Taranga Tirthno Itihas ne Bhomiyo

Author(s): Fulchand Harichand Doshi
Publisher: Fulchand Harichand Doshi
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032661/1

Page #1

arried, tree?, '
A
Vorby
શ્રી તારંગા તીર્થ
ના
ઈતિહાસ ને ભમીયા.
**
冷米来有泰 李东
કુલચ દ હરિચંદ દોશી,
મહુવાકર.

Page #2

થી તારંગા તીર્થ
ઈતિહાસ ને ભોમિય.
T IAN TREE ไมโลคอลเตลลาเจน
જક અને પ્રકાશક, કુલચંદ હરિચંદ દેશી.
મહુવાકર
AAAAAAARRRAAAAAAAAAAAAAAA
સં. ૧૯૭૮
વીર સં. ૨૪૪૯
ઈ. સ. ૧૯૨૩
GIS
મૂલ્ય ૦-૦૦૦ He aprenyuruyeeyyyyy

Page #3

ven
૧ વિઠ્ઠલભાઇ આશારામ ઠક્કર ( છે લહાણમિત્ર સ્ટીમ પિં. પ્રેસ કો
વદરાતા. ૨૦-૧૦-૨૩
( Guru
nિd
)))))))
પ્રકાશક, ફુલચંદ હરિચંદ દેશી.
મહુવાકર

Page #4

સમર્પણ.
જહેની છાયામાં મેં મારું બાળપણ વ્યતીત કર્યું છે, જહેના સંસ્કાર અને ધર્મ ભાવનાઓ, સહનશીલતા અને શાંતિ મારા જીવનમાં
ઘડાઈ રહ્યાં છે
કરનાર છે
૨,
મ્હારા
-દો
પૂજ્ય સ્વર્ગસ્થ મામા શ્રી ઓધવજી બેચર દેશી
ના સ્મરણમાં સમર્પિત.
છેરૂ
કુલચંદ

Page #5


Page #6

શ્રી તારંગાઇ ઉપરનું આલીશાન ભવ્ય મંદિર
Å 3963–Lakshmi Art, Bombay, 8

Page #7


Page #8

બે બાલ.
- ત્રણ વર્ષ પહેલાં ઈતિહાસવેત્તા મુનિ શ્રી કલ્યાણ વિજયજીએ શ્રીઆત્માનંદ પ્રકાશમાં લખેલું શ્રી તારંગા તીર્થનું ઐતિહાસિક દર્શન વાંચી તે પવિત્ર તીર્થનાં દર્શન કરવા ઈચ્છા થઈ આવી. પછી પાટણનમંડળબેડિંગના વિદ્યાર્થીઓ સાથે અને બીજી વખત મારા એક મિત્રની સાથે તે તીર્થ, ત્યાંની કુદરતી રચના, ન્હાની ટેકરીઓ, ભવ્ય આલીશાન પ્રાસાદ મંદિર, ગુફાઓ વગેરે જોઈ આનંદ સાથે જ્ઞાન મળ્યું.
આ તીર્થને ભેમીઓ તથા ઇતિહાસ યાત્રાળુઓ માટે લખાય તે ઘણું સુંદર એમ મને ઉદ્દભવ્યું અને મહારાજસ્ત્રીને પૂછાવતાં ઘણું ખુશીથી સમ્મતિ મળી.
આજે ઈતિહાસ–મી તેમજ યાત્રિકોને ઉપયોગી સૂચના બહાર પાડતાં અત્યંત આનંદ થાય છે.
પ્રાચીન–ઈતિહાસ માટે કેટલીક વધારે ઉપયોગી હકીતે પૂજ્યપાદ શ્રીમદ વિજયઈન્દ્રસૂરિજીએ “આચીચો લોજીકલ સરવે” “પ્રાચીન તીર્થમાળા,” “ઐતિહાસિક રાસ સંગ્રહ” વગેરેમાંથી બતાવી મને આભારી કર્યો છે.

Page #9

આ પુસ્તકના કેટલાક લખાણ માટે હું મુનિ શ્રી કલ્યાયુવિજયજી તથા આત્માનંદ સભાને ત્રાણી છું.
પક સુધારી આપવા તેમજ કેટલીક સૂચનાઓ કરવા માટે મુનિ શ્રી વિવિજ્યજીને આભાર માનવા તક લઈ તે અસ્થાને નથીજ.
ગાધીપત્ર શ્રાવણ સુદી-સાતમ, ૧૯૭૯
ફુલચંદ.

Page #10

અનુક્રમણિકા.
૧ પ્રાચીન ઈતિહાસ. ૨ આધુનિક દ. ૩ યાત્રાળુઓને સૂચના. ૪ સ્તવનાદિ.

Page #11


Page #12

શ્રી તારંગા તીર્થ.
જરૂરી—માહીતી.
આ તારંગા. તીથ મહીકાંઠા એજન્સીમાં ગઢવારા જીલ્લામાં ટીંબા ગામની નજીક આવેલુ છે. સ્હેસાણ જ કશનથી વીસનગર–વડનગર જતી ગાડી તારંગા હિલ્સ સુધી જાય છે. સ્હેસાણાથી તારગા સુધીના ૦-૯-૦ ટીકીટને દર છે. તાર’ગા વ્હેસાણાથી ૪૦ માઇલ થાય છે. વડનગરથી ૨૦ માઇલ છે અને ખેરાળુથી ૧૨ા માઇલ છે. ટીખા ગામ નીચે આવેલું છે.
તારંગાના ડુંગર ઘણા વિશાળ છે. આશરે બાર કાશના ઘેરાવામાં છે. ચિત્તા-વાઘ, દીપડા ઘણી વખત જોવામાં આવે છે, મુખ્ય મંદિર પાસેના ન્હાના તલાવમાંથી કાઈ કાઈ વખત રાત્રે ત્રાડા સંભળાય છે. શિલાના રસ્તામાં અને તારણ માતાના મંદિર ઉપરથી જોતાં ગુફાઓ દેખાય છે. ડુંગરમાં વાંસનાં ઘણા ઝાડ છે. તેમ લાકડાનું જંગલ છે. ચંદનનાં ઝાડ પણ જોવામાં આવે છે. વાંદરાએ પણ બહુ રહે છે.
તારંગાજી માટે મ્હેસાણાથી જે એ ગાડી વીસનગર તરફ સવારે તથા સાંજે જાય છે તેમાં સવારની ગાડી વધારે અનુકુળ પડે છે. જેથી દિવસ છતાં ડુંગર ઉપર પહોંચી જવાય છે. તારંગા હિલ સ્ટેશન પાસે એક ધર્મશાળા છે જ્યાં

Page #13

શ્રી તારંગા તીર્થ.
સાધારણ સગવડ છે. ત્યાંથી તળાટી એ માઇલ આશરે છે. તળાટીથી ઊંચે જવાનું ચઢાણ આવે છે. તળાટીથી ઉપડામણીઆ મજૂર-ડાળી મળે છે. ભાતુ પણ આપવામાં આવે છે. ઉપર એક માઇલ પછી મદિરા આવે છે. દરેક યાત્રાળુને ૦–૩–૦ ત્રણ આના મૂડકા વેશ આપવા પડે છે, જે ટીખાના ઢાકાર તેમજ ભાયાતાને મળે છે.
તારંગાજીમાં ધમ શાળાની સગવડ છે. ગાડાં ગાદલાં, વાસણ કુસણ વગેરે મળે છે. ઉપર એક મેાદીખાનું છે. અને દુધ પણ મળે છે. તારણમાતા, જોગીડાની ગુઢ્ઢા વગેરે જોવા જતાં ભેામીયા તરીકે ત્યાંથી કોઇ માણસ સાથે લઇ જવા, જેથી અનુકૂળતા રહે.
તીર્થયાત્રાના ઉદ્દેશ
તીથ સ્થાન એ એક એવું પવિત્રસ્થાન છે જ્યાં માણુસને શાંતિ આનંઢ અને આરામ મળી શકે છે. સંસારના તમામ જીવા આધિ વ્યાધિ અને ઉપાધિમાં મચેલા હૈાય છે, જીવનમાં પ્રવૃતિ વધતી જાય છે તેમાંથી નિવૃત્તિ મેળવવા તીસ્થાન શાંતિનું સ્થાન છે.
F જ્યાં અનેક મહાત્માઓએ તપ કર્યું' છે, જ્યાંની પવિત્ર ભૂમિ શ્રી તીથ કરો અને કેવળી એના પગલાંથી પવિત્ર થયેલી છે, જ્યાં શાંતિ અને પવિત્ર વાતાવરણ અનુભવાય છે, જયાં સ્થળે સ્થળે કુદતના સુંદર મનેાહર દેખાવા આવી રહેલા માલુમ પડે છે. જ્યાં આપણા બાપદાદાની અસીમ ઉદારતા અને લક્ષ્મીના

Page #14

શ્રી તારંગા તીર્થ, સદુપયેગના ભવ્ય અને આલીશાન મંદીરે આવી રહ્યાં છે, તે પવિત્ર પુણ્યભૂમિ, શાંતિનિકેતન અને દુનિઆ ઉપરના સ્વર્ગમાં જવાનું કેને મન ન થાય ? આત્માની શુદ્ધિ એ તીર્થયાત્રાને ઉદ્દેશ છે. દુનિઆની ધમાલમાંથી નિવૃત્તિ મેળવવા-આત્મશાંતિ મેળવવા વર્ષમાં એક વખત જરૂર કેઈપણ તીર્થના દર્શનાર્થે અવશ્ય જવું જોઈએ.
| તીર્થયાત્રાથી ઘણો લાભ થાય છે. ઉપાધિમાંથી શાંતિઆરામ મળે, હવાફેરથી સ્વાથ્ય સુધરે, મહાત્માઓના જીવન, તપ અને આત્મબળનું ભાન થાય, ચિત્તની સ્થીરતા, પ્રસન્નતા થાય, અનેક માણસના સમાગમથી બંધુભાવ ખીલે, કુદરતના દેખાવથી આનંદ મળે, આથી દુનિઆમાં દુઃખી માણસ પણ ઘીભર આનંદ-શાંતિ મેળવે છે, અને બધાં દુઃખને ભૂલી જાય છે. તીર્થયાત્રાથી શારીરિક, માનસિક તેમજ આત્મિક શુદ્ધિ–પવિત્રતા થાય છે. તીર્થયાત્રા એ મોક્ષ પ્રાપ્તિના સાધનોમાંનું એક સાધન છે. જેનાથી અનેક ભવ્ય આત્માઓ આત્મ શુદ્ધિ પામે તે તીર્થ. તીર્થયાત્રાથી મનની મલીનતા દૂર થાય છે તેમજ શુદ્ધ અને પવિત્ર ભાવના આત્મિક ઉલ્લાસ ખીલે છે.
મનુષ્ય તે શું પણ દેવતાઓ પણ યાત્રાઓને આનંદ મેળવે છે. યાત્રાએ આજે તે શું થાય છે પણ પહેલાના વખતમાં જ્યારે રેલગાડી અને એવાં બીજાં સાધને નહેતાં ત્યારે શ્રાવક શ્રાવિકાઓના મેટા મેટા સંઘે આચાર્ય અને સાધુ મંડળ સહિત જતા હતા અને અનેક લાભ મેળવતા હતા.

Page #15

૪
શ્રી તારંગા તીર્થ, શ્રીમદ્ વિજ્યધર્મસૂરિજીએ સંશોધન કરેલ “પ્રાચીન તીર્થમાળા સંગ્રહ” ઉપરથી તારંગાની યાત્રા માટે નીચેના ઉલ્લેખ મળે છે – - ૧ પં. મેઘવિજ્યજીજેઓ સોમસુંદરસૂરિના વખતમાં (૧૪) થઈ ગયા છે તેમણે લખેલ તીર્થમાલામાં તારું ગાજી માટે ઉલ્લેખ છે,– “તારણ ગઢિ શ્રી અજીતજિણિદ, હરષિઈ થાપ્યા કુમર નરિદ.” - ૨ પં. સભાગ્યવિજયજી વિરચિતતીર્થમાલા ૧૭૫૦ : - તારગે રંગે સદા પ્રણમું મુદારે અછતદેવ જયવંત” , - ૩ શ્રી શીતવિજય વિરચિત તીર્થમાલા ૧૭૪૬--- ગઢ તારિગિ અછતનિણંદ તીરથ થાણું કુમાર નરદમ ( ૪ શ્રી જ્ઞાનવિમળસૂરિ વિરચિત તીર્થમાલા ૧૭૫૫ વર્ષાઋતુ મેં ભણી સુણ સુંદરી ન રહા ધિર પશ્યિામ
સાહેલડી, તારંગાની યાત્રા વલી સુ. દ્રવ્ય ન કરી તામ, સાહેલ, ભાવથકી તે વંદિયા, સુ.”
પ્રાચીન ઈતિહાસ - શત્રુંજય, ગિરિનાર, આબુ, વગેરે માફક “તારંગા aણ જૈનોનું પ્રસિદ્ધ તીર્થ છે. ...

Page #16

શ્રી તાર’ગા તી.
મ્હાટા તીની યાત્રાનું ફૂલ મ્હારુ છે, આ વાત તે બધા જાણે છે; કિન્તુ તેનું કારણ જાણનારા ઘણા ઘેાડા હાય છે. આપણે માનીએ છીએ કે બધા તીર્થંકરો અને તીર્થો સરખાં છે. ત્યારે એ પ્રશ્ન થાય છે કે- તેની યાત્રાના ફૂલમાં વિશેષતા હોય છે તેનું કારણ શું ? એ પ્રશ્નને ઉત્તર એજ કે જેવા આપણા હૃદયના ભાવ; અને આપણા ભાવના આધાર તીના માહાત્મ્યની વિશિષ્ટતા ઉપર રહે છે.
તીથ યાત્રાનુ પ્રથમ ફૂલ તા સ્થિરતાપૂર્વક શાન્તિી દેશન-પૂજન અને નિરીક્ષણ કરવું તેજ છે.
જે તીની યાત્રા કરવા આપણે જઇએ તે તીર્થ સ્થાનના ઇતિહાસ અને નામ હેતુ વગેરે જાણવામાં આવે તે તેથી તીર્થં ચાત્રાનુ રહસ્ય સારી રીતે સમજી શકાય છે.
પરમાત ગુર્જર ભૂપાલ કુમારપાલ મહારાજાની ધાર્મીક ઉદારતાને લીધે તારંગા ગિરિ જૈનતીર્થ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયા, એ વાત ચેાક્કસ છે; કિન્તુ તે પહેલાંના ઇતિહાસ જાણવા આપણે પ્રયત્ન કરીએ તેા જણાય છે કે “તારંગા” પહાડની તળાટીથી ઉત્તર દિશામાં લગભગ દોઢેક માઇલને એટ એક દેવીનુ સ્થાન છે, જેને લેાકેા તારાઇ માતા” કહે છે. આ તારાઇ માતા તે ઐાદ્ધોની માન્ય તારાદેવી ” છે. આ વાતની ખાતરી તેની ઉપરના પ્રાચીન લેખ પરથી થાય છે, જે લેખ નીચે પ્રમાણે છે:
" ये धर्मा हेतुप्रभवा हेतुं तेषां तथागतोऽप्यवदत् । तेषां च यो विरोध एवंवादी महाश्रवणः || ”
''

Page #17

- શ્રી તારંગા તીર્થ. આ બદ્ધની પ્રસિદ્ધ ગાથા તારા દેવીના લેખમાં છે. લેખમાં સંવત-મિતિ નથી તથાપિ લિપિની પ્રાચીનતાને વિચાર કરતાં તે વિક્રમની સાતમી યા આઠમી સદીમાં લખાયે હશે એમ જણાય છે. આની પાસે જ એક જૂનું મકાન છે, જેમાં મુકુટ ધારિણું ઉભી મૂતિ છે જે ઘણું કરીને બૌદ્ધ ધર્મના કેઈ દેવ વિશેષની હશે એમ લાગે છે.
એક બીજું પણ બૌદ્ધ-સ્મારક તારંગા પર્વત પર છે જે આજ કાલ “જોગીડાની ગુફા” ના નામથી ઓળખવામાં આવે છે. આ ગુફા દ્ધોની છે અને હજી પણ તેમાં બુદ્ધની મૂતિઓ બેઠેલી જોવાય છે. આ ગુફા બૌદ્ધ-ભિક્ષુકોને ધ્યાન કરવાનું સ્થલ છે. આ ગુફા ઉપરના ગઢની બહાર વાયવ્ય કેણમાં લગભગ અરધા માઈલને છેટે આવેલી છે.
ઉપરનાં બને દો બૌદ્ધ ધર્મનાં છે, અને તેથી એમ માનવાને કારણ મળે છે કે–અહિં બૌદ્ધનું આધિપત્ય હોવું જોઈએ. કિન્તુ એક વાત વિચારણીય છે કે–તારાદેવી અને બૌદ્ધ ગુફા વગેરે જે બૌદ્ધ સ્મારકે છે, તે સર્વ ગઢની બહાર છે. ગઢની અંદરના ભાગમાં બૌદ્ધ લેકને પગ પેસારે નહિ હોય. - આ ઉપરથી એમ જાણી શકાય છે કે–સાતમી આઠમી સદીમાં તારંગા ઉપર બૌદ્ધ સત્તા હશે ખરી કિન્તુ તે પહેલાં અને ત્યાર પછી ૫૦૦ વર્ષ સુધી આ પર્વત કેના કબજામાં હતા? અને કુમારપાલ મહારાજાએ મંદિર બંધાવ્યાં તે

Page #18

શ્રી તારગા તી.
પહેલાં તીર્થ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયા હતા કે નહિ તે વાતના ચાક્કસ ખુલાસા આપણને ઇતિહાસમાંથી મળતા નથી.
નામ-હેતુ.
'
તાર’ગા પતના ઘણા નામ કહેવાય છે. વિદ્વાનાની એવી કલ્પના છે કે આ પર્વતનું નામ તારંગા ” પડવાનું કારણ તારાદેવીની સ્થાપના છે. કિન્તુ તેથી એ પ્રશ્ન ઉદ્ભવે છે કે જ્યાં જ્યાં બૌદ્ધ લેાકાએ તીર્થો સ્થાપ્યાં ત્યાં ત્યાં તારાદેવીની સ્થાપના કરી છે, તેા આનુ નામજ “ તારંગા ” શા માટે રાખવામાં આવે. સ. ૧૨૮૫ માં લખાયેલા વસ્તુપાલના લેખમાં આ પર્વતનું નામ “ તાર્ગક ” પવ ત લખ્યુ છે. આચાય શ્રી પ્રભાચન્દ્ર પેાતાના પ્રભાવક ચરિત્રમાં “ તારંગ નાગ ” લખે છે.
''
"
''
પદરમી સદીમાં અસ્તિત્વ ભાગવતા પ્રખર વિદ્વાન આચાય મુનિસુંદરસૂરિ, પં પ્રતિષ્ટાસેામ અને જીનમડનગણિ આ તીનું નામ “ તારણ-દુગાઁ ” એવું આપે છે. એમાં તારણ એ પર્યંતનુ નામ છે અને દુર્ગા શબ્દ ગઢવાચક છે. આ ઉપરથી તારંગ એ પહેલાં “ તારણ-ગઢ ” કહેવાતા હશે એમ અનુમાન થઈ શકે છે. અને ધીમે ધીમે તારણગઢ-તાર ગઢ—તાર'ગા એમ થયુ. હોય તેમ કલ્પી શકાય છે, અથવા તે “ તારંગ—નાગ ” ઉપરથી અત્ય શબ્દના લાપ થવાથી “ તારંગા ” થયું કલ્પી શકાય છે.
હાય એમ પણ

Page #19

શ્રી તારંગા તીર્થ,
કુમારપાલ મહારાજાની તીર્થસ્થાપના.
તારંગાને ઈતિહાસ વિશેષ રૂપમાં તેરમી સદીથી શરૂ થાય છે. અને તેને સૂત્રપાત કર્તા ગુર્જર દેશના મહારાજાપરમહંત-કુમારપાલ અને ગુર્જર-વિદ્વાનનાં મુખ ઉજજવલ કરનાર મહાન જૈનાચાર્ય શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યજી છે. જૈન ધર્મના પરમ સહાયક ગુર્જરભૂમિના પુત્રરત્ન રૂપ આ બને મહાપુરૂષોએ આ પર્વત ઉપર ભગવંત અજીતનાથની સ્થાપના કરીને પિતાના યશેદેહને અછત બનાવ્યું છે, તેમજ પિતાનાં પુણ્યનામેને ચિર સ્મરણય કર્યો છે. આ બીના માત્ર જૈનોને જ નહિ કિન્તુ ગુજરાતી માત્રને અભિમાન ઉત્પન્ન કરે તેવી છે.
ગુર્જર મહારાજા કુમારપાલે શાકંભરી નગરીના અણુંરાજ રાજાને હરાવવાને મરૂ દેશના દુર્જયગઢ ઉપર ૧૧ વખત ચઢાઈ કરી પરંતુ તે ગઢની ચારે બાજુ બે બે જન સુધી બાવળ અને બેરીના વનની ઝાડી આવેલી હતી અને તેથી તેનાથી તે લઈ શકાય નહિ. તેથી કઈ સાતિશય દેવની સહાયતા લેવાની તેની વૃત્તિ થઈ. આ વાત તેણે પોતાના મંત્રિવાગભટને જણાવી. તે સાંભળી મંત્રિએ કહ્યું કે “મહારાજ! અહિં પાટણ મળે મારા પૂજ્ય પિતાશ્રી, ઉદયન મંત્રિના કલ્યાણાર્થે મેં કરાવેલી, દેવકુલિકામાં છાડાશેઠની ભરાવેલી અને શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યજી દ્વારા પ્રતિષ્ઠિત કરાએલી શ્રી અછતનાથની પ્રતિમા છે. તેને મહિમા જગતમાં અતિ અદ્ભુત છે. તેની પૂજા–ભક્તિ વડે આપને અવશ્ય

Page #20

*
શ્રી તારંગા તીર્થ. વિજય થશે.” તે સાંભળી નરેશે એ પ્રતિમાની ઘણુંજ ભાવપૂર્વક પૂજા-ભક્તિ કરીને એ સંકલ્પ કર્યો કે “જે આ વખતની લડાઈમાં હું વિજય પ્રાપ્ત કરીશ તે તેના સ્મારક રૂપ આપના તીર્થની સ્થાપના કરીશ.” આ સંકલ્પ કરી નરેશે અરાજા ઉપર ફરી ચઢાઈ કરી, અને તેમાં તેને વિજયમાળ વરી, અને મહત્સવ પૂર્વક પાટણમાં પ્રવેશ કર્યો. - એક અવસરે ગુરૂમહારાજને વંદન કરવા આવેલા કુમારપાલે આચાર્ય મહારાજ શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્યજીને અજીતનાથની સ્તુતિ કરતા જોયા; ત્યારે અછતનાથની પ્રતિમાને પ્રભાવ યાદ આવ્યું. હર્ષપૂર્વક રાજાએ તે વાત ગુરૂમહારાજને જણાવી અને ગુરૂ મહારાજે ઉત્સાહજનક વચનેથી રાજાને કહ્યું કે-“હે ચાલુક્યરાજ ! આ તારંગા પર્વત પણ અનેક મુનીશ્વરોને સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરાવનારે હવાથી શત્રુંજય પર્વતનું જ બીજુ રૂપ છે.”
ગુરૂ મહારાજશ્રીની આ વ્યાખ્યા સાંભળીને રાજાએ કેરેડે પુરૂષને સિદ્ધિ આપવાથી પવિત્ર થએલી કેટિ શિલા વગેરેથી મનહર શ્રી તારંગા પર્વત ઉપર એકસો એક આંગળ પ્રમાણવાળી શ્રી અજિતનાથની પ્રતિમા વડે ભૂષિત રાશી હાથની ઉંચાઈવાળા ભવ્ય પ્રાસાદ કરાવ્યો.
તેરમી સદીના કયા વર્ષમાં તારંગા તીર્થની પ્રતિષ્ઠા થઈ તે હજી ચક્કસ થયું નથી. હાલ-તે એટલું જ કહેલું વ્યાજબી ગણાશે કે ૧૨૧૬ થી ૧૨૩૦ સુધીના કુમારપાલના

Page #21

૧
- શ્રી તારંગા તીર્થ, કઢ જૈનત્વના ૧૪ વર્ષો પૈકી કે એક વર્ષમાં તારંગાના જિનાલયની પ્રતિષ્ઠા થઈ છે.
અન્ય ધાર્મિક-પુરૂષને સહયોગ. ' - આ પવિત્ર તીર્થની સ્થાપનાના પુણ્યના ભોક્તા તે એજ મહારાજા કુમારપાલ ગણાશે કિન્તુ એની વૃદ્ધિ અને ઉન્નતિમાં ભાગ લેનાર અનેક ધાર્મિક પુરૂષે પણ છે. જેનાં નામ જાણવા જરૂરનાં છે. પ્રસિદ્ધ મંત્રિ વસ્તુપાલે તારંગાઇ તીર્થના આ અજિતનાથ ચૈત્યમાં શ્રી આદિનાથની પ્રતિમા સહિત બે નાની દેરીઓ કરાવી હતી, એમ તેના શિલાલેખ ઉપરથી જણાઈ આવે છે. આ બન્ને દેરીએ હાલ લેખ સહિત મજુદ છે કિન્તુ તેમાં જિનપ્રતિમાને બદલે યક્ષ-યક્ષિણીની મૂર્તિઓ છે. - નાગપુરીય સા લાહડે પણ આ મંદિરના ગુઢ મંડપમાં આદિનાથના બિમ્બ સહિત ખત્તકે કરાવ્યાને ઉલ્લેખ આબુના એક શિલાલેખમાં મળી આવે છે, જે લેખ નીચે મુજબ છે –
“श्रीतारणगदे श्री अजितनाथगुढमण्डपे
શીવાહિનાથવિ રતન” * આ લેખ ૧૨૯૯ ની સાલને છે.
જીર્ણોદ્ધાર, આ પરિવનશિલ સંસારમાં કેઈપણ પદાર્થની સદા

Page #22

૧૧
શ્રી તારંગા તીર્થ. કાલ એકસરખી સ્થિતિ રહેતી નથી, એ સિદ્ધાન્ત સર્વમાન્ય છે કેઈ અગ્નિથી કે જલથી, કે વીજળીથી કે કઈ રેગથી ભસ્મીભૂત થાય છે. કઈ પદાર્થ તૂટથી, મારામારીથી કે એવીજ કઈ ભયંકર વિકૃતિથી નાશ થાય છે. આપણું આ તારંગા તીર્થ પણ આવા અકાલ કાલ-કેપનું ભંગ થઈ પડયું હતું.
શ્રીમાન મુનિસુંદરસૂરિ. જૈનસ્તવ્યસંગ્રહના એક કલેકથી આપણને જણાવે છે કે-કુમારપાલે સ્થાપન કરેલ જિનબિમ્બ મહેઓએ દૂર કરવાથી સુકાઈ ગયેલા તેમના પુણ્યવૃક્ષને ગેવિંદ સંઘપતિએ પોતાના ધનરૂપી જલથી સિંચીને પાછું નવપલ્લવ કર્યું. કિન્તુ આવા તારંગા તીર્થને પ્લેચ્છોનેહાથે નુકશાન પહોંચ્યાના સમાચાર કે ઈપણ પુસ્તકથી મલતા નથી. પરંતુ એમ કહી શકાય ખરૂં કે-કદાચ અલાઉદ્દીન ખીલજીના સૈનિકે એ જ્યારે ગુજરાત ઉપર હલ્લો કર્યો તે અરસામાં આ તીર્થને પણ નુકશાન કર્યું હશે. કારણકે, નહિતરગેવિંદ સંઘવીને જીર્ણોદ્ધાર કરીને નવીન બિમ્બ સ્થાપન કરવાની વૃત્તિ ક્યાંથી ઉત્પન્ન થાય? બિસ્માગમ થવાનાં બે કારણે હોઈ શકે. એક તે દુમનના હાથે અને બીજે આપત્તિમાંથી રક્ષણાર્થે ભક્તોને હસ્તે. અહિં બીજા પ્રકારને “અપગમ” એ છે જણાય છે, કારણકે તારંગાના કુમારવિહારમાં અજિતનાથનું અખંડ બિમ્બ પૂજાતું હતું અને ગેવિંદ સંઘવી પોતે પણ શત્રુંજય ગિરિનાર, વિગેરે તીર્થોની યાત્રા કરીને સંઘ સાથે તારંગા અજિતનાથને વંદન કરવા ગયે હતું. આ વાત સેમસૌભાગ્યમાં સ્પષ્ટ જણાવેલી છે.

Page #23

૧૨ *
શ્રી તારંગા તીર્થ.
' ઉપરનાં કારણથી એમ મનાય છે કે-વિક્રમની ચાદમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં મૂળ બિંબને ખંડિત કરીને સ્થાનથી ઉઠાવ મુકયું હશે, અને મંદિરને પણ કંઇ નુકશાન પહોંચાડયું હશે તેથીજ ગેવિંદ સંઘવીના હૃદયમાં નવીન પ્રતિબિમ્બ પધરાવવાની ભાવના ઉદ્દભવી હશે.
ગોવિંદ સંઘવી. ગોવિંદ સંઘવી ઈડરના રાય શ્રી પૂંજાજીને બહુ માનીતે અને ઈડરના સંઘના અગ્રેસર વત્સરાજ સંઘવીને પુત્ર હોં. તે શ્રીમન્ત અને રાજમાન્ય હોવા ઉપરાંત ચુસ્ત ધર્મ શ્રદ્ધાળુ હતું, અને તપગચ્છપતિ શ્રીમાન આચાર્ય સેમસુંદરસૂરિને પોતે અનન્ય ભક્તિથી પૂજતો હતે; અને શત્રુંજય, ગિરિનાર અને પારક વિગેરેને માટે ખર્ચે સંઘ કાઢીને અનેક ધાર્મીક ભાઈઓને અપૂર્વ તીર્થયાત્રાને લાભ આ હતું. આ મહેટા સંઘ સાથે સઘળા પ્રસિદ્ધ તીર્થોની ચાત્રા કરી પોતાને ઘેર આવ્યા પછી, આ સંઘવીના મનમાં તારંગા તીર્થમાં શ્રી અજિતનાથની નવીન પ્રતિમા બેસાડવાને મનોરથ ઉભો હતે. આ પછી ગોવિંદે આરાસની અંબા દેવીનું આરાધન કરી તે નવ્ય બિઅને માટે એક મહેાટી શિલા ગાડામાં ભરાવીને તારંગ ઉપર મંગાવી. જેના સંબંધમાં કવિ પ્રતિષ્ઠામે લખ્યું છે કે – આ “ ત્યારબાદ માર્ગમાં ધીમે ધીમે ચાલતો રથ ઘણે સહીને તારંગાગિરિ ઉપર પહોંચ્યા અને પ્રેક્ષકોને આશ્ચર્ય

Page #24

શ્રી તારગા તી.
13 કરાવનાર તે મહાન્ પત્થરને ઉસ્તાદ કારીગરોએ ઘડવા માંડયેા. સૂર્ય. મ`ડળને ઝાંખું પાડનારી કાન્તિવડે ત્રણે જગ ત્ને પ્રકાશિત કરનાર, પ્રભાવશાલિ અને કદમાં ઘણુંજ માટુ શ્રી અજિતનાથનું નવિન બિમ્બ ઘેાડાજ દિનમાં તૈયાર થયુ અને લાખા માણસાએ મળીને તેને શુભ દિવસે મદિરમાં સ્થાપન કર્યું. ”
આ નવ્ય બિમ્બની પ્રેતિષ્ઠાને માટે ગાવિંદ સધવીએ મોટા સમારોહ આરંભ્યા અને અનેક કુકુંમપત્રિકા મેાકલીને પ્રતિદેશ-પ્રતિનગરના સઘને આમત્રણ કર્યું. આ પ્રતિષ્ઠાના માંગલિક ઉત્સવ નિમિત્તે લાખા માણસાની મેદની એકઠી થઇ.
ગુજરાતના ખાદશાહની ફ્રીજના ઉપરી અધિકારીએ ગુણરાજ અને એકરાજ જેવા રાજ્ય-માન્ય પુરૂષાએ આ મેળાને વિશેષ શાભાયમાન અનાબ્યા. રાવ પુજાજીના સૈનિકા દરેક જાતના ચાકી પેહેરા કરતા હતા અને પેાતાના સાધર્મિક ભાઈઓની આ હાજરીથી ગાવિ સઘવીના ઉત્સાહ અને હર્ષ ના પારજ ન હતા.
આ લાખા માનવાની હાજરીમાં કૃતપુણ્ય ગાવિદ્ય સઘવીએ તૈયાર કરાવેલી શ્રી અજિતનાથની પ્રતિમાની આચાય શ્રીસામસુંદરસૂરિએ પ્રતિષ્ઠા કરી અને તેજ દિવસે૫તિજિનમ'ડનને વાચક-પદે પણ સમર્પણ કર્યું.
આ પ્રતિષ્ઠા કયી સાલમાં થઈ તે ચાક્કસ જણાયું નથી, કિન્તુ, એટલું કહી શકાય કે સ. ૧૪૮૨ ની પહેલાં એ

Page #25

૧૪
શ્રી તારંગા તીર્થો.
પ્રતિષ્ઠા થઇ હતી, કારણ કે, ઈડરના રાવ પુંજાજીના વખતમાં એ પ્રતિષ્ઠા થઇ હતી, અને, એ વાત નિવિવાદ છે કે રાવ પુંજાજી લગભગ ૧૪૮૨ મા વર્ષોંમાં સ્વર્ગવાસી થઇ ગયા હતા. તેથી તે અરસા પહેલાં તાર’ગાની આ પ્રતિષ્ઠા થઇ હતી એ વાત સિદ્ધ થાય છે.
પણ ફાર્મસ ગુજરાતી સભાના હસ્ત લિખિત ઐતિહાસિક ગુજરાતી પુસ્તકામાં તારંગા વિષેના લેખમાં મૂર્તિ ઉપરના લેખની ખંડિત નોંધ છે.
× ૧૪૭૨ શ્રી....... ....... શોને માર્યા નાયત..........મુવ ટુવયુલેન થાય.......મુિિમઃ । આ ઉપરથી ૧૪૭૯ ની સાલ નક્કી થાય છે.
આ હસ્ત લિખિત પુસ્તકમાં એક મીજી પણુ જાણવા જેવી હકીકત છે. ગઢવાડાના ખારોટ જેકણે તાર’ગા પાસેના ટીંબાના ઢાકારના કારભારી જેચ'ઢના કહ્યાથી તાર`ગાની હકીકત ઉતરાવેલી છે તે નીચે પ્રમાણે છે.
“ તારંગાના ડુંગરની નજદીક ઉત્તર પશ્ચિમમાં અસલ નારા નગર હતું. તારંગા મહાત્મ વડનગરમાં જતીએ વાંચું હતુ તેમાં એ વાત છે. એ તારા નગરના રાજા વેણી વછરાજ ( ઇડર વાળા ) હતા તેણે જ તારા નગર વસાવ્યું હતું તારની તારણ દેવીની મુરતી છે. તારણ માતાથી ડાબી બાજુએ ધારણ માતાનું દેવલ છે. તે સુરતી પણ જુની છે. તે દેવીને સાત દીકરીઓ છે. તારા નગરના કિલાના પાયા એક મૈલ

Page #26

શ્રી તારીગા તી.
૧૫
સુધી માલમ પડે છે. સ. ૧૮૭૬ ની સાલમાં રેલ આ તારે કાતરાં પડાં તારે જુની ઘંટી નીસરી તથા વાસણ થાલીઓ વગેરે ચુના જેવાં નીસરાં હતાં. તહાં જીનાં કુંડ છે.........એ વેળા નીકળેલાં તાંબાનાં પત્રો માટે મારીઆના માઘવીઆ ભાટ પાસે છે ”
હાલનાં સુંદર દશ્યા.
મુખ્ય મદિર.
તળાટીથી એક માઇલ જેટલા ચઢાવ ચઢયા પછી ગઢના પશ્ચિમ દરવાજો આવે છે. દરવાજામાં પેસતાં જમણી તરફન તેની ભીંતમાં ગણેશના આકારની કાઇ ચક્ષની મૂર્તિ છે, અને ડાબા હાથે કાઈ દેવીની મૂર્તિ છે. આવીજ એ મૂર્તિએ મૂળ મંદિરમાં જવાના પહેલે દરવાજે અંદરના ભાગમાં છે. આ ઉપરથી અનુમાન કરી શકાય છે કે મંદિરમાં પેસવાના દરવાજાની માફક ગઢના દરવાજો જેના તરફથી થયેા હશે.
ગઢ આવ્યા પછી શરૂઆતમાં પૂર્વ` તરફ઼ે, અને પછી અગ્નિ કેણમાં લગભગ અ` માઇલ ચાલીએ ત્યારે ઉપરનાં ન્દિરાનાં દર્શન થાય છે. પ્રથમ દ્વિગંબર ધમ શાળા આવે છે. અને તેની જોડેજ શ્વેતાંબરીય ધર્મશાળા અને મંદિરમાં જવાના ઉત્તર દરવાજો ષ્ટિગેાચર થાય છે. મુખ્ય મદિરનુ

Page #27

૧૬
શ્રી તારગા તી.
સુખ અને મુખ્ય દરવાજો જો કે પૂર્વ સન્મુખ છે; તથાપિ ટાકાની આવજા ઉત્તરના દ્વારથી થાય છે.
આ સુંદર અને ભવ્ય પ્રાસાદ ( મંદિર ) દૃષ્ટિએ પડતાંજ હરકાઇને અત્યંત આનંદ થાય છે, અને પૂર્વના મહાત્ દાનવીર ધનિષ્ઠ પૂણ્યશાળી જીવાત્માઓના પૂણ્યકાર્ય માટે ધન્યવાદ ઉચ્ચારી જવાય છે. આ મંદિરની ઉંચાઈ જેટલી ઉંચાઈ ખીજા કોઈપણુ દેવળની નથી એ વાતની ખરી સત્યતા નજરે જોતાં જણાઈ આવે છે. આવી ઉંચાઇ અને ઘેરાવાવાળુ જબરજસ્ત મંદિર જૈનામાં તે બીજે કયાંયે નથીજ, પણ આખા હિંદુસ્તાનભરમાં આવુ· આલીશાન મંદિર હશે કે નહિ તેની શંકા થાય છે.
બહારના દસ્યથીજ આટલું થાય છે; પણ તે પ્રાસાદની આરીકે કાંતરણી તથા નમૂનેદાર બાંધણી તપાસવાથી હિંદુસ્તાનના કળા કુશળ શીપ શાસ્ત્રીએની કળાની ખરી ખૂબીની
ઝાંખી થાય છે.
આ મંદિર બનાવવા માટે મહારાજા કુમારપાળે કેટલા રૂપી ખ કર્યાં હશે, તેની નોંધ મળતી નથી પણ કારીગરી ઉપરથી અગણિત દ્રવ્ય ખર્યું હશે, એમ અનુમાન થાય છે.
મદિર ઉપર જે ધ્વજા દંડની પાટલી છે તે એક ખાટલા જેટલી લાંબી પહેાળી છે. નીચેથી જોનારને તે નાની લાગે છે.

Page #28

૧૭
શ્રી અજીતનાથ પ્રભુની અલૌકિક પ્રતિભાવાળી, મનહર ભવ્ય અને સુંદર મૂર્તિના દર્શનથી મન અને આત્મા ખૂબ આનંદ પામે છે અને ઘભર દુનિયાના દુઃખે ભૂલી જવાય છે.
પ્રભુની મૂર્તિ એકાએક આંગળ કરતાં મોટી છે અને નિસરણ ઉપર ચીનેજ લલાટમાં તિલક થાય છે.
મંદિરની ઉંચાઈ ચોરાશી હાથથી વધારે છે, તેના પ્રમાણમાં જાડાઈ પણ માલુમ પડે છે.
રંગમંડપ પણ રમણીય બનેલો છે. થાંભલાઓની જાડાઈ ઘણું છે. મંદિરની બહારની બાજુ દીવાલમાં ચારે બાજુ ગજથર અને હાથીથર લાગેલા હાથી ઘોડા પત્થરમાં કેતરેલા છે.
આ મંદિરની કારીગરી અને સુંદરતા દેખવાથી ઘી ભર આત્માને આનંદ મળે છે. જાણે દેએ બનાવેલું મંદિર ન હોય તેમ થઈ આવે છે અને મંદિર બનાવનાર શિલ્પ શાસ્ત્રીઓ તથા અઢળક દ્રવ્ય ખર્ચનાર મહારાજા કુમારપાળ પ્રબોધક શ્રીમાન હેમચંદ્રાચાર્ય અને ગેવિંદ સંઘવી માટે ધન્ય ધન્યના શબ્દો ઉચ્ચારી જવાય છે.
બી .
ભૂલભૂલામણું. મુખ્ય મંદિરમાં એક બાજુ ઉપર જવાને રસ્તે છે. આ મંદિરના ત્રણ માળ છે. પણ ભૂલભૂલામણ એવી છે કે સાધારણ માણસ જઈ શકતું નથી. દી લીધા સિવાય કે

Page #29

૧૮
શ્રી તારંગા તીર્થ.
જઇ શકતુ જ નથી. વળી એક સાથે ત્રણ ચાર માણસોથી વધારે જઈ શકતા નથી. કાચા પાચા માણસ તે એકમાં જતાં જતાં ગભરાઈ પાછા ચાલ્યા આવે છે બનતા સુધી બાળકને એક ભમતીથી આગળ લઇ જવા સલાહકારક નથી– ભૂલભૂલામણીની બનાવટમાં ભુખી છે–કારીગરની કીમત અહી જ થાય છે.
.
ફગરનું લાકડું.
આ ભમતીમાં એક ઉત્તમ પ્રકારનું લાકડું વાપરવામાં આવ્યું છે તે કેંગરનું લાકડું કહેવાય છે. માટાં મોટાં જખરાં લાકડાના ચેાગઢાં ગોઠવી દીધાં છે. જ્યાં જુઓ ત્યાં કૂંગર જ જોવામાં આવે. ખુખી એ છે કે આ લાકડું અગ્નિમાં મળતું નથી ઉલટું તેમાંથી પાણી છુટે છે. આટલાં બધાં વર્ષો થઈ ગયાં છતાં તેમજ આટલા ભાર છતાં એવાંને એવાં દેખાય છે.
સૂચના-વિનતી.
એક ઢીલગીરીની વાત એ છે કે આવા આલીશાન સભ્ય મ'હિરની જાહેાજલાલી જાળવી રાખવાને કાળજી રાખવાને બદલે અનેક યાત્રાળુઓએ ઉપરની બધી ભીતા પેાતાના નામ અમર કરવા કાલસા વગેરેથી ચીતરી મૂકી છે. ક્રાઇ કોઇ ઠેકાણેથી કેગરનું લાકડું ઉજેડી લઇ જવા પ્રયત્ન થયા છે. કોઇ મૂર્ખ ભાઈએ તેા મીણબત્તી લગાવી તે મળે છે કે નહિ તે જેવા મહેનત લીધી છે. આ જોઈ દુઃખ થાય છે.

Page #30

,
,
શ્રી તારગા તીર્થ. વાંચકને વિનંતિ છે કે આમ ન થાય તેની કાળજી રાખવી બીજાને તેમ કરતાં અટકાવવા એ તેની ફરજ છે. મંદિરની બહાર યક્ષ, યક્ષિણીની દેરીઓ છે. આ દેરીએ મંત્રી વસ્તુપાળે કરાવેલાં સ્થાનકે છે, પણ શ્રી આદિનાથની મૂર્તિને અદલે યક્ષ, યક્ષિણીની મૂતિઓ છે. શ્રદીશ્વર અને અષ્ટાપદજીનાં
જોવાલાયક મંદિરે. | મુખ્ય મંદિરના કેટને લગતાં અગ્નિકોણમાં બીજાં બે મંદિરે છે. જે શ્રીનંદીશ્વર અને અષ્ટાપદજીના મંદિરે કહેવાય છે. -- શ્રીનંદીશ્વરના મંદીરમાં પર દેરીઓ છે. અષ્ટાપદજીનું મંદીર જેવા જેવું છે, તેમાં વચ્ચે સહસ્ત્રકુટને દેખાવ છે અને ૧૪૫ર ગણધરનાં પગલાં છે. જમણા હાથ તરફ સમેત શિખરની રચના છે, અને તેની પાછળ અષ્ટાપદજીની રચના છે. જેમાં રાવણ વીસ તીર્થકરની ભક્તિ કરે છે, તે દેખાવ આકર્ષક છે. ડાબા હાથે શ્રી મહાવીર સ્વામીના સમવિસરણની રચના છે, અને તેની પાછળ પૂર્વ તરફ શ્રીનવપછ, પશ્ચિમ તરફ લેભી, મધુબિન્દુ અને કલ્પવૃક્ષનો દેખાવ અને દક્ષિણ તરફ ચૌદરાજ લેકને દેખાવ દર્શન કરવા ચગ્ય છે. તેમાંથી બોધ મળે છે. આ મંદિર ધ્યાનપૂર્વક જોવા જેવું છે. બાજુમાં મુખજીની દેરી છે. તેમજ મુખ્ય મંદિરની પાછળ બે નાની દેરીઓ છે. '

Page #31

શ્રી તારગા તીર્થ,
સિદ્ધશિલા.. મંદિરની ઉત્તર દિશામાં એક ટેકરી છે, જે “સિદ્ધ શિલા” કહેવાય છે. રસ્તામાં એક જુને કુ અને પાણીને કુંડ આવે છે. કે કચરાથી લગભગ ભરાઈ ગયું છે. કુંડ પાણીથી ભરેલો છે, અને તે ઉપયોગમાં લેવાય છે. કુંડ સામે હનુમાનની દેરી છે, અને કુંડની બહાર એક પત્થરમાં શિલાલેખ છે. જે વાંચી શકાતું નથી.
સિદ્ધશિલા મુખ્ય મંદિરથી અડધા માઈલથી વધારે અંતરે છે. રસ્તામાં હાની ન્હાની દિગંબર મૂતિઓ, ગુફાઓ, મેટા પત્થરો વગેરે આવે છે. ચઢાણ કઠણ છે. પત્થરનાં ડુંગર ઉપરથી સિદ્ધશિલાએ પહોંચાય છે. ઉપર ચૌમુખજીની અને પગલાંની દેરી છે, પાસેજ એક દિગંબર દેરી છે. તે નવી બનાવેલી છે તેમ ચેકનું જણાય છે. અહીં અનંત મુનિરાજે સિદ્ધ પદને પામ્યા છે, તેથી સિદ્ધશિલા કહેવાય છે.
કેટિ શિલા. મંદિરથી દક્ષિણ દિશામાં જતાં એક તળાવ અને પાસે કુ આવે છે. ત્યાંથી કેટિ શિલા તરફ જવાને માર્ગ છે. ટેકરી ઉચી છે. રસ્તામાં ગુફાઓ આવે છે. બે પત્થરના બનેલા મેટા ખડકમાંથી રસ્તે નીકળે છે, તે દેખાવ ચકિત કરે તે છે. ઉપર ચૌમુખજીની દેરી છે. પાસે બીજી દિગંબરની દેરી છે. પણ તે મૂત્તિ કંદરે ઘસી કાઢી પાછળથી બનાવવામાં આવી છે. અહીંથી આખા ડુંગરને દેખાવ નજરે

Page #32

શ્રી તરગા તીર્થ,
પડે છે. યાત્રાળુઓ સાંજના અહીં આવી કુદરતના દેખાવ જોઈ જોઈને આરામ મેળવે છે.
આ કેટિશિલા ઉપર કરેડ મુનિઓ કેવળજ્ઞાનને પામ્યા છે, તેથી મેટિ શિલા કહેવાય છે–આ કટિ શિલા માટે શ્રી હીરસૌભાગ્ય કાવ્યમાં ઉલ્લેખ છે – युत्तुङ्गतारङ्ग गिरौ गिरीश शैलोपमे कोटिशिलासमस्ति । स्वयंवरोवीव शिवाम्बुभाक्षीपाणिग्रहे कोटिमुनीश्वराणाम्॥२७॥
પાપ પુન્યની બારી. - મંદિરની પૂર્વ દિશામાં અર્ધા માઈલ ઉપર એક ટેકરી છે જે “પાપ પુન્યની બારી” ના નામથી ઓળખાય છે. આ ટેકરીએ જતાં રસ્તામાં પાણીનાં ઝરણાં, બગીચાના આકારની વૃક્ષોની ઘટા માલુમ પડે છે. ચંદનના ઝાડ પણ આ રસ્તામાં જેવામાં આવે છે. પ્રાચીનકાળની ઈમારતેના મકાનના પાયા તથા ભીંતે જોવાય છે. અને તે ઉપરથી જોઈ શકાય છે કે અહીં પૂર્વે સારા પ્રમાણમાં મનુષ્યની વસ્તી હેવી જોઈએ, ટેકરીની ટોચ ઉપર એક દેરી છે જેમાં રહેલ પ્રતિમાજીના પરિકરમાં સં. ૧૨૭૫ વૈશાખ સુદી ૩ ને લખેલો લેખ છે. તેજ પત્થરવાળી દેરીની નીચેની ગુફામાં અર્વાચીન કાળમાં સ્થાપીત થયેલી પાદુકા છે. તે ગુફા પાસે તથા ટેકરીના રસ્તામાં જે મોટી ઈટો પડેલી જોવામાં આવે છે તે તથા વલ્લભીપુરના પ્રાચીન બંધિયની ઈટ લંબાઈ પહેલાઈમાં ભરખી છે. .

Page #33

ર
શ્રી તારઞા તી.
જાના કિલ્લા.
તારણગઢ”.
આ
આ પર્યંતવાળા પ્રદેશમાં વસેલા ગામના રક્ષણ માટે તેજ વખતમાં એક મજબૂત કિલ્લે માંધી લેવામાં આવ્યે હતા, જે હજી પણ કેટલાક ભાગમાં જણાય છે. ઘણાખરી ભાગ જમીનદોસ્ત થઇ ગયા છે. કિલ્લાની ભીંતની જાડાઈ લગભગ છ ફીટ જેટલી છે. ઉપરથી તે કેવા મજબૂત હાવા જોઇએ તે જણાય છે. કિલ્લાના પૂર્વ અને પશ્ચિમ દિશાના દરવાજા હજી મેાદ છે. તાર’ગાજી આવતાં પહેલા દરવાજો આવે છે ત્યાં ગઢના ભાગ દેખાય છે. તેમજ ટીંમા તરફ આવતાં પણ દરવાજા પાસે કિલ્લા દેખાય છે તે જોવા જેવા છે. જૈન ગ્રંથામાં આ કિલ્લાને “ તારણદુર્ગં ” નામથી જણાવ્યા છે.
66
જોગીડાની ગુફા.
ગઢની મહાર વાયબ્ય કાણુમાં એક માઇલને છેટે આ ગુઢ્ઢા આવેલી છે. ગઢ પાસેથી ઉતરવું મુશ્કેલ છે. ગુફામાં જતાં શાંતિ અને ઠંડક જણાય છે. પત્થરાની કુદરતી રચના જોઈ આનંદ થાય છે. આ ગુફામાં ઐદ્ધની મૂર્તિ છે. આ આàાની ગુઢ્ઢા હાવી જોઇએ એમ જણાય છે. ગુફામાંથી બે જુદા રસ્તા હાય એમ જણાય છે, પણ તે ક્યાં જતા હશે તે માલુમ પડી શકતુ નથી. ગુફાના પત્થરો કુદરતી દેખાવ, અપૂર્વ શાંતિ મનને અને આત્માને તૃપ્ત કરે છે.

Page #34

શ્રી તારંગા તીર્થ, આવી ગુફાઓમાં ખરી શાંતિનો અનુભવ થાય તેમાં શું
નવાઈ ?
તારણ માતાગઢની બહાર તલાટીથી ઉત્તર દિશામાં લગભગ દેઢેક માઈલને છેટે એક દેવીનું સ્થાન છે, ત્યાં કેઇ દેવીની મૂતિ છે તેને તારણ માતા કહે છે. આ તારાઈમાતા બોદ્ધોની માન્ય તારાદેવી જણાય છે. તેના ઉપર લેખ પણ છે, તે જગ્યા રમણિય છે, પાસે આંબાના વૃક્ષો અને નદી આવી રહેલી છે. આસપાસ ગુફાઓ છે અને વાઘ ઈત્યાદિ પશુને રહેવાના કેતો-ભેંખરાઓ દેખાય છે. આ રસ્તે રેતીને છે. આની પાસે ડાબી બાજુએ એક જૂનું મકાન છે જેમાં મુકુટધારિણી ઉભી મૂતિઓ છે તેને તારણ માતાની બહેન ધારણ માતા કહે છે. ધારણ માતાને સાત દીકરીઓ હતી અને તેમાં એક દીકરી કાણી હતી તે તેની બહેન તારણે માતાએ માગી પણ તે તે મને બહુ વહાલી છે તેમ કહી તેને માથે ચડાવી, એમ કહેવાય છે.
દિગંબર મંદિરે.
મુખ્ય મંદિરની પાછળ દિગંબર મંદિરે છે. શ્રી અજીતનાથજીના પ્રાચીન ભવ્ય આલીશાન મંદિર પાસે તે ન્હાનકડાં દેખાય છે. તેમજ નવીન જણાય છે. ત્યાં દિગંબર ધર્મશાળા તેમજ પેઢી છે.

Page #35

શ્રી તારંગા તીર્થ. તીર્થયાત્રા માટે તૈયારી. જ્યારે સામાન્ય મુસાફરીએ જવું હોય તે પણ કેટલીએ તૈયારી કરવી પડે છે. તે તીર્થયાત્રા માટે જવું હોય ત્યારે સારી તૈયારી કરવી જોઈએ. પહેલાં તે કયાં જવું છે. કેને કેને જવું છે. આશરે કેટલે ખર્ચ થશે વગેરે વિચાર કરી નકકી કરવું. કુટુંબમાં સર્વની રાજી ખુશી પ્રમાણે કેઈનું પણ મન ન દુઃખાય તેમ કરવા કાળજી રાખવી જોઈએ. | તીર્થસ્થાન શાંતિનું સ્થાન છે તે તીર્થયાત્રા માટે જ્યારે શાંતિ મળે તેમ હોય એટલે કે વેપાર વગેરેથી નિવૃત્તિ જેવું હોય, ઉપાધિ છેડીને જઈ શકાય તેમ હોય ત્યારે નિકળવું. નહિ ઉનાળો કે નહિ શિઆળો એવા સમયે એટલે માહા માસ લગભગ જવાય તે વધારે સારૂં. સમય નકકી કરે તે સૌ સૌના સંજોગો ઉપર વધારે આધાર રાખે છે.
- જ્યારે યાત્રાએ નીકળીએ ત્યારે ખર્ચ વધારે થાય જ. તેથી પહેલાથી બરાબર વિચાર કરીને જ પૈસાની વધારે સગવડ રાખવી. જો કે આપણા તીર્થસ્થાનેમાં ધર્મશાળા, ગાદલાં, ગોદડાં, વાસણ બળતણ, પાણી, ભાતું, વિસામા વિગેરેને ઘણે સારે બંદેબસ્ત કરેલ છે અને એ અન્ય તીર્થ સ્થાનમાં નથી હેતે છતાં “ચેતતા નર સદા સુખી” તે કહેવત પ્રમાણે પૈસાની સગવડ રાખવી. ' સામાન–બજે થોડો અને જરૂરી હોય તેટલાજ લે. કારણ કે તીર્થયાત્રામાં ઘણું જગ્યાએ ફરવાનું હોવાથી

Page #36

શ્રી તાર’ગા તી.
૨૫
ટ્રેનમાં પણ વાર વાર બદલાવું પડે છે. તેથી બની શકે તેટલા આછે. બાજો લેવા અને દરેકની નોંધ રાખવી.
પાણીનું ઠામ, મીણુબત્તી કે ફાનસ, એડીંગ-પથારી તેમજ એ પાંચ જરૂરી નાનાં વાસણા સાથે રાખવા ભૂલવુ નહિ. ભાર ન વધી જતા હાય તા હવેજ મશાલા થાડા સાથે લઇ લેવા. કુટુંબ સાથે હાય તેા ભાતું સારા પ્રમાણમાં કરી લેવુ... જેથી કેાઈ જગ્યાએ રસાઈ થઈ ન થઈ અથવા જરૂર પડે ત્યાં ઉપયેાગમાં આવે.
મુસાફીમાં કેટલીક જરૂરી દેશી દવા જેવી કે સુદન ચૂ, હીંગાષ્ટક ચૂર્ણ, અમૃતાંજન, ઝાડાની ગોળીઓ, અજમેટના પુલ, લીંબુનું શરખત અથવા લીંબુનું સત્વ. ટીંચર આચાડીન, પેનકિલર–તથા સુંઠ, મરી તજ, એલાયચી, લવીંગ મરેઠી, વગેરે વસ્તુઓ નાની પેટીમાં લઈ લેવી જેથી પ્રસંગે અહુજ ઉપયાગી થઇ પડે.
દન પૂજા અને યાત્રા વખત ગાળે છે તે ઠીક
તીથયાત્રામાં નિવૃતિ હેાય છે, પછી કેટલાક ભાઈએ પાને રમવામાં નથી. તે કરતાં સાથે નીતિના, ધાર્મિક, નિર્દોષ નવલકથાના, રાષ્ટ્રીય ગીત સંગ્રહ,જીવનચરિત્રા વગેરેના પાંચ દસ પુસ્તક લઈ લેવાં જેથી વખતના સદ્દઉપયોગ થાય અને મનને આરામ મળે.
તીર્થયાત્રા માટે જરૂરી સામગ્રી ચૈત્યવંદન—સ્તવના— વળી, ચોખા, બદામ, નવકારવાળી, સુખડે, અરાસ, પૂજાના

Page #37

શ્રી તારંગા તીર્થ. કપડાંની જોડ, શુદ્ધ કેશર મળે તે તે, વગેરે પહેલેથી કાળ જીપૂર્વક લઈ લેવી. * આટલી તૈયારી પછી શુભ મુહુર્તે પવિત્ર સ્થાનના દર્શને ના ઘરબાર અને દુકાનની ઉપાધિ છેઠને આત્માની શુદ્ધિ માટે પ્રયાણ કરવું.
ખરીયાત્રા.
આજકાલ જે તીર્થસ્થાનની યાત્રા નિમિત્તે માણસે જાય છે, તેમાં યાત્રાને ઉદ્દેશ બર આવતું નથી. અત્યારે તે બે પાંચ દિવસની સહેલ યા તે મુસાફરી જેવું જ થાય છે. આ યાત્રાને ખરે ભાવ આથી પ્રગટતું નથી અને ખાસ આત્મશુદ્ધિ પણ થતી નથી. યાત્રા કરવા જનાર દરેક ભાઈએ કલેશ અને કષાય (ક્રોધ, માન, માયા, લેભ) ને પ્રથમ ત્યાગ કરવો જોઈએ. ગમે તેવા પ્રસંગે સમતા રાખવી જોઈએ. ચાત્રામાં તે અસત્ય બેલાય નહિ, અને કઈ છવ માત્રનું જરા પણ મન દુઃખાય એમ વર્તવું જોઈએ નહિ. યાત્રાએ નીકળતાંજ બ્રહ્મચર્યને નિયમ કર જોઈએ અને વિષયની
લુપતાને સંદતર વિનાશ કરી સંયમ અને ઇંદ્રિયદમન શીખવું જોઈએ. યથાશક્તિ તપ કરે, પ્રભુ-પરમાત્માનું ધ્યાન કરવું. ભાવપૂર્વક પૂજા-ભક્તિ કરવી અને શક્તિ, અનુસાર દાન કરવું. જે ક્ષેત્રમાં પૈસાની જરૂર હોય, જ્યાં પૈસાનો સદુપયેગ જણાય ત્યાં દાન કરવું. કીર્તિ માટે કે મોટા દેખાવા માટેનું દાન તે દાન નથી પણ કીર્તિને વેપાર

Page #38

શ્રી તારંગા તીર્થ.
છે, તેમ સમજી આત્મ કલ્યાણ માટે પૈસાના સદુપચેાગ કરવા.
પૈસાના સદઉપયોગમાં જમાના તપાસવા અને ક્ષેત્ર તપાસવું અને પછી ઉચિત ક્ષેત્રમાં વાવવું. પેાતાના સાધ ભાઇબ્વેના ભુખ્યાં હાય, વસ્ર વિનાના હાય, કેળવણીની ગંધ વિનાના હાય, ધમ સસ્કાર વિનાનાં હાય, તેવા વીરના પુત્રાની સેવા કરવામાં તમે પ્રભુ વીરની સેવા કરી છે. એમ માનવું જરા પણ ભૂલ ભરેલું નથી.
તીથ સ્થાનમાં કરેલું પાપ વજ્રલેપ ગણાય છે. અને તેના મધ એવા તેા જમરા છે કે તેને પુરેપુરી રીતે ભાગવ્યા વિના છૂટકાજ નથી. તીર્થસ્થાનમાં ચારી-વ્યભિચાર– અસત્ય–મારામારી અને કપટનું નામ નિશાન નજ હાવું જોઈએ, નહિ તે તીસ્થાનની પવિત્રતા અને મહત્તામાં સ્વચ્છ ંદતાથી જે ઝાંખપ આણશે તેનુ મહત્ત્પાપ તે કાળાં કામ કરનાર દુ:ખી પાપાત્માને શીર જરૂર રહેશે.
તીથ સ્થાનમાં ક્રમની નિર્જરા કરવાની છે. કરેલા દાષાનુ પ્રાયશ્ચિત્ત કરવાનું છે. આત્માની શુદ્ધિ કરવાની છે. આધિ વ્યાધિ અને ઉપાધિમાંથી શાંતિ અને ઉચ્ચ ભાવનાઅળ મેળવવાનું છે. તેમાં જે અજ્ઞાન રૂપી અધકારથી ભૂલ્યા તેા પછી છૂટવાના બીજો રસ્તા મળશે કે નહિ તે કહી શકાય નહિ. માટે તીથ યાત્રામાં બની શકે તેટલી સંપૂર્ણ કાળજીથી આત્મશુદ્ધિ કરવા પ્રયત્ન કરવા તે હરેક મુમુક્ષુ જીવની ફરજ છે.

Page #39

▸
"
શ્રી તારગા તીર્થ. યાત્રિકાની એક બેદરકારી.
આપણા પૂવ જોએ જે અપૂર્વ ભક્તિ ધર્મની દૃઢ શ્રદ્ધા અને જીવન સાર્થક કરવાની મહેચ્છાથી ભવ્ય અને સુંદર સદીરા બધાવ્યાં છે. જેમાં અઢળક ધનના સદ્ઉપયોગ કર્યાં છે. જેમાં જૈન ધર્મ અને ભારતવર્ષની પવિત્રતા અને જાહાજલાલી હરકેાઈ નજરે જોનારને દેખાય છે, જે હજારા અને લાખા ભવ્યાત્માઓના આત્માની શુદ્ધિનુ પવિત્રસ્થાન છે, જ્યાંનુ· પવિત્ર વાતાવરણ અનેક દુ:ખી અને ઉપાધીવાળા જીવાની પરમ શાંતિનુ કારણ છે તે પવિત્ર સ્થાનની કેટલાક અજ્ઞાન માણસા આશાતના કરે છે. અને તે પણ કેવળ મૂર્ખતા અને બેદરકારીને લીધેજ.
માણસને કીતિ–લાભ બહુજ હોય છે. કોઇ પણ રીતે મારૂ મારા મિત્રાનુ બાપદાદાનું નામ રહે તેવી મહેચ્છા ( ! ) હાય છે. આ કીતિ લાભથીજ દાનની મહત્તા ઓછી થતી જાય છે, કારણ કે દાન કરી કીર્તિ મેળવવી એતે વેપાર થયેા; છતાં ૫–૨૫ હજાર આપી કાઇ ઉત્તમ કામ કરે તા તેને તે પેાતાના સ્નેહીજનનું સ્મરણ રાખવું ઉચિત છે અને તે પણ જ્યાં શૈાલે ત્યાંજ નામ રાખી શકાય. ત્યારે અને છે શું કે તીસ્થાનામાં જ્યાં જુઓ ત્યાં યાત્રાળુઓ નગર પૈસે પેાતાની અમર કીતિ (?) અને તેમાં પવિત્ર તીની ભયકર આશાતના કરે છે. ધમ શાળાની ઓરડીએ, સીતા, રંગીન દિવાનખાના, દહેરાસરની ભીંતા, વગેરે જ્યાં જુઓ ત્યાં પેાતાના નામ ચીતર્યાં હોય છે અને ઉપાશ્રય

Page #40

શ્રી તારંગા તીર્થ, દેરીઓના અંદરના ભાગ અને ઘુમટમાં પણ નામ ચીતરવામાં બાકી નથી રાખી. જેને જેમ ફાવે તેમ કે કેલસાથી કેઈ સીસાપેનથી કે રંગથી તો કઈ શાહીથી પવિત્ર જગ્યાને શણગારી ગયું છે અને તેમાં એક નામ નહીં પણ આખા કુટુંબના બધા માણસેના નામ સંવત તારીખ, વલી કોઈએ દુહા તે કેઈએ કવિતા, કેઈએ ચિત્રો તે કેઈએ ફરીયાદે લખી બહાદુરી બતાવી છે. કેઈએ અંગ્રેજી તે કેઈએ ગુજરાતી આ રીતે સૌ કેઈએ તીર્થની પવિત્રતામાં મહા આશાતના કરી છે અને મારે કહેવું જોઈએ કે તેમાં વ્યવસ્થા કરનાર અને વહીવટ કરનાર માણસોએ ઓછી બેદરકારી નથી કરી. શ્રી તારંગાજીમાં તો બધી દેરીઓમાં અંદર અને બહાર ખાલી જગ્યા ચીતરી મુકી છે. ઉપરની ભૂલ ભૂલામણીમાં પણ મોટા નાના હજારે નામે લખ્યા છે. દિવાનખાનામાં સુંદર ઓરડા અને ઉપાશ્રયને ઓરડે પણ આ રીતે બગાડી મૂક્યાં છે. એક તે ૧૯૬૩ ની સાલનું લખાણ મેં જાતે વાંચ્યું છે. આ એછી શરમની વાત છે ?
તીર્થયાત્રા આવા કીર્તિ લાભ માટે અને તીર્થની ભયંકર આશાતના માટે શું કરવા આવે છે ? પૂર્વજોની કીર્તિ આ રીતે તમે ભૂંસવા માંગે છે? સમજુ અણસમજુ બાળક યુવક બધાને આ ચેપ લાગે છે. આવી રીતે શું નામ અમર રહેશે કે? આ ભૂલ હજી કેદને સમજાઈ નથી તે કેવું અધેર?પવિત્ર સ્થાનની પવિત્રતા ઉપર તમે છાણ લીપ છે. તેમ શું આ નથી લાગતું? અને આ શું ઓછું પાપ છે? બંધુઓ! પ્રતિજ્ઞા કરે કે હવેથી કંઈ પણ જગ્યાએ તીર્થ

Page #41

30
શ્રી તારંગા તીય.
સ્થાનમાં, ધમ શાળા અગર ગમે ત્યાં આવા કીર્ત્તિસ્થંભ (!) અને કાળા નામો નહિ ચિતરીયે; તેમાં તીથ નુ પૂર્વાનુ અને પવિત્ર ક્ષેત્રનુ અપમાન કરવા ખરાખર છે. અને તમારા દાખલાથી અન્ય જૈનેતર લોકો પણ તે આર્શાતનામાં ઉમેરા કર છે. માટે હવેથી તે ખધ થવુ જોઈએ. એક બાળક પણ આ ન લખે તે માટે ઘરના મુખ્ખીએ ખાસ સૂચનો આપવી અને હવે પછી પેઢીના માસા તેમજ વહીવટદારી એક વખત આ લેખે તે સાથે કરાવી સખ્ત મસ્ત રાખશે કે ફ્રી આવી આશાતના થવા ન પામે. જ્યાં પુન્ય માંધવાનુ છે જ્યાં ક્રમ ખપાવવાનાં છે, જ્યાં પવિત્રતા અને શાંતિ મેળવવાની છે, ત્યાં આવી આશાતના ન થવી જોઈએ.

Page #42

શ્રી તારંગા તીર્થ,
યાત્રિકોને સુચના.
૧ તીર્થસ્થાનમાં કોઈ પણ જાતની આશાતના ન થાય તેની સંભાળ રાખવી.
૨ ધર્મશાળા, ઓરી, ગાદલા, ગંદડાં, વાસણું વગે૨ની સંભાળ રાખવી.
૩ કંદમૂળ અને રાત્રિ ભેજનને સર્વથા ત્યાગ કરે
૫ પ્રભુપૂજામાં શુદ્ધ કેશર યા ચંદનને તેમજ શુદ્ધ (હાથે કાંતેલ ને હાથે વણેલ) ખાદીનાં બનેલાં પૂજાનાં કપહોને ઉપયોગ કર.
૬ જોખમની ખાસ સંભાળ રાખવી, - ૭ જોડા પહેરી મંદિરમાં કદાપિ જવુંજ નહિ.
૮ કોઈ પણ જગ્યાએ ધર્મશાળામાં, એરલમાં ભીંતે ઉપર કે ટૂંક ઉપર અગર વિસામા ઉપર નામ લખી આશાતના કરવી નહિ.
૯ યાત્રાળુઓ સાથે બંધુભાવથી વર્તવું. ૧૦ તીર્થસ્થાનમાં આત્મ શુદ્ધિજ હેય. કઈ પણ જાતનું દુર્વ્યસન મહાપાપના ભાગીદાર બનાવનાર છે તે ખાસ લક્ષમાં રાખવું.

Page #43

શ્રી તારંગા તીર્થ, શ્રીવીરવિજયજીકૃત શ્રી અજીતનાથ સ્વામીનું
ચૈત્યવંદન. આવ્યા વિજય વિમાનથી, નગરી અયોધ્યા ઠાણ, માનવગુણ રિખ સંહિણી, મુનિજનના વિસરામ. અજીતનાથ વૃષરાશિએ, જમ્યા જગદાધાર, ચેની ભુજંગમ ભય મરૂ, મૌન વર્ષ તે બાર. સપ્ત પણ નરૂ હેઠલેએ, જ્ઞાન મહોત્સવ સાર, એક સહસ્ત્ર શું શિવવર્યા, વીર ધરે બહુ પ્યાર.
૧
શ્રી પદ્યવિજયજીકૃત ચૈત્યવંદન. અજીતનાથ પ્રભુ અવતર્યા, વનિતાનો સ્વામી, જીતશત્રુ વિજયાતણે, નંદન શિવગામી. બહેતર લાખ પૂરવતણું, પાળ્યું જેણે આય, ગજ લંછન લંછન નહિ, પ્રણમે સુર રાય.
સાડાચાર એ ધનુષનીઓ, જીનવર ઉત્તમ દેહ, - પાદ પત્ત તસ પ્રણમીએ, છમ લહીએ શિવગેહ.
શ્રી અજીતનાથ સ્વામીની સ્તુતિ વિજયા સુત વંદે, તેજથી ક્યું દિણું દે. શીતળ તાપે ચંદે, ધીરતાપે ગિરીદે. મુખ જેમ અરવિંદે, જાસ સેવેસુ હિંદ. લહે પરમાનંદે, સેવના સુખ કંદ.

Page #44

થી તારંગા તીર્થ,
તારગાજીનું સ્તવન અછત છનેશ્વર ભેટીએ હે લાલ,
તીર્થ તારંગા સુખકાર, બલીહારી રે યાત્રા કરે ભવી ભાવથી હે લાલ,
સમકિત મૂલ આચાર, બલીહારી રે. અછત. ૧ થયા ઉદ્ધાર પૂર્વે ઘણું હે લાલ,
કુમારપાલ વર્તમાન, બલીહારી રે કર્યો ઉદ્ધાર સુહામણું હે લાલ,
ગણધર થાશે ભગવાન, બલીહારી રે. અછત. ૨ ચેત્ય મનહર શેલતું હે લાલ,
મેરૂ મહીધર જાન, બલીહારી રે મુક્તિ સ્વર્ગ આરહણે લાલ,
પાન પંક્તિ સમાન, બલીહારી રે. અછત. ૩ પાંચમે આરે દેહિલે હે લાલ,
તીરથ દર્શન સ્વલ્પ બલીહારી રે પુણ્યહીન પામેં નહિં હં લાલ,
મેરૂ ધરમાં જીમ ક૬૫, બલીહારી રે. અછત. ૪
ગર્ભતણા પરતાપથી હે લાલ,
વિજય ન છ કંત, બલીહારી રે તેહ કારણ નામ થાપિઓ હે લાલ,
અજીતનાથ ભગવંત, બલીહારી રે. અછત. ૫

Page #45

ax
શ્રી તારમા તી.
નામ યથારથ સાચવ્યેા હો લાલ, જીણી માહ નીંદ, અલીહારી રે અજીત અજીત પદવી વરી હૈા લાલ સેવે સુર નર ઇંદ્ય, અલીહારી રે. અજીત. ક્રૂ
અજીતનાથ કરૂણા કા હૈા લાલ
હાવે સેવક જીત, અલીહારી રે,
આતમ લક્ષ્મી સપજે ડા લાલ
પ્રગટે “વલ્લભ” પ્રીત, મલીહારી રે. અજીત. છ
શ્રી તારંગાજીનું સ્તવન.
તુંગ તારંગ ગિરિ શૈાલતા રે લાલ;
રાજે અજીત જીણુ દરે, સેાભાગી, દન કરતાં દુઃખ ટલે રે લાલ,
હાયે પરમાનદરે સેાભાગી, અજીત જીણું જુહારી તેરે લાલ,
કીજે સફલ અવતારરે, સાલાગી, મહિમા જસ ગાજે સદા રે લાલ,
ઉતારે ભવ પાર રે, સાલાગી,
ફ્રાટિ શિલા જસ ઉપર રે લાલ,
સિદ્ધ શિલાની જેમ રે, સાલાગી, શાલે નયણે નિહાલતાં રે લાલ,
મેદ ધરે મન જેમ રે, સેાભાગી,
તુગ ૧
તુંગ ૨
તુગ ૩

Page #46

શ્રી તારીગા તી.
જાવલઅન
લેતાં મુદારે લાલ,
.
માહ પરાજય થાય રે, સાલાગી, તારે તે તીરથ ગણુા રે લાલ સભ્યને સહાય રે, સાલાગી,
નીરખી હરખે સહુ જના રે લાલ, સેવે સુર નર સંત રે, સાલાગી,
રત્ન ત્રયી પ્રગટે ખરી રે, લાલ, આવે ભવનિધિ અંત રે, સાલાગી,
શ્રી અજીતનાથજીનું સ્વતન
આધવજી દેશી કહેજો શ્યામને—એ રામ
ર
તુમ ૪
સાહેમ તે સાચા હૈ જગમાં જાણીએ, સેવકનાં જે સહેજે સુધારે કાજ જે
તુરંગ પ
પ્રીતલડી અંધાણી રે અજીત જીણુ શુ પ્રભુ પાખે ક્ષણ એકમને ન સહાય ; ધ્યાનની તાળી रे લાગી નહથ્થુ, જળદ ઘટા જેમ શિવસુત વાહન દાયો. પ્રી- ૧
નેહ ઘેલું મન મારૂં રે પ્રભુ અલજે રહે, તન મન ધન એ કારણથી પ્રભુ મુન; મ્હારે તે આધાર રે સાહેબ રાવળા, અંતર મનની પ્રભુ આગળ કહે તુજ ને. પ્રી॰ ૨

Page #47

- શ્રી તારંગા તીર્થ. એહવારે આચરણે કેમ કરીને રહું, બીરૂદ તમારે તારણ તરણ જહાજ જે. પ્રી૩ તારતા તુજ માંહે રે શ્રવણે સાંભળી, તે જાણી હું આવ્યો છું દીન દયાળ જે, તુજ કરૂણાની લહેર રે મુજ કારજ સરે. શું ઘણું કહી જાણ આગળ કૃપાળ જે. બી. ૪
કરૂણાધિક કીધી રે સેવક ઉપરે; : - ભવ ભય ભાવઠ ભાંગી ભક્તિ પ્રસંન્ન જે;
મન વંછિત ફળિયારે જન આલંબને, કર જેઠને મેહન કહે મન રંગ જે. પી. ૫
શ્રી યશોવિજયજીકૃત શ્રી અજીતનાથનું સ્તવન અછત છછુંદણું પ્રીત,
મુજ ન ગમે તે બીજાને સંગ કે, માલતી પુલે મહીયે,
કિમ બેસે હે બાવલ તરૂ જંગ કે. અછત ૧ ગંગા જલમાં જે રમ્યા,
કિમ છિલ્લર હે રતિ પામે મરાલ કે, સરવર જલધર જલ વિના, . નવિ ચાહે હે જગ ચાતક બાલ કે અછત ૨
કેકિલ કલ કજિત કરે, - પામી મંજરી હે પંજરી સહકાર કે;

Page #48

શ્રી તારંગા તીર્થ, ગાછાં તરવર નવિ ગમે,
ગિરઆ શું હે હે ગુણને પ્યાર કે અછત કમલિની દિનકર કર ગ્રહે,
વલી કુમુદિની હો ધરે ચંદ શું પ્રીત કે થારી ગિરીશ ગિરિધર વિના,
નવિ ચાહે હે કમલા નિજ ચિત્ત કે અછત ૪ તિમ પ્રભુ શું મુઝ મન રમ્યું,
બીજા શું છે નવિ આવે દાય કે; શ્રી નયવિજય વિબુધ તણે, વાચક જસ હે નિત નિત ગુણ ગાય છે. અજીત ૫
મીનદઘનજી કૃત શ્રીઅછતનાથનું સ્તવન
મારું મન મોહ્યું રે શ્રી વિમલાચલે રે–એ દેશી. પથડે નિહાળું રે બીજા જન તણે રે,
અછત અજીત ગુણધામ; જે તે જીત્યા રે તેણે હું જીતિ રે, પુરૂષ કિષ્ણુ મુજ નામ
પંયડો ૧ શરમ નયાણ કરી મારગ જેવટે રે,
ભૂલ સપર સંસાર; નયણે કરી મારગ જોઈએ રે, નથણ તે દિવ્ય વિચાર. પડo ૨

Page #49

૩૮
શ્રી તારઞા તા.
પુરૂષ પર પર અનુભવ જોવતાં રે, અધા અધ પુલાય; વસ્તુ વિચારે રે જો આગમ કરી રે, ચરણ ધરણ નહિ ઠાય.
રાક વિચારે રે વાદ પરંપરા રે, પાર ન પહોંચે કાય; અભિમતે વસ્તુ વસ્તુગતે કહે રે, તે વિરલા જગ જોય.
વસ્તુ વચારે રે દિવ્ય નયણ તણેા રે, વિરહ પઢયે નિરધાર;
તરતમ જાગે રે તરતમ વાસના રે, વાસિત આધ આધાર;
કાલ સબ્ધિ લહી પંથ નિહાલજી રે, એ આશા અવિલમ,
એ જન જીવે રે જીવન જાણજો રે, આનંદઘન મત અમ.
૫થી ૩
પથડા ૪
પા૨ પ
પથડા પ

Page #50
તીથ –માત્રા. દુનિયાના દરેક ધર્મમાં તીથ યાત્રાની મહત્તા માનેલી છે. ત્યાંથી જાત્રાળુઓ પાપ ધાઇ, મુસાફરીની મુસીખતા પાર કરી, સ યમ અગ્નિમાં શુદ્ધ થઈ ઘેર આવે છે. તે ઉપરાંત એ. ભૂગોળવિદ્યા, સમાજશાસ્ત્ર, અર્થ શાસ્ત્ર, ઇતિહાસ, માનવશાસ્ત્ર અને બીજી અનેક વિદ્યામાં પણ પોતાની શક્તિ પૂરતા પ્રકાશ મેળવે છે. આ બધા લાભ ત્યારે યાત્રાળુ પામે છે કે જ્યારે તે પાયદલ ( પગે ચાલીને) યાત્રા કરે. * નવજીવન ?' હિરતાનના મડ઼ાનું પુરૂ એ મુમુક્ષુઓને માટે તીર્થ - ક્ષેત્રોની યાત્રા ઉપર ખાસ ભાર મૂકયે છે. તેમણે જોયું કે જ્યાં સુધી લાકે પિતાની સંકુચિત દ્રષ્ટિને ભિન્ન ભિન્ન પ્રદેશમાં ફરીને પ્રકૃતિની સાથે એકતાન થઈને વિપુલ નહિ બનાવે ત્યાં સુધી તેના અજ્ઞાનનો અધાશે નહિ ઉલેચાય એટલે મેલ સાધનના કેદ્ર તીર્થ ક્ષેત્રે અની રહ્યાં. - 6 નવયુગ ??