Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
તપ અને પરિષહ
બૌદ્ધ પિટમાં અનેક સ્થાને “નિટ'ની સાથે “તારસી',
તપાસી” જેવાં વિશેષ જોવામાં આવે છે. આ પ્રમાણે કેટલાંય બૌદ્ધ સૂત્રમાં રાજગૃહી વગેરે સ્થાનમાં તપસ્યા કરતા નિર્ચ થનું વર્ણન મળે છે, અને ખુદ તથાગત બુદ્ધે કરેલી નિચેની તપસ્યાની સમાલોચના પણ મળે છે. આ જ રીતે જ્યાં બુદ્ધ પિતાનું પૂર્વજીવન પિતાના શિષ્યોને કહ્યું ત્યાં પણ એમણે પિતાના સાધનાકાળમાં કરેલી કેટલીક એવી તપસ્યાઓનું ૨ વર્ણન કર્યું છે કે જે કેવળ નિગ્રંથ પરંપરાની જ કહી શકાય, અને જે અત્યારે ઉપલબ્ધ જૈન આગમમાં વર્ણવાયેલી નિગ્રંથ-તપસ્યાઓ સાથે અક્ષરશઃ મળતી આવે છે. હવે આપણે એ જોઈશું કે બૌદ્ધ પિટમાં આવતું નિર્ચથ-તપસ્યાનું વર્ણન કેટલે અંશે એતિહાસિક છે? તપસ્યપ્રધાન નિગ્રંથપરંપરા
ખુદ જ્ઞાતપુત્ર મહાવીરનું જીવન જ ઉગ્ર તપસ્યાનું મૂર્ત સ્વરૂપ છે, જે આચારાંગના પહેલા શ્રુતસ્કંધમાં જોવા મળે છે. એ ઉપરાંત આગમેના બધાય પ્રાચીન સ્તરમાં જ્યાં ક્યાંય કેઈએ પ્રજ્યા લીધાનું વર્ણન આવે છે, ત્યાં શરૂઆતમાં જ આપણે જોઈએ છીએ કે એ
૧. મઝિમનિકાય સુત્ર પ૬ અને ૧૪. ૨. એજન સુ૦ ૨૬. અ૦ કોસંબીકૃત બુદ્ધચરિત (ગુજરાતી).
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
તપ અને પરિષહ
૧૩૫
દીક્ષિત નિગ્રંથ તપસ્યાનું આચરણ કરે છે. એક રીતે મહાવીરના સાધુસંધની સમગ્ર ચર્યા જ તપમય જોવા મળે છે. અનુત્તરોવવાઈઓ વગેરે આગમોમાં એવા અનેક મુનિઓનું વર્ણન છે કે જેઓએ ઉત્કટ તપ કરીને પિતાના દેહને કેવળ હાડપિંજર જેવો બનાવી દીધો હતો. વળી અત્યાર સુધીની જેન પરંપરાનું શાસ્ત્ર અને સાધુઓ તેમ જ ગૃહસ્થન આચાર જેવાથી પણ આપણે એમ કહી શકીએ કે મહાવીરના શાસનમાં તપને મહિમા વધારે છે, અને એમના ઉત્કટ તપને પ્રભાવ સંધ ઉપર એ પડે છે કે જૈનત્વ, એ તપન બીજે પર્યાય બની ગયું છે. મહાવીરના વિહાર-સ્થળોમાં અંગ-મગધ, કાશી-કેશલ મુખ્ય છે. જે રાજગૃહી વગેરે સ્થાનમાં તપસ્યા કરનાર નિગ્રંથ સંબંધી ઉલ્લેખ બૌદ્ધ ગ્રંથમાં મળે છે, એ રાજગૃહી વગેરે સ્થાનો તો મહાવીરના સાધનાકાળનાં અને ધર્મોપદેશસમયનાં મુખ્ય ધામો હતાં, અને મહાવીરને નિગ્રંથ સંધ મુખ્યત્વે એ સ્થાનમાં રહેતે હતિ. આ રીતે બૌદ્ધ પિટ અને આગમેની મેળવણીને આધારે આપણે નીચે મુજબ નિષ્કર્ષ તારવી શકીએ છીએ –
(૧) ખુદ મહાવીર અને એમને નિગ્રંથસંધ તપમય જીવન ઉપર વિશેષ ભાર આપતા હતા.
(૨) અંગા-ભગધનાં રાજગૃહી વગેરે અને કાશી-કેશલનાં શ્રાવસ્તી વગેરે શહેરોમાં તપસ્યા કરનારા નિર્મથે મોટી સંખ્યામાં વિચરતા હતા અને રહેતા હતા. મહાવીર પહેલાં પણ તપસ્યાની પ્રધાનતા
ઉપરના કથનને આધારે મહાવીરની સમકાલીન અને ઉત્તરકાલીન નિગ્રંથ પરંપરા તપસ્યાપ્રધાન વૃત્તિ ધરાવતી હતી એમાં તે કશી શંકા જ નથી રહેતી; પણ હવે વિચારવાનું એ છે કે મહાવીરની પહેલાં
૧. ભગવતી ૯-૩૩, ૨-૧; ૬-. ૨. એજન ૨-૧.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
જૈનધર્મને પ્રાણ
પણ નિગ્રંથ પરંપરા તપસ્યાપ્રધાન હતી કે નહીં ?
આ પ્રશ્નનો જવાબ આપણને “હા”માં જ મળી રહે છે, કેમ કે ભગવાન મહાવીરે પાશ્વપત્યિક નિગ્રંથ પરંપરામાં જ દીક્ષા લીધી હતી; અને દીક્ષાની શરૂઆતથી જ તેઓ તપસ્યા તરફ ઢળ્યા હતા. આ ઉપરથી આપણે એ જાણી શકીએ છીએ કે પાર્શ્વપત્યિક પરંપરાનું તપ તરફ કેવું વલણ હતું. ભગવાન પાર્શ્વનાથનું જે જીવન જેન માં મળે છે એને જોવાથી પણ આપણે એમ જ કહી શકીએ છીએ કે પાર્શ્વનાથની નિગ્રંથ પરંપરા તપસ્યાપ્રધાન હતી. ભગવાન મહાવીરે પોતાના જીવન દ્વારા એ પરંપરામાં શુદ્ધિ અને વિકાસનું તત્વ ભલે દાખલ કર્યું હોય, પણ એમણે પહેલાંથી ચાલી આવતી પાર્શ્વપત્યિક નિર્ચથ પરંપરામાં તપમાર્ગને નવેસરથી દાખલ નથી કર્યો. આની સાબિતી આપણને બીજી રીતે પણ મળી રહે છે.
જ્યાં બુદ્ધ પિતાના શિષ્યો પાસે પોતાના પૂર્વજીવનનું વર્ણન કરતાં, અનેક પ્રકારની તપસ્યાઓની નિરર્થકતા કહી બતાવી હતી ત્યાં એમણે નિગ્રંથ-તપસ્યાને પણ ઉલ્લેખ કર્યો હતો. બુધે જ્ઞાતપુત્ર મહાવીરની પહેલાં જ જન્મ ધારણ કર્યો હતો અને ગૃહત્યાગ કરીને તપસ્વીભાર્ગને સ્વીકાર કર્યો હતો. એ સમયમાં પ્રચલિત બીજા બીજા પંથેની જેમ બુદ્ધ નિગ્રંથ પંથને પણ થોડા વખત માટે સ્વીકાર કર્યો હતો અને પિતાના સમયમાં પ્રચલિત નિથિતપસ્યાનું આચરણ પણ કર્યું હતું. તેથી બુદ્ધ જ્યારે પિતે પહેલાં કરેલી તપસ્યાનું વર્ણન કરે છે ત્યારે એમાં હૂબહૂ નિગ્રંથ-તપસ્યાનું સ્વરૂપ પણ આવી જાય છે, જે અત્યારે જેન
છે અને જેને પરંપરા સિવાય બીજે ક્યાંય જોવામાં નથી આવતું. મહાવીર પહેલાં જે નિગ્રંથ-તપસ્યાનું બુદ્ધ આચરણ કર્યું હતું, એ તપસ્યા પાર્શ્વપત્યિક નિષ પરંપરા સિવાય બીજી કોઈનિગ્રંથ પરંપરાની હેવાને સંભવ નથી, કારણ કે મહાવીર તે હજી જમ્યા જ ન હતા,
૧. મનિઝમનિકાય સુર ૨૬. અ૦ કેબીકૃત બુદ્ધચતિ (ગુજરાતી).
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
તપ અને પરિષહ
૧૩૭ અને બુદ્ધના જન્મસ્થાન કપિલવસ્તુથી લઈને તે એમના સાધનાસ્થાન રાજગૃહીં, ગયા, કાશી વગેરેમાં પાશ્વપત્યિક નિગ્રંથ પરંપરાનું નિર્વિવાદ અસ્તિત્વ અને પ્રાધાન્ય હતું. જે સ્થાને બુદ્દે સૌથી પહેલાં ધર્મચક્રનું પ્રવર્તન કર્યું એ સારનાથ પણ કાશીને જ એક ભાગ છે; અને એ કાશી તો પાર્શ્વનાથની જન્મભૂમિ તથા તપોભૂમિ હતી. સાધના વખતે બુદ્ધની સાથે જે બીજા પાંચ ભિક્ષઓ હતા તેઓ બુદ્ધને ત્યાગ કરીને સારનાથ -સિપાનમાં જ રહીને તપસ્યા કરતા હતા. એ પાંચ ભિક્ષુઓ નિગ્રંથ પરંપરાના જ અનુગામી હોય તો નવાઈ નહીં. એ ગમે તેમ હોય, પણ મુળે નિર્ચથતપસ્યાનું, ભલે થોડા વખત માટે પણ, આચરણ કર્યું હતું, એમાં કોઈ શંકાને સ્થાન નથી; અને એ તપસ્યા પાશ્વપત્યિક નિગ્રંથ પરંપરાની જ હોઈ શકે. આથી આપણે એમ માની શકીએ છીએ કે જ્ઞાતપુત્ર મહાવીર પહેલાં પણ નિગ્રંથ પરંપરાનું સ્વરૂપ તપસ્યાપ્રધાન જ હતું.
ઉપરની ચર્ચા ઉપરથી નિગ્રંથ પરંપરાની તપસ્યા અંગે એતિહાસિક દષ્ટિએ એટલું પુરવાર થઈ શકે છે કે ઓછામાં ઓછું પાર્શ્વનાથના વખતથી તો નિગ્રંથ પરંપરા તપપ્રધાન હતી; અને એના તપ તરફના વલણને મહાવીરે વધારે વેગ આપે છે. અહીં આપણી સામે ઐતિહાસિક દષ્ટિએ બે પ્રશ્નો ઉપસ્થિત થાય છે : એક તે એ કે બુદ્ધે વારંવાર નિગ્રંથ-તપસ્યાઓનું ખંડન કર્યું છે એ કેટલે અંશે સાચું છે અને એના ખંડનનો આધાર શું છે? અને બીજો પ્રશ્ન એ કે મહાવીરે પહેલાંથી પ્રચલિત નિર્ચથ-તપસ્યામાં વિશેષતા લાવવાને કઈ પ્રયત્ન કર્યો હતો કે નહીં, અને કર્યો હતો તે છે ? બુર કરેલ ખંડનને ખુલાસે
નિગ્રંથ-તપસ્યાનું ખંડન કરવાની પાછળ બુદ્ધની દષ્ટિ મુખ્યત્વે એવી જ હતી કે તપ એ કાયમલેશ છે, કેવળ દેહદમન છે એનાથી દુખ સહન કરવાને અભ્યાસ તે આગળ વધે છે, પણ એનાથી કોઈ
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
જૈનધર્મને પ્રાણ આધ્યાત્મિક સુખ કે ચિત્તશુદ્ધિ પ્રાપ્ત નથી થતાં.૧ બુદ્ધની આ દૃષ્ટિની આપણે નિગ્રંથ પરંપરાની દૃષ્ટિ સાથે સરખામણી કરીએ તે કહેવું પડે કે નિર્ગથ પરંપરાની દષ્ટિ અને મહાવીરની દૃષ્ટિ વચ્ચે કોઈ તાવિક ભેદ નથી. કારણ કે ખુદ મહાવીર અને એમને ઉપદેશ માનવાવાળી સમગ્ર નિર્ગથ પરંપરાનું સાહિત્ય, એ બન્ને એકીઅવાજે એમ જ કહે છે કે દેહદમન કે કાયકલેશ ગમે તેટલું ઉગ્ર કેમ ન હેય, પણ જે એનો ઉપયોગ આધ્યાત્મિક શુદ્ધિ અને ચિત્તલેશના નિવારણ માટે ન થાય તે એ દેહદમન અને કાયકલેશ નકામાં છે.. આને અર્થ તો એમ જ થયો કે નિથ પરંપરા પણ દેહદમન અને કાયકલેશને ત્યારે જ સાર્થક માને છે, કે જ્યાં લગી એને સંબંધ આધ્યાત્મિક શુદ્ધિ સાથે હોય. તે પછી સહેજે સવાલ થાય છે કે બુદ્દે એનું ખંડન કેમ કર્યું? આને ખુલાસો બુદ્ધના જીવનના વલણ તેમ જ એમના ઉપદેશ માંથી મળી રહે છે. બુદ્ધનો સ્વભાવ વિશેષ પરિવર્તનશીલ અને વિશેષ તર્કશીલ હતું. જ્યારે એમનો સ્વભાવ ઉગ્ર દેહદમનથી સંતુષ્ટ ન થયો ત્યારે એમણે એને એક અન્ત–છે. કહીને એને ત્યાગ કર્યો, અને ધ્યાનમાર્ગ, નૈતિક જીવન તથા પ્રજ્ઞા ઉપર જ વિશેષ ભાર આપે. એમને એ માર્ગે જ આધ્યાત્મિક સુખ પ્રાપ્ત થયું અને એમણે એ તવના આધારે પિતાને નવો સંધ સ્થા.
નવા સંધ સ્થાપનારને માટે એ જરૂરી થઈ પડે છે કે એ આચારવિચાર સંબંધી પિતાના નવા વલણને વધારેમાં વધારે લેકગ્રાહ્ય બનાવવા માટે પ્રયત્ન કરે, અને પૂર્વકાલીન તેમ જ સમકાલીન અન્ય સંપ્રદાયના મંતવ્યની આકરી સમાચના કરે; આમ કર્યો. વગર કઈ નતે પિતાના નવા સંધમાં અનુયાયીઓને ભેગા કરી શકે છે કે ન તે ભેગા થયેલા અનુયાયીઓને ટકાવી શકે છે. બુદ્ધના નવા સંધની હરીફ અનેક પરંપરાઓ મોજુદ હતી કે જેના ઉપર નિગ્રંથ
૧. મઝિમનિકાય સુ. ૨૬. અ કોસંબીત બુદ્ધચરિત (ગુજરાતી) ૨. દાકાલિક ૯, ૪-૪. ભગવતી ૩૧.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
તપ અને પરિષહ
૧૩૯
ને
ર
થો તરફ તેને લીધે મહાવીરના અ
પરંપરાનું વર્ચસ્વ જેવું તેવું ન હતું. સામાન્ય જનતા સ્થૂલદશીનરી નજરે દેખાતું માનનારી–હોવાથી એ બાહ્ય ઉગ્ર તપ અને દેહદમનને કારણે તપસ્વીઓ પ્રત્યે સહેલાઈથી આકર્ષાય છે. આ એક સનાતન અનુભવ છે. એક તે પાર્શ્વપત્યિક નિર્ચથ પરંપરાના અનુયાયીઓને તપસ્યાનો સંસ્કાર ગળથૂથીમાંથી મળેલું હતું અને બીજું, મહાવીરના અને એમના નિગ્રંથ સંધના ઉગ્ર તપશ્ચરણને લીધે સાધારણ જનતા, સહજ રીતે જ, નિર્ચ તરફ ઝૂકતી હતી. અને તપશ્ચર્યા પ્રત્યે બુદ્ધની શિથિલતા જોઈને એમને પ્રશ્ન પૂછી બેસતી હતી કે જ્યારે બધાય શ્રમણે તપ ઉપર ભાર આપે છે, ત્યારે આપ તપને કેમ નથી માનતા ? ત્યારે બુદ્ધને પિતાના પક્ષનો બચાવ પણ કરે હતું અને સાધારણ જનતા અને અધિકારી વર્ગ તેમ જ રાજા-મહારાજાઓને પિતાનાં મંતવ્ય તરફ આકર્ષવા પણ હતા. તેથી તપની આકરી સમાલોચના-ટીકા કરવાનું એમને માટે અનિવાર્ય થઈ પડતું. એમણે કર્યું પણ એમ જ. તેઓ તપની ટીકામાં સફળ ત્યારે જ થઈ શકતા હતા કે જ્યારે તેઓ એમ સાબિત કરે કે તપ એ તો માત્ર કષ્ટ જ છે.
એ સમયમાં અનેક તારવીમાર્ગ એવા પણ હતા કે જે કેવળ જુદી જુદી જાતના બાહ્ય કલેશોમાં જ તપની પૂર્ણાહુતિ માનતા હતા.
જ્યાં સુધી એ બાહ્ય તપોમાર્ગોની નિરર્થકતાને લાગેવળગે છે ત્યાં સુધી તો બુદ્દે કરેલું તપસ્યાનું ખંડન સાચું છે, પણ જ્યારે આધ્યાત્મિક શુદિની સાથે સંકળાયેલ તપસ્યાઓના ખંડનને સવાલ આવે છે ત્યારે એ ખંડન ન્યાયયુક્ત નથી લાગતું. આમ છતાં બુધે તે નિગ્રંથતપસ્યાઓને અનેક વાર છડેચોક વિરોધ કર્યો છે, તે એને અર્થ એટલે જ સમજ કે બુદ્દે નિર્ગથ પરંપરાના દષ્ટિબિંદુને પૂરેપૂરું ધ્યાનમાં લીધા વગર કેવળ એના બાહ્ય તપ તરફ જ ધ્યાન આપ્યું અને બીજી પરંપરાઓના ખંડનની સાથે સાથે નિગ્રંથ પરંપરાના
૧. અંગુત્તરનિકાચ તોડ 1, પૃ. ૨૦.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મને પ્રાણ તપને પણ ખેંચ્યું. નિગ્રંથ પરંપરાનું તાત્વિક દૃષ્ટિબિંદુ ગમે તે હોય, પણ મનુષ્યસ્વભાવનું અવલોકન કરતાં, તથા જૈન ગ્રંથમાં આવતાં કેટલાંક વર્ણનેને આધારે, આપણે એમ પણ કહી શકીએ કે બધાય નિગ્રંથ તપસ્વીઓ કંઈ એવા ન હતા કે જેઓ પિતાના તપ કે દેહદમનને કેવળ આધ્યાત્મિક શુદ્ધિમાં જ ચરિતાર્થ કરતા હોય. આવી સ્થિતિમાં જે બુદ્ધે તથા એમના શિષ્યએ નિર્ચથ-તપસ્યાનું ખંડન કર્યું હોય તો તે અમુક અંશે સાચું પણ કહી શકાય એમ છે. ભગવાન મહાવીરે આણેલી વિશેષતા
બીજા પ્રશ્નને જવાબ આપણને જૈન આગમે માંથી જ મળી રહે છે. બુદ્ધની જેમ મહાવીર પણ કેવળ દેહદમનને જીવનનું ધ્યેય ગણતા ન હતા; કારણ કે આવાં અનેક પ્રકારનાં દેહદમન કરનારાઓને તાપસ કે મિથ્યા તપ કરનારા કહ્યા છે. તપસ્યાની બાબતમાં પણ પાર્શ્વનાથની દષ્ટિ માત્ર દેહદમન કે કાયકલેશપ્રધાન નહીં પણ આધ્યાત્મિક શુદ્ધિના લક્ષવાળી હતી. પણ એમાં તો મુદ્દલ શંક નથી કે નિર્ગથ પરંપરા પણ, કાળના પ્રવાહમાં ખેંચાઈને અને માનવ-સ્વભાવની નિર્બળતાને ભોગ બનીને, અત્યારની મહાવીરની પરંપરાની જેમ, મુખ્યત્વે દેહદમન તરફ ઢળી ગઈ હતી અને આધ્યાત્મિક ધ્યેય એક બાજુ રહી ગયું હતું. ભગવાન મહાવીરે જે કાંઈ કર્યું તે એટલું જ કે પરંપરાથી ચાલ્યા આવતા એ સ્થૂલ તપને સંબંધ આધ્યાત્મિક શુદ્ધિની સાથે અનિવાર્યપણે જોડી દીધો અને કહી દીધું કે બધી જાતના કાયકલેશ, ઉપવાસ વગેરેથી શરીર અને ઇન્દ્રિયનું દમન, એ ભલે તપ હોય, પણ એ બાહ્ય તપ છે, આત્યંતર તપ નહીં ? આવ્યંતર અને આધ્યાત્મિક તપ તે બીજું જ છે; અને આત્મશુદ્ધિ
૧. ઉત્તરાધ્યયન અ. ૧૭. ૨. ભગવતી ૩- ૧; ૧૧-૯, ૩. ઉત્તરાધ્યયન અ. ૩૦.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
તપ અને પરિશાહ
૧૪૧ સાથે એને અનિવાર્ય સંબંધ છે; અને એ ધ્યાન, જ્ઞાન વગેરે રૂપ છે. મહાવીરે પાર્વાપત્યિક નિગ્રંથ પરંપરામાં ચાલ્યા આવતા બાહ્ય તપને સ્વીકાર તે કર્યો, પણ જેવા ને તેવા રૂપમાં એને સ્વીકાર ન કર્યો, બલ્ક કેટલેક અંશે પિતાના જીવન દ્વારા એમાં ઉગ્રતા લાવીને પણ એ દેહદમનને સંબંધ આત્યંતર તપની સાથે જોડી દીધી અને સાફસાફ કહી દીધું કે તપની પૂર્ણતા તે આધ્યાત્મિક શુદ્ધિની પ્રાપ્તિથી જ થઈ શકે છે. પિતાના આચરણથી પિતાના કથનને પુરવાર કરીને મહાવીરે જ્યાં એક તરફ નિથ પરંપરામાં પહેલાંથી પ્રચલિત શુષ્ક દેહદમનમાં સુધારો કર્યો, ત્યાં બીજી તરફ બીજી શ્રમણ પરંપરાઓમાં પ્રચલિત જુદી જુદી જાતનાં દેહદમનને પણ અપૂર્ણ તપ કે મિથ્યા તપ તરીકે ઓળખાવ્યાં. તેથી એમ કહી શકાય કે તમાર્ગમાં મહાવીરનું વિશિષ્ટ અર્પણ છે, અને તે એ કે કેવળ શરીર અને દિના દમનમાં સમાઈ જતા તપ શબ્દના અર્થને એમણે આધ્યાત્મિક શુદ્ધિના બધાય ઉપાયો સુધી વિસ્તૃત કર્યો. એટલા માટે જ જૈન આગમનાં ઠેર ઠેર આવ્યંતર અને બાહ્ય, એમ બન્ને પ્રકારનાં તપને નિર્દેશ સાથે સાથ મળે છે.
બુદ્ધને તપની પૂર્વપરંપરાને ત્યાગ કરીને ધ્યાન-સમાધિની પરંપરા ઉપર જ વધારે ભાર આપવો હતા, જ્યારે મહાવીરને તપની પૂર્વ પરંપરાને ત્યાગ કર્યા સિવાય, પણ, એની સાથે આધ્યાત્મિક શુદ્ધિને સંબંધ જોડીને, ધ્યાન-સમાધિના માર્ગ ઉપર ભાર આપ હતેબન્નેની પ્રવૃત્તિ અને પ્રરૂપણા વચ્ચે આ જ મુખ્ય અંતર છે. મહાવીરના અને એમના શિષ્યોના તપસ્વી-જીવનને જે પ્રભાવ સમકાલીન જનતા ઉપર પડતે હતિ એથી વિવશ થઈને બુદ્ધને પિતાના ભિક્ષુ સંધમાં અનેક કડક નિયમ દાખલ કરવા પડ્યા, જે બૌદ્ધ ગ્રંથ વિનયપિટકને જેવાથી જાણી શકાય છે. તેમ છતાં બુદ્ધે ક્યારેય બાહ્ય
૧. બૌદ્ધ સંધને પરિચય પૂરર.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધમ ના પ્રાણ
૧૪૨
સપને! પક્ષ નથી લીધા; બલ્કે જ્યારે જ્યારે અવસર મળ્યા ત્યારે એમણે એને ઉપહાસ જ કર્યાં. સ્વયં મુદ્દની આ રેલીને ઉત્તરકાલીન બંધાય ઔ ્ લેખકાએ અપનાવી; પરિણામે, આજે આપણે એ જોઇએ છીએ કે, ખુદ્દે કરેલા દેહદમનનેા વિરેાધ ઔદ્ધ સંધમાં આજે સુકુમારતામાં ફેરવાઈ ગયા છે; જ્યારે મહાવીરનું બાહ્ય તપવાળું જીવન જૈન પરપરામાં કેવળ દેહદમનમાં પરિણત થઈ ગયું. આ બન્ને દોષ સામુદાયિક પ્રકૃતિના સ્વાભાવિક દ્વેષ છે, નહી કે મૂળ પુરુષોના આદના દેષ.
[દૃઔચિ’૰ ખ′૦ ૨,પૃ૦ ૯૦-૯૬]
ભગવાન મહાવીરે તપની શોધ કાંઈ નવી કરી ન હતી; તપ તે એમને કુળ અને સમાજના વારસામાંથી જ સાંપડ્યું હતું. એમની રોધ ને હોય તો તે એટલી જ કે એમણે તપને—કઠેરમાં કાર તપને દેહદમનને અને કાયકલેશને આચરતા રહી તેમાં આંતરદૃષ્ટિ ઉમેરી, એટલે કે ખાદ્ય તપને અંતર્મુખ બનાવ્યું. પ્રસિદ્ધ દિગમ્બર તાર્કિક સમતભદ્રની ભાષામાં કહીએ તેા ભગવાન મહાવીરે કટારતમ તપ પણ આચયું; પરંતુ તે એવા ઉદ્દેશથી કે તે દ્વારા જીવનમાં વધારે ડાકિયું કરી શકાય, વધારે ઊંડા ઊતરાય અને જીવનને અંતમળ ફેંકી દઈ શકાય. આ જ કારણથી જૈન તપ એ ભાગમાં વહેંચાઈ જાય છે : એક બાહ્ય અને બીજું આભ્યંતર. ખાદ્ય તપમાં દેહને લગતાં બધાં જ દેખી શકાય તેવાં નિયમને આવી ાય છે, જ્યારે આભ્યંતર ત્તપમાં જીવનશુદ્ધિના બધા જ આવશ્યક નિયમે આવી જાય છે. ભગવાન દીઘ તપસ્વી કહેવાયા તે માત્ર બાહ્ય તપના કારણે નહિ, પણ એ તપતા અદ્વૈતવનમાં પૂ ઉપયેગ કરવાને કારણે જ—એ વાત ભુલાવી ન જોઈ એ.
તપના વિકાસ
ભગવાન મહાવીરના જીવનક્રમમાંથી જે અનેક પરિપક્વ ફળરૂપે
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
તપ અને પરિષહ
૧૪૩
આપણને વાર મળ્યો છે તેમાં તપ પણ એક વસ્તુ છે. ભગવાન પછીનાં આજ સુધીનાં ૨૫૦૦ વર્ષમાં જેન સંઘે જેટલે તપને અને તેના પ્રકારોનો જીવતિ વિકાસ કર્યો છે તેટલે બીજા કોઈ સંપ્રદાયે ભાગ્યે જ કર્યો હશે. એ ૨૫૦૦ વર્ષના સાહિત્યમાંથી કેવળ તપ અને તેનાં વિધાનને લગતું સાહિત્ય જુદું તારવવામાં આવે તે એક ખાસો અભ્યાસયોગ્ય ભાગ જ થાય. જેન તપ માત્ર ગ્રંથમાં જ નથી રહ્યું, એ તે ચતુર્વિધ સંઘમાં જીવતા અને વહેતા વિવિધ તપના પ્રકારોને એક પાત્ર છે. આજે પણ તપ આચરવામાં જેને એક ગણાય છે. બીજી કોઈ પણ બાબતમાં જેને કદાચ બીજા કરતાં પાછળ રહે, પણ જે તપની પરીક્ષા—ખાસ કરી ઉપવાસ આયંબિલની પરીક્ષાલેવામાં આવે તે આખા દેશમાં અને કદાચ આખી દુનિયામાં પહેલે નંબર આવનાર જૈન પુરુષો નહિ તો છેવટે સ્ત્રીઓ નીકળવાની જ એવી મારી ખાતરી છે. તેને લગતા ઉસે, ઉજમણુઓ અને તેવા જ બીજા ઉતેજક પ્રકારે આજે પણ એટલા બધા વ્યાપેલા છે કે જે કુટુંબે—-ખાસ કરીને જે બહે–તપ કરી તેનું નાનું-મોટું ઉજમણું ન કર્યું હોય, તેને એક રીતે પિતાની ઊણપ લાગે છે. મુગલ સમ્રાટ અકબરનું આકર્ષણ કરનાર એક કઠોર તપસ્વિની જૈન બહેન જ હતી.
પરિષહ તપને તો જૈન ન હોય તે પણ જાણે છે, પરંતુ પરિષહેની બાબતમાં તેમ નથી. અર્જન માટે પરિષહ શબ્દ જરા નવા જેવો છે, પરંતુ એ અર્થ નો નથી. ઘર છોડી ભિક્ષુ બનેલાને પિતાના ધ્યેયની સિદ્ધિ માટે જે જે સહવું પડે તે પરિષહ. જૈન આગમાં આવા પરિષહ ગણાવવામાં આવ્યા છે, તે ફકત ભિક્ષજીવનને ઉદ્દેશીને જ. બાર પ્રકારનું તપ દર્શાવવામાં આવ્યું છે તે તે ગૃહસ્થ કે ત્યાગી બધાને જ ઉદ્દેશીને; જ્યારે બાવીસ પરિષહ ગણાવવામાં આવ્યા છે
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેનધર્મને પ્રાણ
તે ત્યાગી છવનને ઉદ્દેશીને જ. તપ અને પરિષહ એ બે જુદાં દેખાય છે, એના ભેદે પણ જુદા છે, છતાં એકબીજાથી છૂટા ન પાડી શકાય એવા એ ફણગા છે.
વ્રતનિયમ અને ચારિત્ર એ બન્ને એક જ વસ્તુ નથી. એ જ રીતે જ્ઞાન એ પણ બનેથી જુદી વસ્તુ છે. આમ છતાં વ્રતનિયમ, ચારિત્ર અને જ્ઞાન એ ત્રણને વેગ એક વ્યક્તિના જીવનમાં શક્ય છે, અને જો એ યોગ હોય તે જીવનને વધારે ને વધારે વિકાસ સંભવે છે, એટલું જ નહિ, પણ એવા યોગવાળા આત્માને જ વધારે વ્યાપક પ્રભાવ બીજા ઉપર પડે છે અથવા તે એમ કહે કે એ જ માણસ બીજાઓને દેરી શકે છે. આ જ કારણથી ભગવાને તપ અને પરિષહોમાં એ ત્રણ તવો સમાવ્યાં છે. તેમણે જોયું કે મનુષ્યને જીવનપંથ લાંબે છે, તેનું ધ્યેય અતિ દૂર છે, તે ધ્યેય જેટલું દૂર છે તેટલું જ સૂક્ષ્મ છે અને તે ધ્યેયે પહોંચતાં વચ્ચે મોટી મુસીબતો ઊભી થાય છે, એ માર્ગમાં અંદરના અને બહારના બને દુશ્મન હુમલો કરે છે, એને પૂર્ણ વિજય એકલા વ્રતનિયમથી, એકલા ચારિત્રથી કે એકલા જ્ઞાનથી શક્ય નથી. આ તત્ત્વ ભગવાને પિતાના જીવનમાં અનુભવ્યા બાદ જ એમણે તપ અને પરિષહેની એવી ગોઠવણ કરી કે તેમાં વ્રતનિયમ, ચારિત્ર અને જ્ઞાન એ ત્રણેને સમાવેશ થઈ જાય. એ સમાવેશ એમણે પિતાના જીવનમાં શક્ય કરી બતાવ્યું. જેન તપમાં કિયાગ અને જ્ઞાનને સુમેળ
મૂળમાં તે તપ અને પરિષહ એ ત્યાગી તેમ જ ભિક્ષુ જીવનમાંથી જ ઉત્પન્ન થયેલાં છે–જે કે એને પ્રચાર અને પ્રભાવ તે એક અદના ગૃહસ્થ સુધી પણ પહેચેલે છે. આર્યાવર્તના ત્યાગજીવનને ઉદેશ આધ્યાત્મિક શાંતિ જ હતું. આધ્યાત્મિક શાંતિ એટલે લેશોની અને વિકારોની શાંતિ. આર્ય ઋષિઓને મન કલેશોનો વિજય એ જ
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ તપ અને પરિષહ 145 મહાન વિજય હતું. તેથી જ તે મહર્ષિ પતંજલિ તપનું પ્રયોજન બતાવતાં કહે છે કે “તપ કલેશને નબળા પાડવા અને સમાધિના સંસ્કારે પુષ્ટ કરવા માટે છે.” તપને પતંજલિ દિયાગ કહે છે, કારણ કે એ તપમાં વ્રતનિયમને જ ગણે છે, તેથી પતંજલિને ક્રિયાગથી જુદા જ્ઞાનગ સ્વીકારવો પડ્યો છે. પરંતુ જેન તપમાં તે ક્રિયાયોગ અને જ્ઞાનયોગ બને આવી જાય છે, અને એ પણ સ્મરણમાં રાખવું જોઈએ કે બાહ્ય તપ, જે ક્રિયાયોગ જ છે, તે આત્યંતર તપ એટલે જ્ઞાનેગની પુષ્ટિ માટે જ છે, ને એ જ્ઞાનની પુષ્ટિ દ્વારા જ જીવનના અંતિમ સાગમાં ઉપયોગી છે, સ્વતંત્રપણે નહિ. [અચિં ભાગ 1, પૃ 841-444)