivAsI cauthamalajI ne eka mukadamA prArambha kiyA thA, usa mukadame ko viphala karane meM inakA hI parizrama rahA thaa| ve zAsana aura AcArya kI sevA to karate hI the kintu sevA meM Ane vAle yAtriyoM kI suvidhAoM kA bhI khyAla rakhate the| inake vizeSa nivedana para saM0 1972 kA cAturmAsa DAlagaNI ne udayapura meM kiyaa| cAturmAsa meM sevA kA unhoMne acchA lAbha utthaayaa| unhoMne jayAcArya se lekara kAlagaNI ke zAsana kAla taka apanI sevAe saMgha ko diiN| 66 varSa kA AyuSya pUrA kara kAladharma prApta kiyaa| (4) hemajI bolyA-ye lAvAsaradAragar3ha ke nivAsI the| ye RSi rAya ke zAsana kAla meM hue the| sAdhu-sAdhviyoM kI sevA kAphI ruci se karate the / tAttvika jJAna acchA sIkhA huA thaa| paccIsa varSa kI bhara yauvana avasthA meM inhoMne yAvajjIvana sapatnIka brahmacarya svIkAra kara liyA thaa| yogoM kI sthiratA kA acchA abhyAsa thaa| eka bAra pazcima
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ terApaMtha ke mahAn zrAvaka 101 -. -. -. -. -. -. -. -. - . rAtri meM ve sAmAyika kara rahe the| jaba ve dhyAnastha baiThe the, eka sarpa una para car3ha gyaa| hemajI ko usake lija lije sparza se patA cala gayA ki koI sarpa mere para reMga rahA hai, phira bhI ve vaise hI avicala baiThe rhe| sA~pa pUre zarIra para ghUmatA huA eka tarapha calA gyaa| yaha unakI sthiratA aura nirbhIkatA kA eka udAharaNa thaa| eka bAra ve apanI dukAna para baiThe sAmAyika kara rahe the| kisI ne Akara sUcanA dI ki Apake ghara para to Aga laga gaI hai| sAdhAraNa vyakti ke mana meM jahA~ isa prakAra ke saMvAda se uthala-puthala maca sakatI hai vahA~ hemajI kA mana DAMvADola nahIM haa| sAmAyika pUrI hone ke bAda jaba ve ghara pahuMce to Aga bujhA dI gaI thI, koI vizeSa nukasAna bhI nahIM huaa| unakA mukhya dhandhA byAja kA thA / kisAnoM aura caravAhoM ko kAphI rakama byAja para dete the| byAja ugAhane meM ve var3I komalatA kA vyavahAra karate the| kisI kI vivazatA se lAbha uThA lenA unakA lakSya nahIM rahatA thaa| eka bAra kisI eka vyakti ne unase rupaye udhAra liye| sthiti bigar3a jAne se vaha rupayA cakA nahIM paayaa| hemajI ne jaba rupayA cukAne ke lie takAjA kiyA to usane dayanIya zabdoM meM kahA-vaise to rupayA cukAne meM asamartha huuN| itanA to ho sakatA hai ki maiM apanI bher3a bakariyoM ko becakara ApakI rakama cukA dU kintu isase merA sArA parivAra bhUkhA mara jAyegA / hamArA gujArA inhIM para nirbhara hai| hemajI aisA nahIM cAhate the, unhoMne usa rAzi ko baTTe khAte likhakara khAtA barAvara kara diyA / yahI unake Adarza dhArmikatA kI nizAnI thii| (5) zrI jodhojI-bAvalAsa nivAsI zrAvaka jodhojI RSirAya ke samaya ke zrAvaka the| Arthika avasthA se kamajora hote hue bhI anaitikatA kA eka bhI paisA ghara meM nahIM lAnA cAhate the| santoSa aura sAdagI pradhAna inakA jIvana thaa| inake sAta putriyA~ thiiN| usa samaya lar3akiyoM kI kImata jyAdA thii| kyoMki lar3ake vAle ko vivAha karane ke lie dhana dene para lar3akiyA~ milatI thiiN| eka-eka samaya kI sthiti hotI hai| to aise samaya meM sAta putriyA~ honA saubhAgya kI bAta thI, kyoMki ghara baiThe hI jodhojI dhanavAna bana jAte, kintu jodhojI ne isa paramparA kA bahiSkAra kiyaa| unhoMne lar3akiyoM ko paisoM meM becanA ucita nahIM samajhA / sAtoM putriyoM ko acche gharoM meM byAhA gyaa| jahA~ bhI inakI lar3akiyA~ gaIM, inhoMne pUre ghara ko terApaMthI banA liyA aura dUsare parivAroM ko bhI apane anukUla bnaayaa| vAvalAsa meM eka camAra bhI zrAvaka thaa| bar3I lagana vAlA bhakta thaa| jodhojI zrAvakoM meM mukhiyA the / usa camAra zrAvaka ke sAtha unakA acchA pArasparika sauhArda thaa| kisI kAraNa se donoM meM khaTapaTa ho gaI / eka bAra kisI rAhagIra ne camAra zrAvaka ko sUcanA dI ki muni hemarAjajI bAvalAsa padhAra rahe haiM, basa thor3I hI dera meM pahuMcane vAle haiM / aba pramukha zrAvaka jodhojI ko samAcAra batAnA jarUrI ho gyaa| vaha pazopeza meM par3a gayA kyoMki unake sAtha bolacAla banda thii| Akhira usane nirNaya kiyA ki yaha vaiyaktika jhagar3A hai, dharma ke kArya meM to hama eka hI haiN| vaha camAra jodhojI ke ghara gayA aura yaha samAcAra btaayaa| hemarAjajI svAmI gA~va meM padhAre, vyAkhyAna huaa| jodhojI usa camAra ke sArmika vAtsalya se itane prabhAvita hue ki vyAkhyAna samApti para khar3e hokara bole "isa camAra ne munizrI ke Agamana kA samAcAra milate hI mujhe khabara dii| mujhe agara sUcanA milatI to zAyada maiM ise nahIM kahatA / maiM seTha hokara bhI isa camAra se gyaa| bItA ThaharA aura yaha camAra hokara bhI mujhase U~cA uTha gyaa|" / jodhojI kI Atma-nindA ne unako mahAn banA diyA / donoM meM phira se acchA sambandha jur3a gayA / gurudarzana ke nimitta aneka bAra inhoMne pada yAtrAe~ bhI kI thii| kahate haiM pUrI yAtrA meM eka rupayA se adhika kharca unakA nahIM hotA thaa| (6) zrI ambAlAlajI murar3iyA-suprasiddha zrAvaka zrI ambAlAlajI murar3iyA udayapura ke nivAsI the| ve zrIlAlajI muraDiyA ke suputra the| jayAcArya ke pAsa inhoMne guru-dhAraNA lI thii| ye rAjakIya aura dhArmika donoM kAryoM meM pramukha the| ve usa samaya ke eka kuzala abhiyantA the| mahArANA sajjanasiMhajI ke kRpA-pAtra the| inakI sevAoM se tuSTa hokara mahArANA ne unako 'rAjA' kI upAdhi se alaMkRta kiyA thaa| tatpazcAt loga unheM 'aMbAba rAjA' kahakara hI pukArate the| eka bAra mahArANA sajjanasiMhajI kI bhAvanA huI ki kisI parvata para apane nAma se kilA banAyA jaae| -0
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ -0 -0 102 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : SaSTha khaNDa 3+0 *** picholA jhIla para sthita rAjamahaloM ke sAmane dikhane vAlI sarvAdhika U~cI coTI ko unhoMne pasanda kiyaa| aMbA rAjA ko nirmANa kArya kI jimmedArI dI gii| unhoMne coTI taka pahu~cane ke lie mArga se lekara rAjamahala banAne taka kA kArya saphalatA se kiyA / sajjanagar3ha ke nAma se yaha sthAna Aja bhI prasiddha hai / aMbAva rAjA kI dekharekha meM dUsarA kilA udayapura kI pArzvavartI pahAr3I para banAyA gyaa| mahArANA ne usakA nAma aMbAvarAjA ke nAma para aMbAgar3ha diyA / aMbAvarAjA ke choTe bhAI pyAracandajI ugra prakRti ke the| eka bAra kisI hatyA ke mAmale meM unheM mRtyudaNDa de diyA gyaa| unhIM dinoM aMbAvarAjA ne mahArANA ko apane ghara para nimantrita kiyA aura bahuta bar3hiyA satkAra kiyA / mahArANA ne prasanna hokara kahA - aMbAva ! jo terI icchA ho so mA~ga le / avasara dekhakara unhoMne kahAmere bhAI ko mukta karane kI kRpA kreN| mahArANA ne kahA- are aMbAva kucha dhana jAgIra mA~ga lete / aMbAvarAjA vinamratA se kahA - annadAtA, merA bhAI mauta ke phande meM laTaka rahA hai aura maiM jAgIrI mAMgeM / yaha kaise ho sakatA hai ? mahArANA ne bhAI ko tatkAla chor3a diyA aura aMbAvarAjA kI prazaMsA karate hue kahA- bhAI ho to aisA honA caahiye| mahArANA kI kRpA uttarottara bar3hatI rhii| aMbAvarAjA kA vyaktitva rAjyakSetra aura dharmakSetra donoM meM mAnyatA prApta thaa| +++ mAravAr3a ke pramukha Avaka (7) zrI gerUlAlajI vyAsa- gerUlAlajI vyAsa jodhapuranivAsI brAhmaNa the| ye svAmIjI ke prathama teraha zrAvakoM meM se eka the / aura una teraha meM bhI prathama koTi ke kahe jA sakate haiN| terApaMtha kI sthApanA se pUrva svAmIjI jaba jodhapura padhAre taba hI inhoMne paramparAgata dharma ko chor3akara jaina dharma svIkAra kiyA thA / svAmIjI ke sulajhe hue vicAroM se ye bahuta prabhAvita hue| jainatva svIkAra kara lene se inakI virAdarI ke loga inase bahuta nArAja hue| kintu vyAsajI apanI zraddhA meM dRr3ha the / inakA beTA vivAha ke yogya ho gayA kintu koI bhI lar3akI dene ke lie taiyAra nahIM thA / vyAsajI ne kisI anya gA~va meM lar3ake kA sambandha kiyA / daheja meM lar3akI ke pitA ne anya vastuoM ke sAtha mukhakA Asana aura pUMjI bhI dii| ise dekha logoM ne sambandhiyoM ko paraspara miTAne ke lie kahA-dekhI samadhI ne kaisA majAka kiyA hai| vyAsajI ne kahA- majAka nahIM, yaha buddhimAnI kI bAta hai, kyoMki samadhI jAnatA hai ki merI lar3akI jaMgala meM jA rahI hai isalie sAmAyika, pauSadha bhI karegI isalie ina vastuoM kI jarUrata pdd'egii| loga apane Apa cupa ho gaye / vyAsajI zraddhAlu zrAvaka hone ke sAtha dharmapracAraka bhI the| unheM vyApArika kAryoM se dUra pradezoM meM jAnA par3atA thA / ve vahAM jAkara vyApAra ke sAtha-sAtha dharma carcA bhI kiyA karate the / aneka vyaktiyoM ko unhoMne samyak zraddhA pradAna kii| kaccha meM terApaMtha kA bIja vapana karane kA zreya inhIM ko hai| eka bAra 1851 meM ye vyApArArtha kaccha gaye / vahA~ mAMDavI meM TIkamajI DosI ke yahA~ tthhre| unase dharma-viSayaka carcA cher3I / svAmIjI kI vicAradhArA unheM batalAyI / ve bahuta prabhAvita hue aura svAmIjI ke mAravAr3a meM jAkara pratyakSa darzana kiye aura samyak zraddhA grahaNa kI usake bAda kaI parivAroM ko zraddhAlu banAyA / 1 (8) zrI vijayacandajI paTavA vijayacandajI pAlI ke dhanI vyaktiyoM meM sabase agraNI the| svAmIjI ke pAlI padArpaNa ke samaya samparka meM Aye / samAja bhaya ke kAraNa ye dina meM nahIM aate| rAtri meM bhI pravacana sampanna hone ke bAda svAmIjI ke pAsa tattvacarcA karate the| eka bAra ye apane mitra ko sAtha lekara Aye / carcA zurU huii| svAmIjI ne santoM se so jAne ke lie kahA aura batAyA mujhe abhI kucha samaya lgegaa| prazna - pratiprazna' calate rhe| carcA calatecalate pUrva dizA meM lAlimA chAne lagI / antatogatvA svAmIjI kA rAtri jAgaraNa saphala huA, donoM vyaktiyoM ne guru-dhAraNA kI aura apane ghara ravAnA hue| svAmIjI ne santoM ko pukArA- uTho santo ! pratikramaNa kA samaya hone bAlA hai| svAmIjI ko virAje dekha santoM ne pUchA- Apako virAje kitanI dera huI ? svAmIjI ne kahA koI soyA - .
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ terApaMtha ke mahAn zrAvaka 103 1 ho to virAje / santoM ko Azcarya huA / svAmIjI ne pUrI rAta jAgaraNa kara unheM asalI tattva smjhaayaa| usake bAda donoM kI patniyoM ne bhI gurudhAraNA kI paTavAjI ke terApaMthI bana jAne se kAphI loga jhuMjhalA aise pratiSThita vyakti kA sAmAjika bahiSkAra to ve nahIM kara sakate the para logoM ne unake virodha meM kAphI aphavAheM phailAva kintu ve apanI zraddhA meM majabUta rhe| apane jIvana meM inhoMne saikar3oM vyaktiyoM ko samyaktvI bnaayaa| svAmIjI ne unakI dRr3ha zraddhA ko dekhakara eka bAra kahA thA "paTavAjI ko santoM se vimukha karane ke lie loga kitanI ulTI bAteM unheM kahate haiM parantu ve itane dRr3ha vizvAsI haiM ki mAno kSAyika samyaktvI ho / " paTavAjI eka bAra dukAna se uThakara svAmIjI kA vyAkhyAna sunane gaye / sAmAyika meM baiTha gaye / aba yAda AyA ki do hajAra rupayoM kA thailA dukAna ke bAhara bhUla gyaa| svAmIjI ko nivedana kiyA- Aja to ArttadhyAna kI sthiti paidA ho gii| svAmIjI ne unako dhIraja baMdhAyA aura sAmAyika meM yogoM kI sthiratA rakhane kI preraNA dI aura kahA- zuddha sAmAyika kI tulanA meM do hajAra rupaye tuccha haiN| paTavAjI ne mana ko jamAyA, zuddha sAmAyika ko pUrNa kara jaba dukAna para gaye to unheM dekhakara Azcarya huA ki eka bakarA usa thaile para isa DhaMga se baiThA hai ki thailA dUsare ko najara bhI na aaye| unake rupaye unheM vahIM surakSita mila gaye / eka bAra jodhapuranareza ne pAlI ke vyApAriyoM se eka lAkha rupaye kI mA~ga kii| dukAnadAroM ne kasamasAhaTa kI nagara meM usa samaya do hI dhanI sAhUkAra the| eka paTavAjI, dUsare eka mAhezvarI the| paTavAjI ne viSama sthiti dekhakara mAhezvarIjI se kahA - ina choTe vyApAriyoM ko kasanA acchA nahIM hai, yaha rakama AdhI-AdhI hama hI bheja deM / donoM vyApAriyoM ne pacAsa-pacAsa hajAra rupayA jodhapuranareza ko bheja diye| nareza ne vaha rakama vApisa bheja dI yaha kahakara ki mujhe to kevala pAlI ke vyApAriyoM kI parIkSA lenI thii| isa ghaTanA se paTavAjI kA nareza para acchA prabhAva pdd'aa| paTavAjI dRr3hazraddhAlu aura vyavahArakuzala zrAvaka the / (1) zrI bahAduramalajI bhaMDArI - bhaMDArIjI jodhapura ke suprasiddha zrAvaka the| inako dhArmika saMskAra apanI mAtA se mile / sAdhu-sAdhviyoM ke samparka se ve saMskAra dRr3ha hote rhe| jayAcArya ke prati inake mana meM aTUTa AsthA thI / pApa bhIru aura sAdagIpriya vyakti the / jodhapuranareza kI ina para acchI kRpA thI / jodhapura rAjya ko inhoMne kAphI sevAe~ dIM / rAjA ne inheM koThAra aura bAhara ke vibhAga para niyukta kiyaa| kAphI samaya taka rAjakoSa kA kArya bhI inheM sauMpA gyaa| kucha samaya ke lie ye rAjya ke dIvAna bhI rhe| inakI kAryakulatA se prabhAvita hokara nareza ne inako jAgIra ke rUpa meM eka gA~va bhI diyaa| nareza kI itanI kRpA dekhakara logoM ne eka tukkA jor3a diyA- "mAhe nAce nAjariyo, bAre nAce bAdariyo" yAni antaHpura meM nAjarajI kA bolabAlA hai aura mahArAjA ke pAsa bahAduramalajI kA / rAjakIya sevAoM ke sAtha-sAtha dharmazAsana ko bhI inhoMne bahuta sevAe~ dI thiiN| aneka ghaTanAoM meM se eka atyadhika mahatvapUrNa ghaTanA munipajI svAmI ke dIkSA sambandhI hai| munipajI svAmI ke pitA jayapura nivAsI bAnajI ke yahA~ goda Aye the / kisI kAraNa thAnajI aura munipatajI svAmI ke pitA ke paraspara anabana ho gaI aura ve yAnajI se alaga rahane lge| pRthaka hone ke bAda pitA kA dehAnta ho gyaa| kucha varSoM bAda mAtA aura putra munipatajI ne jayAcArya ke pAsa saM0 1620 ke cUrU cAturmAsa meM dIkSA le lii| aba thAnajI ko virodha kA acchA avasara mila gayA / unhoMne jodhapuranareza ko Avedana kara diyA ki eka moDe ne mere pote ko bahakAkara mu~Da liyA hai ataH Apa usa moDe ko giraphtAra kara merA potA mujhe dilaaveN| nareza ne pUrI sthiti kI jAnakArI kiye binA Adeza kara diyA aura dasa savAroM ko lADanUM kI tarapha bheja diyA aura kahA--usa moDe ko giraphtAra kara hAjira kiyA jAya / usa samaya jayAcArya lADanUM meM the / bahAduramalajI ko isa SaDyantra kA patA laga gyaa| ve rAta ke samaya hI nareza ke pAsa putra 'kizanalAlajI gaye / sArI sthiti batAyI aura Adeza ko radda karane kA rukkA likhavAyA / vaha rukkA lekara unake eka U~TaNI para baiThakara gaye aura una savAroM ko bIca meM hI roka diyaa| jayAcArya ko jaba yaha patA lagA to ve bhaNDArIjI kI buddhimattA para bahuta prasanna hue| thor3e dinoM bAda jaba bhaNDArIjI ne darzana kiye taba bhaNDArIjI ko .
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : SaSTha khaNDa bagazIza ke rUpa meM saM0 1924 kA cAturmAsa jodhapura krvaayaa| bhaNDArIjI ne samaya-samaya para zAsana ko bahuta sevAe~ diiN| ve saba itihAsa meM aMkita rheNgii| 70 varSa kI umra meM inakA dehAvasAna huaa| maghavAgaNI kA cAturmAsa usa samaya jodhapura meM thaa| (10) zrI dulIcaMdajI dUgar3a-zrI dulIcaMdajI lADanUM nivAsI the| inhoMne tIsare AcArya zrI RSirAya se lekara kAlUgaNI taka cha: AcAryoM kI sevA kI thii| dharma ke prati inakI AsthA advitIya thii| zAsana ko vipatti bhare avasaroM para dulajI ne prANoM ko hathelI para rakhakara jo sevAe~ dI ve sadA gaurava se yAda kI jaayeNgii| munipatajI svAmI ke dIkSA prasaMga ko lekara jodhapuranareza ne jayAcArya ko giraphtAra karane kA Adeza nikAla diyA thaa| lADanU jaba khabara milI taba dulajI ne jayAcArya ko nivedana kiyA Apa merI havelI meM padhAra jaayeN| apane AcArya kI surakSA ke lie zrAvakoM ne yaha ucita samajhA ki purAnA sthAna chor3a diyA jaave| jayAcArya ke mana meM bhaya nahIM thaa| para dulajI va anya zrAvakoM kA Agraha dekhakara jayAcArya vahA~ padhAre / dulajI ne nivedana kiyA hama kucha zrAvaka yahA~ dvAra para paharA deMge / hamAre jIvita rahate koI bhI Apako giraphtAra nahIM kara skegaa| yoM prANoM kI bali dene taka unakI taiyArI thii| yadyapi bhaNDArI kI dakSatA se vaha Adeza radda kara diyA gayA phira bhI unakA vaha sAhasa sadA dUsaroM ko preraNA detA rhegaa| dulajI AcAryoM ke atyanta kRpA-pAtra zrAvaka the| sabhI AcArya inakI bAta ko bahuta Adara se sunate the| inake Agraha para AcAryoM ko kaI bAra apanA nirNaya badalanA par3atA thaa| inake jIvana kI aura bhI ghaTanAe~ haiM kintu vistArabhaya se sabakA ullekha honA saMbhava nahIM hai| (11) zrI mAnajI mUthA-ye jasola ke nivAsI the| svAmI bhIkhaNajI ke prati inake mana meM bejor3a zraddhA thii| apane zraddhAbala se inhoMne hara kaThinAI ko dUra kiyaa| eka bAra eka kAle sA~pa ne unako Dasa liyA / kAlA sA~pa apekSAkRta adhika viSa vAlA hotA hai| logoM ne tatkAla upacAra karAne kA parAmarza diyA yA kisI mantravAdI ko bulAkara viSa-prabhAva ko dUra karane ke lie khaa| kintu mAnajI ne kahA-merI auSadha to svAmIjI kA nAma hai| unhoMne eka dhAgA maeNgabAyA, svAmI jI ke nAma se mantrita kiyA aura sA~pa ke kATe hue sthAna ke pAsa bA~dha diyaa| bAda meM jhAr3A lagAte hue bole-"bhikSa bAbo bhalo karegA, nAma mantra kA kAma kregaa|" thor3I hI dera bAda viSa kA saMbhAvita prabhAva zAnta ho gyaa| unako aisI prANavAn zraddhA ko dekhakara sabako Azcarya huaa| isa ghaTanA ke kaI varSa bAda taka jIvita rhe| mAnajI zAsana kI maryAdAoM ke acche jAnakAra the| kahIM bhI kisI sAdhu meM maryAdA ke prati upekSAbhAva dekhate, unheM vinamratApUrvaka nivedana karate / ve dharmasaMgha ke hitagavaiSI the| thalI ke pramukha zrAvaka (12) zrI jeThamalajI gadhayA-saradArazahara ke gadhayA parivAra meM terApaMtha kI zraddhA jeThamalajI se hI prArambha huii| usa samaya saradArazahara bahinoM kA kSetra kahalAtA thaa| bhAiyoM para saMgha se nikale hue chogajI caturbhujajI kA prabhAva thA / muni kAlUjI ke prayAsoM se bhAiyoM meM terApaMtha kI zraddhA paidA huI / jeThamalajo TAlokaroM ke kaTTara bhakta bana gaye the| unhoMne anya santoM ke pAsa jAnA to dUra vandanA taka kA tyAga le rakhA thaa| eka bAra rAste meM hI kAlUjI svAmI ke sahavartI muni chabilAjI ne unase bAta kI phira kAlUjI svAmI se ThIkAne ke bAhara hI bAtacIta kii| unakI zaMkAeM dUra huI aura jayAcArya ko guru rUpa meM unhoMne dhAraNa kara liyaa| gadhaiyAjI ke terApaMtha kI zraddhA svIkAra kara lene ke bAda anekoM bhAiyoM ne sahI mArga ko apnaayaa| gadhaiyAjI saradArazahara ke pramukha vyaktiyoM meM the ata: unakA anukaraNa dUsare loga kareM yaha svAbhAvika hI thA / apane putra zrIcandajI jo usa samaya kalakattA the unako patra likhakara apanI dhArmika mAnyatA va terApaMtha kI zraddhA ke bAre meM batA diyA aura unheM bhI isa ora prerita kiyaa| unhoMne bhI jayAcArya ko guru rUpa meM svIkAra kara liyA / inakA jIvana vairAgyamaya thaa| cAlIsa varSa kI avasthA meM hI inhoMne pUrNa brahmacarya svIkAra kara liyA thaa| khAna-pAna aura rahana-sahana meM bhI kAphI saMyama rakhate the| prArambha meM inakI Arthika avasthA sAmAnya thii| khetI kA dhandhA kiyA karate the| jeThamalajI kucha nayA vyApAra karanA cAhate the|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ terApaMtha ke mahAn zrAvaka 105 ..................................-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-..... ..... kalakattA meM lAla kapar3e kA vyApAra acchA calA / kucha hI varSoM meM inakI Arthika sthiti sudRr3ha ho gii| inake putra zrIcandajI jaba kamAne meM hoziyAra ho gaye taba inhoMne deza jAne kA pratyAkhyAna kara liyaa| jIvana kI sandhyA meM inhoMne nivRttipradhAna jIvana jiiyaa| (13) zrI cenarUpajI dUgar3a-cenarUpajI saradArazahara ke rahane vAle the| ye svAbhimAnI aura dhana ke dhanI vyakti the| Aja to inakA parivAra artha se atyadhika sampanna hai kintu cenarUpajI apanI bAlyAvasthA meM bahuta garIba the| ghara kI dayanIya avasthA ne majadUrI karane ke lie vivaza kara diyA / eka bAra kisI seTha ke yahA~ havelI para inako kAma milA / mistrI ne inako gAre kI tagAriyA~ bhara-bhara kara lAne ko khaa| kahIM koI galatI ho gaI hogI usa para mistrI ne usake zira para karaNI kI mAra dii| cenarUpajI usa samaya 21 varSa ke the| rAja mistrI ke isa apamAna se unake svAbhimAna ko bahuta coTa pahu~cI / Age ke lie unhoMne majadUrI nahIM karane kA saMkalpa kara liyaa| unhoMne baMgAla jAkara vyApAra zurU karane kA nirNaya kiyaa| itanI lambI yAtrA karane ke lie unake pAsa koI sAdhana nahIM thaa| Akhira paidala yAtrA karane kA nizcaya kiyaa| ve apanI dhuna ke pakke the| sAr3he tIna mahine nirantara calakara ve baMgAla kI rAjadhAnI kalakattA phuNce| unhoMne apanI prathama susAphirI meM hI hajAroM rupayoM kA lAbha kmaayaa| ve eka sAhasI vyakti the / vyApAra meM utAra-car3hAva Ane para bhI ve himmata nahIM hArate the| kalakattA meM inakA vyApAra jamatA gayA / thor3e hI varSoM meM inakA parivAra lakhapatiyoM kI gaNanA meM Ane lgaa| itanA dhana pAsa meM hone para bhI ve dhana ke abhimAna se dUra the / jIvana sAdagI-pradhAna thA / jayAcArya ke prati inake mana meM aTUTa zraddhA thii| (14) zrI rUpacandajI seThiyA-sujAnagar3ha nivAsI suprasiddha zrAvaka rUpacaMdajI kA jIvana agaNita vizeSatAoM kA puja thA / inhoMne pA~ca AcAryoM kI sevAe~ kii| AcAryoM ke ye kRpA-pAtra the| zAsana ke antaraMga aura hitagavaiSI zrAvaka the / bacapana se hI inameM dhArmika saMskAra the| sAdhu-sAdhviyoM ke samparka se ye saMskAra nirantara vardhamAna hote rhe| inake hara vyavahAra meM dharma kI puTa rahatI thii| pApa se jitanA bacA jA sake utanA bacane kA ve prayAsa karate the| inakI saMyamapradhAna vRtti ke kAraNa loga unheM "gRhastha sAdhu" ke AdarAspada nAma se pukArate the| ye gRhastha veSa meM sAdhu ke samAna rahate the| hara kriyA meM bar3A viveka rakhate the| 32 varSa kI pUrNa yuvAvasthA meM pati-patnI donoM ne brahmacarya kA pAlana karanA zurU kara diyA thaa| pA~ca varSa taka sAdhanA karane ke bAda AcArya DAlagaNI ke pAsa inhoMne yAvajjIvana brahmacarya svIkAra kara liyaa| inake jIvana meM aneka tyAga the| gRha-kAryoM meM jaina saMskAroM ko pradhAnatA dete the| DAlagaNI ke ye nikaTatama zrAvakoM meM se prathama koTi ke the| jaba DAlagaNI ne apane pIche zAsana vyavasthA karane kI bAta socI taba zrAvaka rUpacaMdajI se parAmarza liyaa| jaba anya zrAvakoM ko andara Ane kI manAhI hotI taba bhI rUpacaMdajI ke lie rAstA khulA rahatA thaa| antima samaya meM bhI unheM acchA dharma kA sAja milA / saM0 1983 meM unhoMne jIvana ko pUrA kiyA thaa| usa varSa kAlUgaNI unako prAtaH aura sAyaMkAla sthaMDilabhUmi se padhArate samaya darzana dete the / kabhI-kabhI virAjakara sevA bhI karavAte the| phAlguna zuklA saptamI ko rAta ke samaya ThikAne meM eka sAtha adbhuta prakAza huaa| kAlugaNI ne mantrImuni ko pharamAyA-lagatA hai rUpacaMdajI kA zarIra zAMta ho gayA hai| vastuta: usI samaya eka baje ke karIba unhoMne zarIra ko chor3A thaa| karIba 1 ghaNTA 5 miniTa kA saMthArA bhI aayaa| (15) zrI chogamalajI caupar3A-samAjabhUSaNa zrI chogamalajI caupar3A gaMgAzahara nivAsI the| usa samaya jabaki samAja meM zikSA ko gauNa samajhA jAtA thA, chogamalajI ne kalakattA vizvavidyAlaya meM snAtaka (bI0 e0) kI upAdhi prApta kI thii| thalI meM osavAla samAja ke zAyada ye pahale snAtaka the| ve eka saphala vakIla the / vakAlata karate hue bhI asatya kA prayoga nahIM karate the| jhUThe mAmale ko ve kabhI svIkAra nahIM karate the| mAravAr3I samAja ke prathama berisTara kAlIprasAdajI khetAna unake bAre meM kahA karate the ki nyAyAlaya meM jaisI pratiSThA unakI thI vaisI anya kisI kI sunane ko nahIM milii| unakA jIvana sAdagI-pradhAna thaa| dharmazAsana ko inhoMne bahuta sevAe~ dI
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : SaNTha khaNDa thiiN| zrIcandajI gadhaiyA, vRddhicandajI goThI, maganabhAI javerI, IsaracandajI caupar3A, kezarIcandajI koThArI Adi kaI vyakti inake sAthI the| saba samAja evaM zAsana ke parama hitaiSI the| zAsana para Ane vAlI vipattiyoM ko dUra karane ke lie AdhI rAta ko bhI taiyAra rahate the| virodhiyoM dvArA nikAle gaye bhikSA-virodhI-bila, dIkSA-pratibandhakabila inhIM ke prayAsoM se nirasta hue the| inakI sevAe~ itihAsa meM svarNAkSaroM meM likhI jaayeNgii| svabhAva se sarala, madubhASI, zAsana aura samAja ke lie sevArata inakA vyaktitva jana-jana ke anukaraNIya thA / inakI avirala vizeSatAoM ke kAraNa samAja ne saM0 1966 meM inako samAjabhUSaNa kI upAdhi se vibhUSita kiyaa| apane nitya niyamoM meM pakke the| anekoM tyAga pratyAkhyAna inhoMne le rakhe the| 87 varSa kI umra meM inakA jIvana zAnta huaa| (16) zrI suganacandajI AMcaliyA--gaMgAzahara ke zrI suganacandajI AMcaliyA zAsana-niSTha vyakti the / dharmasaMgha aura samAja kI inhoMne bahuta sevA kii| ye AcArya zrI tulasI ke kRpApAtra zrAvaka the| AcArya zrI kI lambI yAtrAoM meM ye prAyaH sevA meM rahate the| inakI patnI bhI sadA inake sAtha rahatI thii| inako dhArmika saMskAra apane pUrvajoM se mile the| galata kAryoM se sadA bacate rahate the| anIti kA paisA inheM svIkArya nahIM thaa| inake kuzala vyavahAra kI saba para acchI chApa thii| saba kucha suvidhAe~ hone para bhI ye viSayoM se alipta jyoM rahate the| 37 varSa kI yauvanAvasthA se hI inhoMne brahmacarya kA pAlana karanA zurU kara diyA thaa| ye dhuna ke dhanI the| jisa kAma kI jimmedArI le lete use pUrA karake hI caina lete the| jJAna-pipAsu the| jaba bhI samaya milatA ye kucha na kucha adhyayana karate rahate the| svAdhyAya inake jIvana kA anivArya aMga thaa| prasiddha sAhityakAra jainendrajI ne inake lie eka bAra AcAryazrI se kahA thA-"gA~dhIjI kI taraha Apako bhI eka jamunAlAla bajAja mila gaye haiN|" sAmAjika rUr3hiyoM ko inhoMne kabhI prazraya nahIM diyaa| marane se pUrva apanI patnI ko rone, kapar3A badalane kI inhoMne manAhI kara dI thii| saM0 2016 pauSa sudI 3 ko inakI mRtyu huI / samAja ne inake nidhana ko apUraNIya kSati btaayaa| kucha anya pramukha zrAvaka (15) zrI gulAbacandajI lUNiyA-ye jayapura ke nivAsI the| jayAcArya kA agraNI avasthA meM saM0 1885 kA cAturmAsa jayapura meM thaa| usa samaya 520 vyaktiyoM ne terApaMtha kI gurudhAraNA lI thii| usa samaya inake dAdA gorUlAlajI bhI terApaMthI bane the| gulAbacanda ko dhArmika saMskAra apane pitAjI se mile the| inake pitA gaNezamalajI eka prAmANika aura dharmaniSTha thAvaka the| inake javAharAta kA dhandhA thaa| inakA vyApArika sambandha jyAdA videziyoM se rahatA thaa| santoM se unakA samparka karavAte / vyApAra ke sAtha-sAtha dharma kI dalAlI bhI karate rahate the| gulAbacandajI acche gAyaka the| khuda acchI racanAe~ banAte the| kaNTha madhura thaa| AcArya DAlagaNI inake bhajanoM ko ruci se sunate the| jayapura meM kAraNavaza muni pUnamacandajI ko guNatIsa varSoM taka rukanA par3A thaa| usa samaya aneka vyaktiyoM ne thokar3e Adi sIkhe the| zrI gulAbacandajI ne bhI tattvajJAna acchA hAsila kiyA thaa| AcAryazrI ke darzana sAla meM eka bAra prAyaH kara lete the| kabhI-kabhI aneka bAra bhI sevA meM upasthita ho jAte the| (18) zrI TIkamajI DosI-TIkamajI DosI mAMDavI ke rahane vAle the| jodhapura ke zrAvaka bherUlAlajI vyAsa vyApArArtha eka bAra mAMDavI Aye the| unake samparka se inhoMne samyak zraddhA svIkAra kI thii| isake bAda inhoMne mAravAr3a meM svAmI bhIkhaNajI ke darzana kiye aura 21 dina taka vahA~ tthhre| svAmIjI se apanI jijJAsAoM kA samAdhAna pAyA, usake bAda svAmIjI se gurudhAraNA lii| ye kaccha vApisa lauTa gye| sahI tattva ko samajha lene ke bAda dUsaroM ko bhI inhoMne samyak tattva samajhAyA / prArambhika prayAsa meM hI paccIsa parivAroM ne samyaktva svIkAra kii| usa samaya kaccha prAnta meM sAdhu-sAdhviyoM kA samAgama nahIM hotA thaa| isI kAraNa loga unako TikamajI ke zrAvaka yA gerupaMthI ke nAma se pukArate the| bAda meM jaba 1886 meM RSirAya kA padArpaNa huA taba AcArya zrI rAyacandajI svAmI se guru dhAraNA lI
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ terApaMtha ke mahAn zrAvaka 107. ................................................................. ..... aura apane ko terApaMthI kahanA prArambha kiyaa| TIkamajI jJAna-pipAsu the| inake pAsa granthoM kA acchA saMgraha thA / nirantara jaba bhI samaya milatA kucha na kucha svAdhyAya karate rahate the| svAmIjI ke anekoM grantha inhoMne kaNThastha kiye the| yAda karake aneka granthoM ko lipibaddha bhI kiyA thaa| usake bAda una granthoM kI anya pratilipiyA~ samaya-samaya para dUsaroM ke dvArA hotI rahIM / anta samaya meM inhoMne caubihAra saMthArA kiyaa| terApaMtha eka prakAza puMja ke rUpa meM isa dharatI para avatarita huaa| isake Aloka meM lAkhoM vyaktiyoM ne apanA mArga prazasta kiyA hai| terApaMtha meM Aja taka aneka zrAvaka paidA hue haiN| jinhoMne na kevala dharmasaMgha kI hI sevA kI apitu apane naitika aura sadAcArI jIvana se samAja aura deza kI bhI sevA kI hai aura jinakA jIvana agaNita vizeSatAoM se bharA huA hai| mere sAmane kaThinAI thI ki isa sImAbaddha nibandha meM una sabakA digdarzana kaise kiyA jaaye| / uparokta vivecana meM kaI Avazyaka ghaTanAe~ chaTa gaI aura kaI mahAn zrAvakoM kA jIvana vRtta bhI nahIM likhA jA sakA / sAhitya parAmarzaka muni zrI buddhamalajI svAmI dvArA likhe jA rahe 'terApaMtha kA itihAsa' (dUsarA khaNDa) grantha meM zrAvakoM kI vistRta jIvana jhA~kI dI gaI hai, itihAsa ke jijJAsuoM ke lie vaha grantha paThanIya hai| 000