Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAraMgAnA ahaMtu ajitanAthanA mahAprAsAdano kArApaka koNa? madhusUdana DhAMkI tAraMgaparvata-alaMkariSNa dvitIya tIrthakara ajitanAthanuM mahAcaitya caulukayapati gUrjarezvara kumArapALe karAveluM tevI nirmantha-darzananA zvetAmbara sampradAyamAM paraMparAthI, evuM jUnAM lekhanonA AdhAre, mAnyatA cAlI AvI che. nirmacetara vidvAno paNa te mAnyatAne aitihAsika tathya rUpe Aja divasa sudhI svIkAratA AvyA che; parantu tAjetaramAM svAdhyAyamAM mahAnAma 20 nA mahetA/kavrazeThanA sahalekhanayukta ajitanAtha, abhayadeva ane tAraMgA" nAmaka abhyAsapUrNa lekha prakAzita thayo che temAM uparakathita paripATigata mAnyatAnuM khaMDana karI, tene sthAne abhinava, upalaka dRSTie tarkapura:sara, sthApanAonuM maMDana thayuM che; ane tadantargata keTalAMka AzcaryakAraka evaM azrutapUrva vidhAno paNa daSTigocara thAya che. vidagdha ane prAMjala prauDhImAM nibaddha A mAtabara lekhathI vidvadddayanA AgavA abhigama, paddhatyAdhigama, ane viziSTa pRthakkaraNa-praNAlIno paricaya paNa prApta thAya che. A cintanIya lekhanathI lekhako gujarAta-vyApta viddhajaMganA sAdhuvAdane pAtra saheje banI jAya che. A vikhyAta viddhavaryonA navatara tAratamyomAMthI sahasA uddabhavatA prakAzapuMjathI aMjAI jatI AMkho pharIne dekhatI thAya tyAre te samagra viSaya para svastha citte ane gaMbhIratApUrvaka vicAravuM ApoApa Avazyaka banI jAya che. lekhakonI yuktio ane niSkarSone prathama temanA zabdomAM uddhata karI, te para kramavAra, evuM samIkSAtmaka, vicAraNA calAvavA sAMprata zodha-lekhano uddeza che. lekhAraMbhe je je pUrva lekhako maMdirane "kumArapALa vinirmita" hovAnuM mAnatA hatA temAMthI cArekanA lekhAdinI sUci ApyA bAda vidvAnU lekhakoe potAnuM vaktavya zarU karyuM che. ahIM temanAM sAragarbha kathanone eka eka karIne laI, temAM upasthita karelA (tema ja tenAthI upasthita thatA) mudAo para, kramazaH vicAryuM che. 1. lekhako kahe che: "tAraMgAno ajitanAtha caitya [sic] athavA derAsara tenI bhavyatA, sacavAyelI paristhiti* ane kumArapALe te bAMdhyo [sic] hovAnI paraMparAne lIdhe mAtra jainomAM ja nahIM paraMtu vizvamAM jainonA dhArmika sthApatya tarIke jANIto [sic] ane bhAratIya sthApatyanA itihAsamAM pazcima bhAratanI viziSTa zailIno sAro namUno gaNAya che." ".......parama mAhezvara tathA parama ati [sic] tarIke suprasiddha rAjavI kumArapALa Azare visaM. 1200 thI 1230 (Azare I. sa. 1144thI 1174) sudhI zAsana karato hato. A parama ahata [sic] rAjAe potAnI mAnatA pUrNa karavA mATe ajitanAthano caitya [sic] baMdhAvyAnI mAnyatA visaM. 1334 (I. sa. 1278)thI [sic] prabhAvakacaritamAM noMdhelI prApta thAya che. A paraMparAmAM ghaNuM baLa che." avalokana :- vidvadUdrayanI vAta sAcI che ke paramahaMtu kumArapALe prastuta jinAlaya baMdhAveluM te "paraMparAmAM ghaNuM baLa che." muni jinacandranI prAkRta bhASA ane upajAti chandamAM nibaddha eka vividhatIrthastuti jANamAM che, tyAM paNa uparyukta mAnyatAnuM samarthana che' : yathA : uttuMgapAsAyavaDisarUvaM kumAraraNNo kiramuttapuNNaM / siriajiasAmI payasuppavittaM titthaM jayau tAraNaduggayaMmi // -vividhatIrthastuti 21
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Vol, II-1996 tAraMgAnA ahaM ajitanAthanA... 89 prastuta stutimAM maMtrI tejapAla kArita abuMdaparvatastha neminAtha (nA bhavanano) tema ja ArAsaNanA saMbhavanAtha jina(nA Alayano ullekha hoI tenI racanA I. sa. 1232 bAdanI ja hovI ghaTe : to pachI prastuta jinacandra te kharataragacchIya jinacandrasUri tRtIya (AcAryapada I. sa. 1285, mRtyu I. sa. 1320) hovAno pUro saMbhava che. emanI uparakathita prAkRta racanA I. sa. 1304nA muslima AkramaNa pUrvanI hovI ghaTe. Ama jinacandra rAjagacchIya prabhAcandrAcAryanA ladhuvayaska samakAlika AcArya jaNAya che. prastuta jinacandrasUrinuM kAryakSetra pradhAnataH rAjasthAna hatuM, ane temaNe je lakhyuM che te prabhAcandrAcAryanA kathananA AdhAre lakhyuM haze tenA karatAM te kALe jJAta-sarvasuvidita pAraMpArika tathya-nA Azraye, evuM svagacchanI paraMparA anusAra, kahyuM haze tema kalpavuM vadhAre ThIka jaNAya che. vizeSamAM jinacandrasUrinA samakAlika nAgendragacchIya merUtuMgAcArye paNa prabandhaciMtAmaNi (vi. saM. 1361 I. sa. 1305)mAM (anya ane viziSTa sandarbhamAMte jinAlayane kumArapALa kArita ja mAnyuM che : ane tyAM prabhAvaka caritanA kathanathI vegaLo ja viSaya hoI teno AdhAra paNa kartAne jJAta Anuzrutika paramparA ja jaNAya che. bIjI vAta e che ke prabhAcandra paNa jyAre (I. sa. 1277mAM) maMdiranA nirmAtArUpe kumArapALanuM nAma Ape che tyAre teo taviSaya sambaddha potAnA samayamAM je lekhita tathA maukhika anuzruti jANamAM haze tene AdhAre lakhatA hovAno saMbhava moTo che. AthI AvI mAnyatAnI zarUAta temaNe lakhyuM te varSamAM ja thaI hovAnI (ke bahu to temanAthI thoDAka ja varSo pUrve thaI hoya) tema dRDhapaNe mAnavAne kAraNa nathI. vadhumAM vadhu to e judI judI zakyatAomAMnI eka hoI zake; bIjI bAju prabandhAdi kartAonuM sandarbhagata kathana nakkara hakIkatanI bhUmikA para maMDAyeluM hovAno saMbhava paNa eTalo ja balavattara che. maMdiranI prazastino lekha, je mULe haze ja, te Aje upalabdha nathI; paraMtu temaNe lakhyuM che te allAuddIna khilajInA AkramaNa ane vidhvasa pUrvenI sthiti rajU karatuM hoI, temanA samayamAM to te mojUda hovAno pUro saMbhava che, ane te abhilekhanI sAme jaI, maMdira jo kumArapALanuM baMdhAveluM na hoya to paNa dharAra tene nAme caDAvI devAnI ceSTA ke sAhasa teo kare nahIM. ahIM AgaLa thanAra carcAmAM A vAta vizeSa spaSTa banI raheze. 2. vidvAnuM lekhako AgaLa cAlatAM kahe che : "paraMtu ajitanAthanA derAsaranI pramANamAM sAdI jagatI tathA tenI kAmada pIThanI racanAmAM kaMIka Arthika saMkaDAmaNanA aMzo hovAnuM zilpagraMthone AdhAre samajAvatAM [sic] tema ja derAsaramAM samakAlIna lekhano abhAva jotAM saMzaya pedA thAya che ke uparyukta paraMparA barAbara che ke kema ?" avalokana :- ajitanAthanA maMdirane jagatI to sAva sAdI, ghATaDAM vagaranI, ane nAma mAtranI kahevAya che. maMdiranI mAMDaNI vizALa uttAnapaTTa (pharasabaMdhI) yukta prAMgaNamAM thayelI che. tenI pITha, prAsAdanAM jAti evuM mAnAnusAra, aSTAMga hovI joItI hatI paNa tema nathI te hakIkata che. vAstu grantha aparAjitapRcchA (prAyaH IsvI 1170-1220)mAM evuM vidhAna avazya apAyeluM che ke ochuM dhana hoya to pIThamAM gaja, azva, ane narapITha saMbhavI zakatAM nathI : yathA" : gajAzvaranarapIThAdyamalpadravye na saMbhavet / -gnaparAnitapRcchI 121.22 tAraMgAnA A mahAmaMdiramAM sauthI nIce karelA 'bhiTTatraya" upara jAcakulma, karNAli, aMtarapaTTa, chAghakI, ane prAsapaTTI karelAM che, paNa pachI tenI upara thavA ghaTe te gajapITha, azvapITha, ane narapIThanA. ghATa karyA nathI. jo A eka ja pAsA para jora daIe to kahI zakAya ke kArApakanA gajavAmAM jhAjhA kAvaDiyAM nahotAM.' parantu bIju bAju joIe to prAsAda to jabarajasta che, sAMdhAra ane mera jAtino che :
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhusUdana DhAMkI Nirgrantha bhadramAne lagabhaga 74 phITa ane UrdhvamAne tenuM lagabhaga 130 phITa jeTaluM vizALa ane unnata--prabhAsamAM kumArapALe I sa0 1169mAM baMdhAvelA somanAthanA kailAsameru prAsAdanuM samakakSa--kada jotAM, tema ja prAsAdanA tema ja gUDhamaMDapanA maMDovaranA yathAsthita ghATaDAMo, zobhanamaMDita be bhiTTo, rUpamaMDita kumbhAdi evaM talajaMghA ane UrdhvabaMdhA jevAM pratimAyukta staro (citra 1), tathA rathikAyukta zikhara paranI sUkSma koraNI darzAvatI jAlakriyA (citra-23) jotAM, tema ja gUDhamaMDapanI bhIMto 52nI koraNI tema ja mAtabara saMvaraNA (citra 4)ne dhyAnamAM rAkhatAM kArApakane dravyanI khoTa hovAnuM to jarAye jaNAtuM nathI. gujarAtanA astitvamAna solaMkIyugIna maMdiromAM Aje to A sauthI moTuM maMdira che. (lekhako emanI yuktinI sAme jatA A aneka spaSTarUpe dRzyamAna muddAono ullekha karatA nathI ! ) 80 ahIM prApta thatI paristhitinI tulanArUpe eka samakAlIna dAkhalo yAda Ave che. kumArapALanA mantrI vAgbhaTe zatruMjaya paranA AdinAthanA jUnA maMdirane kADhI nAkhI tene sthAne prAyaH (bAvana) phITa pahoLo sAMdhAra jAtino prAsAda I. sa. 1155/1157mAM karAvelo. te prAsAdanAM (ane tenA gUDhamaMDapanAM) hAla to dabAyelI) pITha tathA maMDovarano rUpakhacita moTo bhAga hajI sAbUta che, ane tyAM paNa gajAzvanarapITho choDI dIdhI che. A kAraNasara mahattama vAgbhaTTa pAse pUratuM dravya nahotuM tema to kahI zakAya tema nathI : zatruMjayanI taLeTImAM temaNe kumArapALanA nAma parathI 'kumArapura' nAmaka prAkArayukta vasAhata ane temAM rAjAnA pitAnA nAma parathI 'tribhuvanapAla vihAra' baMdhAvelo; te pachI dhoLakAmAM pitA udayana mantrInA nAma parathI caturviMzati devakulikAyukta vizALa 'udayanavihAra' baMdhAvelo. A badhuM karAvanAra mantrI pAse pUratAM paisA na hovAthI zatruMjaya paranA svakArita moTA maMdiranI pITha yathArtha ghATa-starovALI karAvI zakela nahIM tema kahI. zakAya kharuM ? tyAM, ane tAraMgAmAM--banne parvatIya sthaLo para--pIThanI UMcAI ane staro ghaTADavA pAchaLa koI anya ja kAraNa jaNAya che, je alabatta anveSaNIya che. ane sthApanA-lekhanI Aje anupasthitithI kumArapALe tAraMgAno mahAprAsAda baMdhAvyo na hoya tevo saMzaya Ubho thato ja nathI. bIjI bAju joIe to, zuM daMDanAyaka (ke maMtrI) prAsAda baMdhAve to tyAM eno prazastilekha na hoI zake tevo koI niyama che ? lekha mojUda nathI to sAhityika pramANo to che ja ! 3. vidvAno have temanA kathananA hArdanI samIpa AvatAM lakhe che : ''prabhAvakacaritamAM noMdhAyelI paraMparA kumArapALanA maraNa pachI Azare eka sadI pachI pracalita thaI hatI. e varSamAM [sic] paraMparAmAM pheraphAra thavAnI pUrI zakyatA che e vicArane kumArapALa pratibodhanA lekhaka somaprabhanuM samarthana maLe che. somaprabhe kumArapALa pratibodha vi saM. 1241 = I sa 1185mAM taiyAra karelo hoI ajitanAthanuM derAsara jo kumArapALe bAMdhyuM hoya to tenA avasAna pachI agiyAra varSe te racAyo temAM somaprabhe bIjI paraMparA darzAvI che13." tyAM ......daMDanAyaka abhayadeve ajitanAthanA derAsarane baMdhAvyAno spaSTa ullekha che. A daMDanAyaka abhayadevanI jasadevanA putra tarIke noMdha maLe che. Ama kumArapAlanA jIvananI najIkamAM lakhAyelA tenA pratibodhanA ja AlekhanamAM ApelI bIjI paraMparAmAM ajitanAthanA caityanI racanAnuM zreya daMDanAyaka abhayadevane ApeluM...' che. 1798 avalokana :- AmAM be muddAo rahelA che ane banne aMge spaSTatA thaI javI jarUrI che : eka to e ke sambaddhakartA daMDanAyakanuM abhidhAna lekhako kahe che tema abhayadeva" nahIM paNa '"abhayada" hatuM ja somaprabhAcArye to ''abhaya" nAma eTalA mATe batAvyuM che ke ''abhayada" (vA prAkRta rUpe '"abhayaDa'") lakhavA jAya to chandano mAtrAmeLa tUTe tema hatuM", paraMtu mULa nAma ''abhayada' hatuM tema mAnavAne be parokSa ane eka sIdhuM pramANa upalabdha che. saM. 1305/I sa 1249mAM racAyela bRhadbharataragacchagurvAvalInA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Vol.II -1996 tAraMgAnA ahaMtu ajitanAthanA... pUrvArdhanA kartA jinapAlopAdhyAye svaga2 jinapatisUri jayAre AzApalli (karNAvatI)mAM AvyA tyAre tyAM daMDanAyaka abhayada"nI eka prasaMganA saMdarbhamAM upasthiti tathA teNe bhajavela bhAga viSe jaNAvyuM che, tyAM alabatta temaNe nAma "abhaya" batAvyuM che, paNa te to 'da'nA prAkRta rUpa 'Da'no yathAtatha svIkAra karavAne lIdhe che. zrI lakSmaNa bhojake prastuta abhayadanA vaMzajono eka khaMDita saMskRta lekha nircanthanA prathama aMkamAM prakAzita karyo che : temAM yazodevanA putra rUpe) eka sthAne "abhayada maMtrI', ane bIje sthAne "daMDanAyaka' abhayada', ema spaSTa rUpe abhidhAna maLe che je upalI vAtanuM pUrNatayA samarthana kare che. A sivAya giranAra paranA kahevAtA saMgrAma sonInA maMdiranA maMDapamAM rahelA naMdIzvarapaTTa paranA, zrImALI. vasattapAlanA saM. 1256/I. sa. 1200nA lekhamAM paNa tenA pitA rUpe ''abhayada" evuM nAma ApyuM che, jenAthI 12mA zatakamAM e prakAranuM abhidhAna pracalita hovAnuM spaSTatayA sUcita thAya che. tAraMgAnA maMdiranA kAraka daMDanAyaka abhayada (abhayadeva nahIM) hatA ke svayaM kumArapALa te viSe, somaprabhAcArya jinadharmapratibodha'mAM vastRtayA zuM kahevA mAgatA hatA te viSayamAM have jarA vistArathI joIe. somaprabhAcArye "AryakhapuTAcAryakathA" aMtargata tAraMgA viSenI vAtamAM ajitanAthanA maMdira saMbaMdhamAM rAjA kumArapALanA mukhamAM nIce mujabanA zabdo mUkyA che : tattha mamAeseNaM ajiya jirNidasya maMdiraM tuMgaM / daMDAhiva abhayeNaM jasadevasueNa nimmiviyaM // ahIM ''anujJA" (1 ) eTale ke anumati, consent, jevo zabda nahotAM ''Adeza" (mANasa)-AjJA, hukama, command, order--zabdono prayoga thayo che. daMDanAyaka abhayadeve maMdiranuM nirmANa jarUra karAvyuM paNa svakIya dravya-kAryaNAdithI nahIM, rAjAnA "Adeza'thI, eTale ke rAjA mATe ja karAveluM : ahIM Avo artha ja abhipreta che, te vAta somaprabhAcArye kumArapALanAM nirmANo saMbaMdhamAM Apela eka anya dRSTAntathI pUrNapaNe siddha thaI jAya che : jema ke pATaNamAM rAjAnA AdezathI vAbhaTTa maMtrIe vAyaDa jJAtIya garga zreSThInA putronI dekharekha nIce "kumAravihAra' nAmanuM pArzvanAtha jinanuM caturvizati jinAlaya karAvyuM 22. A kumAravihAra para hemacandranA paTTaziSya rAmacandra kumAravihArazataka kAvya racyuM che. svarya hemacanTe pATaNamAM kumArapALe pArzvanAthanuM maMdira karAvyAno ullekha dvayAzrayakAvyamAM karelo che, je uparakathita kumAravihAra ja hovAnuM jaNAya che. Ama ahIM paNa mANasa zabda kumArapALano rAjAdeza ane ethI rAjakozAmAMthI kharcAyela dravyathI maMdira baMdhAyeluM evA tathyano ghAtaka che : paNa prastuta saMdarbhamAM mahetAzeThanA siddhAntane mAnIe to te maMdira kumArapALa kArita nahIM paNa vAbhaThThamaMtrIkarka (ke pachI garga zreSThInA putro kArita) ja mAnavuM paDe; paNa uparakathita samakAlIna lekhaka hemacandra ApeluM pramANa evI sthApanAthI viruddha jAya che. AthI AvI ja ghaTanA tAraMgAnA maMdira saMbaMdhamAM paNa banI tema mAnavuM sayuktika che. Akhare meru jAtino prAsAda moTA rAjAo sivAya anya koI baMdhAvatuM nahIM te hakIkata siddharAja kArita siddhapuranA rudramahAlayathI ane kumArapALe nava-nirmANa karAvela prabhAsanA somanAthanA maMdira (I. sa. 1169)thI siddha che. anyatra paNa bahu moTAM maMdiro rAjakArita ja hovAnuM ja jANamAM che?". jenomAM zreSThIo, hero (jamInadAro), maMtrIo, mahAmAtyo, daMDanAyako AdimAMnA ghaNAkharA dhanavAna ane vagadAra hatA, paNa temAMnA koIe paNa moTA mAnano mera jAtino prAsAda baMdhAvyAnI noMdha hajI sudhI kyAMyathIye prApta nathI thaI. 4. vihaMdUpuMgavonuM AgaLanuM lakhANa jotAM temAM itihAsaviSayane sparzatuM eka nIce pramANenuM vidhAna maLe che. "...... abhayadeva mATe bIjo koI ullekha hoya to te tapAsatAM 'laghuprabaMdha'mAMthI keTalIka sAmagrI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhusUdana DhAMkI Nirgrantha prApta thAya che. laghuprabaMdhomAM eka sahastraliMgaprabaMdha che, temAM siddharAjanI sabhAnuM varNana che. A varNanamAM prathama sthAna sAju mastrInuM ane bIjuM sthAna AbhaDa vasAhanuM che. A prabaMdhanA saMpAdanamAM AbhaDa vasAha daMDanAyaka hovAnuM vidhAna thayuM che. tethI AbhaDa daMDanAyaka siddharAjano samakAlIna hato ane kumArapAlanA samayamAM tenI sattA vadhI hovAnA saMpAdakanA vidhAnamAM zakti che. AbhaDa ane abhayadeva e banne zabdo eka vyaktinA sUcaka hovAnI mAnyatA svIkAratAM, jaina paraMparA judI judI vahIo rAkhanAra AbhaDa vasAhamAM A daMDanAyakanI pravRtti sAcavatI dekhAya che. A bAbate vadhu anveSaNane avakAza che.".... 27 avalokana :- jJAta prabandhomAM to 'AbhaDavasAhane pATaNano zreSThI kahyo che, daMDanAyaka nahIM; ane tenA pitAnuM nAma tyAM "jazadeva" (yazodeva) na hotAM bIjuM ja jovA maLe che. purAtana-prabandha-saMgraha (prata b, DA, ) (15mI sadI madhyabhAga)nA "vasAha AbhaDa prabandha"mAM tene aNahillapuranA "zreSThI nAgarAja'no putra kahyo che. harSapurIyagacchanA rAjazekharasUrinA prabandhakoza (I. sa. 1349) aMtargata AbhaDaprabaMdha"mAM tene aNahillapuranA zrImAlavaMzIya zreSThI panAga'no putra kahyo che. jinadharmapratibodha (I. sa. 1185)mAM kumArapALe "zreSThI neminAga'nA putra abhayakumArane garIba jaino mATe pATaNamAM zarU karelA satrAgAranI dekharekha mATe nimaNUka karelI te abhaya prastuta AbhaDa ja lAge che. A AbhaDa 'neminAga' vA "nRpanAga' aparanAme 'nAgarAjano putra hato, yazodevano nahIM; ane tene A badhA, laghuprabandhasaMgraha (15mI zatI)thI jUnA, granthomAM kyAMya daMDanAyaka kahyo nathI. Ama daMDanAyaka abhayada ane pATaNanA AbhaDa vasAhanI ananyatA siddha thaI zake tema nathI. banne samakAlIna paNa bhinna vyaktio hatI2 . 5. lekhaka mahodayo pote karelAM arthaghaTana ane temAMthI nIpajatI kalpanAnI mAMDaNI para AgaLa vadhatAM A pramANe lakhe che : ".....abhayadeva daMDanAyaka hatA, temaNe ajitanAthanuM derAsara bAMdhavAnI bAbata zrIsaMgha tathA jainAcAryonI sAthe carcAvicAraNA karIne temano nirNaya anumatI (anumati) mATe kumArapAlane mokalIne temanI AjJA meLavIne kAma karyuM lAge che. A vyavahAra tatkAlIna samAjamAM jANIto hato, e bAbata caMdrAvatInA daMDanAyaka vimale bhImadevanI AjJA vimalavasahI mATe meLavI hatI te dagaMta aSTa kare che. "ajitanAthanA derAsaranI sAdI jagatI, kAmada pITha jevI racanAmAM kaMIka Arthika vyavasthA dekhAya che*, tethI derAsaranA bAMdhakAma mATe jarUrI rAjAjJA maLI hatI, paraMtu tenI arthavyavasthA abhayadeva tathA zrIsaMgha dvArA thaI hovAnuM anumAna puSTa thAya che. vimaLazAhe Abu para vimalavasahI daMDanAyaka tarIke bAMdhyuM hatuM tema abhayadeve tAraMgAmAM azvinAthanuM derAsara bAMdhyuM"....* avalokana :- pAchaLa joI gayA tema maMdira to rAjAnirmita ja hatuM, paNa tenuM nirmANa, eTale ke prastuta saMdarbhamAM abhayada daMDanAyake nirmANa kAmanI dekharekha mAtra rAkhelI haze tema jaNAya che. maMdiranI jagatI sAdI che; ane jagatI uparanI pharasabaMdhI lagabhaga 250 phuTa x 150 phUTa jeTalA vizALa kSetramAM phlAyelI che te kAraNe ema haze ? pIThamAM vizeSa tharo lIdhA nathI te bAbata para upara carcA thaI cUkI che. maMdiranA nirmANa saMbaMdhamAM abhayade AcAryo sAthe vicAravimarza karelo, ke saMgha taraphathI Arthika sahAyatAdi maLI hatI tevI kalpanA karavA mATe to koI paNa srotamAMthI jarApaNa sUcana maLatuM nathI : mUrta nati kud: zAha ? maMdira banAvavAno Adeza kumArapALano potAno hato. 6. mahAbhAga mahetA tathA sahalekhaka vidvAnanAM keTalAMka anya sandarbhagata vidhAno have tapAsIe: ..... abhayadeva jaina dharmI hovAthI tenA pradezane ajeya banAvavAnI javAbadArI AvI paDe tyAre teNe tIrthakaro paikI kono Azraya levo te svAbhAvika prazna Ubho thAya. tIrthakaronI nAmAvalI [2] temanAM
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ Vol. II -1996 tAraMgAnA ahaMtu ajitanAthanA... mAtApitA AdinuM avalokana karatAM temAM ajitanAthanuM nAma mokhare Ave. temanA pitA jitazatru, mAtA vijayA [.] janmasthAna ayodhyA jevI temanA jIvananI vigato A mAnyatAne daDha kare e svAbhAvika che. taduparAnta abhayadevanA nAmanA prathama akSara "a" ane ajitanAthanA prathama akSara vacce sumeLa hoI jyotiSanI najare paNa temano meLa khAya che. A samagra paristhiti ajitanAthanA derAsaranI sthApanA mATenI pUrva-bhUmikA pUrI pADe che...." avalokana :- e paMthakamAM abhayada mistrI kevaLa rAjA vatI vahIvaTa calAvanAra daMDanAyaka rUpe ja hatA, sAmanta vA mAMDalika rAjA-mahAmaMDalezvara-nahIM. e pradezanI rakSA mATe pote jaina hovAthI, ane potAnA nAmano prathamAkSara na hovAthI, daMDanAyaka abhayade ajitanAthanuM maMdira baMdhAvyuM evI pramANavihIna kalpanA ati sAhasanI ghotaka che. maMdira rAjA kumArapALanuM karAveluM hoI AvI koI ja aTakaLane tyAM avakAza nathI. chatAM vidvAnuM lekhakonI vAta mAnI laIe to prazna e Ubho thAya ke AbU-parvata para vimalamaMtrIe paNa pote jayAM daMDanAyaka hatA te AbU paMthakanI "surakSA" mATe ajitanAthanuM, athavA potAnA abhiyAnanA prathamAkSarane dhyAnamAM letAM "jina vimalanAtha"nuM na karatAM AdinAthanuM maMdira kema baMdhAvyuM ? samagra tarka pramANAdhArita na hoI prabhAvakacaritanA ""hemacandrasUri carita" aMtargata tAraMgAnA maMdira nirmANa saMbaMdhI je khulAso Apyo che te hAla to vizeSa bharoso karavA yogya jaNAya che. tyAM kahyA pramANe to cAhamAna arNorAja para karelA vijayanI smRtimAM kumArapALe ajitanAthanuM maMdira baMdhAvavA pUrve saMkalpa karelo tenuM smaraNa thaI AvatAM svaguru hemacandranA sUcanathI tAraMgA para prastuta jinAlaya baMdhAveluM". 7. eka anya ADapedAza jevo muddo paNa zodhapatrakartA vidvAna lekhakoe upasthita karyo che, jemAM temaNe kumArapALanA samayamAM mahAmAtya zodhavalanA mALavA-udayapuranA saM1218 I. sa. 1162nA abhilekhano AdhAra laI daMDanAyaka abhayadevanA pitA "jasodeva" ane prastuta "yazodhavala"ne eka gaNI kADhyA che; paNa te samIkaraNa mATe koI ja sAhityika yA abhilekhIya pramANa upasthita karyuM nathI. itihAsa sahI na zake tevI kalpanAo karavAthI zuM lAbha? A sivAya paNa prastuta lekhamAM koI koI nAnA nAnA carcAspada muddAo che, je gauNa hoI ahIM samIkSAmAM choDI dIdhA che. tAraMgAnA maMdiranA gUDhamaMDapanA koI gokhalA-kharaka-mAM ke pachI garbhagRhamAM paDakhAnI bhIMta samANI?) mukAI haze tevI eka ArasI pratimA (citra 5) have ahIM AkharI pramANarUpe rajU karIzuM. abhilekha vagaranI A pratimA ghoDesavAra rAjapuruSanI che : paraMtu A pratimA daMDanAyaka abhayadanI na hotAM svaye rAjA kumArapALanI hovAnuM jaNAya che : kemake temAM chatradhara sAthe cAradhAriNI vArAMganA paNa darzAvI che. zailI paNa spaSTatayA kumArapALanA samayanI ane devAlayanA nirmANanI miti, eTale ke IsvIsana 116panA arasAnI, che*. zodhakamukhya mahetA ane sahayogI vidvAnuM lekhakanA A anokhI tarkaNA para AdhArita vaiduSyapUrNa lekha pAchaLa zuM udeza haze te viSe vicAratAM ema lAge che ke mAdhyamika zALA choDI ane vizvavidyAlayanA uMbare UbhelA vidyArthIone samyaguzodha ane zodhAbhAsa vacce vyAvartaka rekhA kyAM doravI te darzAvavAno hoya. jo ema ja hoya to te hetu pUrNatayA saphaLa thayo mAnI zakAya. gujarAtanA madhyakAlIna itihAsa ane kalA-sthApatyanA kSetre kAma karavA icchatI AvanArI peDhIo lekhakayanA A prazasya puruSArtha badala cira:kALa paryanta RNI raheze9.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 madhusUdana DhAMkI Nirgrantha TippaNo : 1. svAdhyAya, pu28, aMka 3-4, vaDodarA vi. saM. 2047 (I. sa. 191), pR 137-142. 2. temAM mArA dhyAnamAM che te pramANe zeSa rahI jatA lekhako ane temanA lekhAdinI sUci A pramANe che : (1) muni kalyANa vijaya, zrI tAraMgA tIrthanuM aitihAsika darzana," zrI AtmAnaMda prakAza, pustaka 18, aMka 1, vIra 2446 I. sa. 1919, bhAvanagara, pR. 9-23. (2) mohanalAla dalIcaMda dezAI, jaina sAhityano saMkSipta itihAsa, muMbaI 1933, pR0 223-265, tathA tyAM "citra paricaya", pR 96, 97. (3) Sarabhai Manilal Navab, Jaina Tirthas in India and Their Architecture, Ahmedabad 1944, pp. 47. 48. and Figs. 175.171, () muni nyAyavijaya, jaina tIrthono itihAsa, zrI cAritra smAraka graMthamALA : puSpa 38muM, amadAvAda 1949, pR 192 205. (5) aMbAlAla premacaMda zAha, "tAraMgA," jaina tIrtha sarva saMgraha, bhAga pahelo (khaMDa pahelo), amadAvAda 1953, pR. 146-152; () M. A. Dhaky. "The chronology of the solanki Temples of Gujarat," Journal of the Madhya Pradesh lihas Parishad, No 3, Bhopal 1961, pp. 58-60. (7) K. F. Som pura, "The Architectural Treatment of the Ajitnatha Temple at Taranga," Vidya, XIV, No. 2, Ahmedabad August 1971, pp. 5-99, ane citra 1-43. (8) manasukhalAla somapurA, "tAraMgAnuM ajitanAtha jinAlaya," sa n bodhi, Vol. 3, No. 2.8, Ahmedabad July October 1974, pR. 1-20, citra 1-15. * kadAca lekhako ahIM maMdiranI ThIka ThIka rIte jaLavAyelI sthiti" (Well Preserved condition) kahevA mAgatA haze ? 3. mahetA | zeTha, "ajitanAtha," pR 137. 4. ejana, 5. naina stotra saHoda (pravIra-stotra-saMpAda), prathama mA, kavIna jaina sAhityodvAra prathAvatI, saMsArAbhAI maNilAla navAba, amadAvAda 1932, pR. 377, padya 22. 6. e kALe anya koI jinacasUri thayAnuM to jANamAM nathI. 7. pravarjitALa, siMdhI grantha mAlA, maLyAMka 1, saM. jinavijaya muni, zAMtiniketana 1933, pR. 96. 8. tapAgacchIya munisundara sUrinA "jinaratnakoza" antargata tAraMgA-sthita ajitanAtha jina saddha (prAyaH IsvI 1425mAM) racAyelA stotramAM pahelAM be padyomAM kumArapALa dvArA tAraNadurganA ajitanAthano ullekha che; ane padya kramAMka 8-11mAM mleccho dvArA thayela uccheda tathA tapAgacchIya AcArya somasuMdara sUrine hAthe thayela (nUtana biMbanI) pratiSThAno ullekha che. (juo "zrI nainastotra saMgha" dvitIya bhAga, AvRtti bIjI, zrI yazovijaya jaina granthamAlA [9], vArANasI vI. saM2439 (I. sa. 1919), pR. 77-78.) 9. mahetA/zeTha, pR. 138. juo tyAM "khUTatA aMkoDA ane saMzaya'vALI kaMDikAmAM. 10. A aMge vigatavAra UhApoha mArA tAraMgAnA ajitanAtha prAsAda paranA pustakamAM thanAra hoI ahIM vizeSa kahevA dhAryuM nathI. 11. juo aparaNitA , G. S. No. CXy, ed. P.A. Mankad, Baroda 1950, p. 313. ducation International
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ Vol. II-1996 tAraMgAnA ahaMtu ajitanAthanA.... 12. Ane lagato khaMDita mULa zilAlekha A pUrve 50 lAlacaMda gAMdhInA gujarAtI lekhamAM jaina satya prakAzamAM, prakAzita thayelo (hAla prastuta aMka mArI sAme nathI.) tyAra bAda keTalAka varSe te dinezacandra sarakAra tathA DA, maMjulAla majamudAra dvArA dapigraphia IndicamAM chapAyo hovAnuM smaraNa che. ahIMnA sandarbhamAM prastuta srotono vizeSa upayoga na hoI vigato ApavI jarUrI mAnyuM nathI. 13. mahetAzeTha pR138 : juo tyAM "anveSaNa' zIrSaka heThaLa apAyelI kaMDikAmAM. 14. ejana : juo tyAM "anyaparaMparA' zIrSaka nIcenI kaMDikAmAM. 15. ahIM AgaLa upara A muddA para sa-pramANa carcA karelI che. 16. juo "Arya khapUTAcArya kathA," nA pAnavoya, G. O. s. No. 14, First Ed, Baroda, 1920, Reprint 1992, saM. munirAja jinavijaya, pR. 443. 17. juo hasta -vRkayuvati, siMdhI jaina granthamAlA, jhanyAMka 42, saM. jinavijaya muni, muMbaI 1956, pR. 39, 40, 42, 43. 18. juo ''traNa prakIrNa abhilekho," nircantha, prathama aMka, amadAvAda 1995, pR. 75-77. 19. ejana pR. 76. 20. madhusUdana DhAMkI ane lakSmaNa bhojaka, ""ujjayantagirinA pUrva prakAzita abhilekho viSe," Aspects of Jainology, Vol II, Pandit Bechardus Commemoration Volume, Rio M. A. Dhaky & Sagarmal Jain duis EUR, Yo 196-197. 21, granthanuM mULa abhidhAna A ja che, mAtra pratibaMdha nahIM. jinavijayajI potAnA daSTikoNathI granthonA mULa zIrSaka kyAreka badalI nAkhatA; jemake jinaprabhasUrinA kalpapradIpanuM abhidhAna badalI temaNe vividha tIrthayAtrA kareluM. 22. juo . pra. pR. 143-144, 23. A zataka prakAzita to thaI cUkyuM che paNa te hAla hAthavaguM na hoI ahIM prakAzana saMbaMdhI vigato ApI zakato nathI. hemacandrAcAryanA bIjA ziSya vardhamAna sUrie paNa kumAravihArazataka raceluM paNa tenuM eka mAtra anekArthI padya vRtti sahita upalabdha che. (juo mane vArtha sAhitya saMprada prathama vimAna, saM caturavijayamuni, amadAvAda 1935, pR 1 64.) 24. puSka8 kumArapAna vinityA sitotrAhartashcaityN sphATikapArzvabimbamakRta svarNendranIlairnRpaH // -krayAzrayamadI vya, dvitIyaavTTa, 20-28. (sAMcora 1987, pR. 637.) 25. kaliMgadezamAM rAjA udyotakesarie nirmANa karAvela bhuvanezvaranuM prasiddha liMgarAja maMdira (11mI sadI trIjuM caraNa), rAjA anaMga coDa bhImadeve baMdhAvela purInuM jagannAtha maMdira (12mI sadI pUrvArdha), ane koNArkanuM narasiMhadeve baMdhAveluM jagatakhyAta sUryamaMdira (prAyaH I. sa. 1250) badhA ja nirmAtAo mahArAjAdhirAja hatA. khajurAhonuM sauthI moTuM maMdira - kaMdariyA mahAdeva caMdelA rAjA vidyAdhare I. sa. 1025-1050nA arasAmAM karAveluM hovAno nirdeza che. taMjAvUranuM jabbara bRhadezvara maMdira cobla samrATa rAjarAja dvArA I. sa. 1010mAM, ane gaMgAIkocoglapuramanA mahAmaMdiranuM enA putra rAjendra colla dvArA (A0 I. sa. 1025-1030)mAM nirmANa thayeluM. gujarAtamAM paNa upara kahyA te sivAya anya paNa meru prAsAdo hatA; jemake karNadevano pATaNamAM karAvelo 'karNameru' (prAyaH A0 I. sa. 1070-1080), ane tyAMno siddharAja kArita "siddhameru" prAsAda, je banne Aje to kALanA garbhamAM vilIna thaI gayA che. 26, A eka nakkara hakIkata che. AnuM samarthana kumArapALanAM antima varSomAM, ke pachI dvitIya bhImadevanI prAraMbhika Jain Education international
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhusUdana DhAMkI Nirgrantha kArakirdInA arasAmAM racAyelA vAstujhantha aparAjitapRcchAmAM maLe che. tyAM vaizya, kSatriya, ane brAhmaNa jo rAja na hoya to tene meru jAtino prAsAda bAMdhavAno niSedha karelo che. yathA : vaizyenA'pi yadA meruvinA rAjJA prakAryate / vibhramastatra rASTreSu du:sthitA bhramati prajA // 6 // kSatriyo'pi vinA rAjJo yadi meruM ca kArayet / taskaropadrutA lokAstatra rASTreSu nityazaH |7|| vipropi kArayenmeruM vinA rAjJo dhanezvaraH / parasparaM prajAkopo bhavati grAmaduHsthitiH // 8 // -apatitapR 18rU. 6-8 (pR. 473) A sUtro lakSamAM letA vaizya daSThanAyaka abhayada kevI rIte meruprasAda baMdhAvI zake ? vAta eTalethI patatI nathI. a. pR0mAM vizeSamAM ema paNa kaheluM che ke rAjendro (eTale ke moTA mahArAjAdhirAja, samrATo Adi ja meru prAsAda karAvI zake. anya rAjAo merumAnathI ardhA mAnano karAve; ane tenA ardhAmAne ane ardhA aMDakavALA (rAjapadathI vibhUSita na hoya tevA) anya varNanA loko karAve tevI AjJA karelI che. yathA : rAjendrairyaH kRtaH pUrvaM mahAmerurmahodayaH / tato hInazca kartavyaH zeSavaNaistathaiva ca // 17 // adhastAnmerutaH kArya: prAsAdo'nyazca rAjabhiH / tato hIno'nyavarNaizca hyaNDakairhastakaistathA // 18 // -mAnitaychA 18rU. 7-18 (pR. 473) A sUtronA prakAzamAM to spaSTa ja che ke tAraMgAno prAyaH 403 aMDakano ane 80 jeTalAM tilako dharAvato moTA mAnano meru prAsAda samrATa kumArapALano ja karAvelo hoya, daMDanAyaka abhayade nahIM. 27. mahetA | zeTha pR 138-139 : juo tyAM "abhayadeva' vALI kaMDikA nIce. 28. purAtana avazva saMha, sidhI jaina graMthamALA granthAMka 2, saM. jinavijaya muni, kalakattA 1936, pR. 33. 29. ghanaghora, siMdhI jaina granthamALA, gaLyAMka 6, saM. jinavijaya, zAMtiniketana 1935, pR. 97. 30. juo ku. pra. pR. 219, 220. 31. mahetA | zeTha sAme A viSayamAM Ama kathana karavA mATe koI anya grantha AdhArarUpe rahyo haze ? 32. saMpAdaka ThAkara dvArA je vidhAno thayelAM che te A pramANe che : emanA laghuprabaMdhasaMgrahamAM "sahastraliMgaTAka prabandha"mAM pahelI vAta to e che ke rAjA jayasihadeva siddharAjanI parAmarzamaMDalImAM (ke sabhAmAM upasthita) beThela ATha vyaktiomAM zAstu matrI pachI kramamAM bIje "AbhaDavasAha' hato, daMDanAyaka abhayada nahIM. ane ThAkare anyatre "vasAha eTale vyApArI" evo artha karelo che. (juo emanuM maMjula vimarSa, sayAjI sAhityamALA, vaDodarA 1991, pR. 369 : ane mahetA | zeThe jeno emanI pAdaTIpamAM havAlo Apyo te pR. 718 ke 723 para to A viSayamAM khAsa koI sUcana ja nathI; ane laghuprabandhasaMgrahamAM paNa AvuM kaMI ja kahyuM nathI. saMpAdakanuM to tyAM A prakAre vidhAna maLe che : "ABHADA VASAHA was a generous merchant to whom are devoted separate prabandhas in such prominent works as PC, PK, and PPS. he seems, however, to have come into prominence during Kumarapala's reign." (LPs, Baroda 1970, p.101.) ane tyAM saMpAdaka havAlo ApelA traNe prabandhapranyo pATaNanA AbhaDa vasAha saMbaMdhamAM che, daMDanAyaka abhayadanA viSayamAM nahIM. kumArapALanA samayamAM, ane tenA anugAmI ajayapALanA samayamAM paNa, AbhaDa pATaNanA agragaNya zreSThI rUpe ja prabandhomAM dekhA de che. kumArapALa pachI gAdI kone ApavI tenI maMtraNAmAM teNe ajayapALano pakSa lIdhelo, je kAraNe tenA ajayapALa sAthenA saMbaMdho sArA rahyA hovAnuM jaNAya che. kumArapALa (ane tenA mAnItA maMtrIo, jeo
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 03 22: : AAAAAAA PHOTO LAGALA CRKT CHO U & 1MM MASA ARALANA 11 LAMAN LAALAAL W wwwwwwwwww Last season and 12:tratame nt BABETES VT DITAR 2 1200 3330350 sec 292939203 1 ge gode 213 Page - 0 CORDES SIRJE WEBBS 1. tAraMgA, ajitanAtha caitya, prAsAda, pazcima taraphanAM koraNIyukta pITha ane maMDovaranuM darzana. 14: So Ho 1184.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ DA). I HTT 2, tAraMgA, ajitanAtha caitya, jalayukata zikhara. dakSiNa dizA.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7177 5. ra 3, tAraMgA, ajitanAtha caitya, zikharanI sUkSma jAlakriyA. pazcima bAju. Jain Education international
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ DEE bhaDakaDA ja E 4. tAraMgA, ajitanAtha caitya, gUDha maMDapanI ghaMTAyukata saMvaraNA ane prAsAdanuM zikhare. 5. tAraMgA, aMjitanAtha caitya, saMbhavata: rAjarSi kumArapALanI azvArUDha pratimA. Jain Education Interational For private persone Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ Vol. II * 1996 tAraMgAnA ahaMtu ajitanAthanA... ajayapALanI viruddhamAM rahelA hoI temanA dvArA racAyela keTalAka prAsAdo ajayapALa toDI paDAvela; temAMthI kumArapAla vinirmita tAraMgAnA ajitanAtha prAsAdane AbhaDe yuktipUrvaka ugArI lIdhelo tevI anuzruti . hiM. ane te pachInA anya keTalAka prabandhomAM paNa noMdhAyelI che. neminAgaputra AbhaDa vasAha ane yazodevaputra daMDanAyaka abhayada judI ja vyaktio hovAnuM Ama cAre taraphathI maLatAM pramANothI taddana spaSTa thAya che. prabandhonAM A asaMdigdha sAlyo jatAM viddhapuMgava mahetA ane sahayogI vidvAn kanubhAI zeThe e bannene zA mATe eka karI dIdhA che te samajavAmAM AvI zake tema nathI. 33. mahetA | zeTha pR141, juo tyAM "tAraNa mATe ajitanAtha'vALI kaMDikA. + A vAkyano artha zuM karavo ! 34. ejana. 35. ejana. 36. juo "hemacandrasUricarita," mAyata, siMdhI jaina granthamAlA, jhaLyAMka 13, saM. jinavijaya muni, amadAvAda kalakattA 1940, pR. 207. 37, juo mahetA | zeTha "jasadeva" nIce, pR. 139, lekhakoe to tyAM mahAmAtya zodhavalanA putra yazodevane daMDanAyaka abhayadano bhAI paNa banAvI dIdho che ! 38. tAraMgAcaityanI racanA miti mATe juo vIravaMzAvalI." kaMDikA 76, vighAchI khaTTaravallI siMha (prathama bhAga, sidhI jaina granthamAlA, granthaka pa3, pR. 199. A racanA joke prAyaH saM. 1806 I. sa. 1750 jeTalA moDA samayanI che, paNa kartA samakSa keTalAMka jUnAM cokkasa sAdhano hatAM, jene AdhAre Aje vadhAre jUnA prabanyAdimAM nahIM jovA maLatI keTalIka kAmanI aitihAsika hakIkato paNa tyAM prApta thAya che : jemake saM. 1363/I. sa. 1307mAM siddhapuramAM siddharAja kArita rudramahAlayano bhaMga thayelo tevI hakIkata tyAM noMdhAyelI che : (ejana, pR. 210). saMdarbhagata pratimA rAjAnI ja hoI zake tevAM keTalAMka tulanAtmaka pramANo che. karNATakamAM cAlukyarAja somezvara prathamanA mRtyu bAda tenA smaraNamAM kuruvattinA, prAya: I. sa. 107ra-1075nA arasAmAM pUrNa thayelA, prAsAdanA maMDapamAM rAjA somezvaranI pratimA mUkelI che jemAM paNa cAmarAdi rAjacihano che. A sivAya hemacandra (yA somaprabhAcArya ?) nA kumArapALanI dinacaryAmAM cAmara DhoLatI vArAMganAono ullekha hovAnuM smaraNa che. khajurAhonA eka lekhamAM paNa vAravadhUothI vIMTaLAyelA rAjAno ullekha vAMcyo hovAnI smRti che. paNa A tamAma cokkasa sandarbho mULa sAdhano joyA bAda ja lakhI zakAya. samayAbhAve te khoLI zakyo nathI. 39. viddhavarya mahetA dvArA emanI A AgavI paddhati anusAra samaya samaya para AvA mananIya, paThanIya, ane upayukta lekho prakaTa thatA rahyA che. pariziSTa lekha "kompajha" thaI prAyaH AkharI praphasa jovAI gayA bAda DAha mahetAnA avasAnanA du:khada samAcAra maLyA. teo Aje vidyamAna hota to sAMprata lekhanA niSkarSo tenA vinoda evaM vyaMgya sameta sasmita) svIkAryA hota.