Book Title: Syadwad aur Vadibhasinh
Author(s): Darbarilal Kothiya
Publisher: Z_Darbarilal_Kothiya_Abhinandan_Granth_012020.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212235/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdasiddhi aura vAdIbhasiMha svAdvAdasiddhi (ka) grantha-paricaya isa grantharatnakA nAma 'syAdvAdasiddhi' hai| yaha dArzanikaziromaNi vAdIbhasiMhasUridvArA racI gaI mahattvapUrNa evaM uccakoTikI dArzanika kRti hai| isameM jainadarzanake maulika aura mahAn siddhAnta 'syAdvAda' kA pratipAdana karate hue usakA vibhinna pramANoM tathA yuktiyoMse sAdhana kiyA gayA hai| ataeva isakA 'syAdvAdasiddhi' yaha nAma bhI sArthaka hai| yaha prakhyAta jaina tArkika akalaMkadevake nyAyavinizciya Adi jaisA hI kArikAtmaka prakaraNagrantha hai / kintu duHkha hai ki yaha vidyAnandakI 'satyazAsanaparIkSA' ora hemacandrakI 'pramANamImAMsA' kI taraha khaNDita evaM apUrNa hI upalabdha hotI hai| mAlUma nahIM, yaha apane pUre rUpameM aura kisI zAstrabhaNDArameM pAyI jAtI hai yA nahIM, / athavA granthakArake antima jIvanakI yaha racanA hai jise ve svargavAsa ho jAneke kAraNa pUrA nahIM kara sake ? mUDabidrIke jainamaThase jo isakI eka atyanta jIrNa-zIrNa aura prAcIna tADapatrIya prati prApta huI hai tathA jo bahata hI khaNDita dazAmeM vidyamAna hai-jisake aneka patra madhyameM aura kinAroMpara TUTe hue haiM aura sAta patra to bIca meM bilkula hI gAyaba haiM usase jAna par3atA hai ki granthakArane ise sambhavataH pUre rUpameM hI racA hai / yadi yaha abhI naSTa nahIM huI hai to asambhava nahIM ki isakA anusandhAna honepara yaha kisI dUsare jaina yA jainetara zAstrabhaNDArameM mila jAya / yaha prasannatAkI bAta hai ki jitanI racanA upalabdha hai usameM 13 prakaraNa to pUre aura 14 vA~ tathA agale 2 prakaraNa apUrNa aura isa taraha pUrNa-apUrNa 16 prakaraNa milate hai / aura ina saba prakaraNoM meM (24 + + 44 + 74 + 893+32 + 22 + 22 + 21 + 23 + 39 + 28 + 16 + 21 + 70 + 138 + 63 =)670 jitanI kArikAe~ sannibaddha haiN| isase jJAta ho sakatA hai ki prastuta grantha kitanA mahAn aura vizAla hai| durbhAgyase aba taka yaha vidvatsaMsArake samakSa zAyada nahIM AyA aura isalie abhI taka aparicita tathA aprakAzita dazAmeM par3A calA aayaa| (kha) bhASA aura racanAzailI __ dArzanika honepara bhI isakI bhASA vizada aura bahuta kucha sarala hai / granthako sahajabhAvase par3hate jAiye, viSaya samajhameM AtA jaayegaa| hA~. kucha aise bhI sthala haiM jahA~ pAThakako apanA pUrA upayoga lagAnA par3atA hai aura jisase granthakI prauDhatA, viziSTatA evaM apUrvatAkA bhI kucha anubhava ho jAtA hai| yaha granthakArakI maulika svatantra padyAtmaka racanA hai-kisI dUsare gadya yA padyarUpa mUlakI vyAkhyA nahIM hai| isa prakArakI racanAko racanekI preraNA unheM akalaMkadevake nyAyavinizcayAdi aura zAntarakSitAdike tattvasaMgrahAdise milI jAna par3atI hai| dharmakIti (625 I0) ne santAnAMtarasiddhi, kalyANarakSita (700 I0) ne bAhyArthasiddhi, dharmottara (I0 725) ne paralokasiddhi aura kSaNabhaGgasiddhi tathA zaGkarAnanda (I0 800) ne apohasiddhi aura pratibandhasiddhi jaise nAmoMvAle grantha banAye haiM aura inase bhI pahale svAmI samantabhadra (vikramakI 2 rI, 3 rI zatI) -285 - Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura pUjyapAda-devanandi (vikramakI 6 ThI zatI) ne kramazaH jIvasiddhi tathA sarvArthasiddhi jaise siddhayanta nAmake grantha race haiM / sambhavataH vAdIbhasiMhane apanI yaha 'syAdvAdasiddhi' bhI usI taraha siddhayanta nAmase racI hai / (ga) viSaya-paricaya granthake AdimeM granthakArane prathamataH pahalI kArikAdvArA maGgalAcaraNa aura dUsarI kArikAdvArA grantha banAnekA uddezya pradarzita kiyA hai / isake bAda unhoMne vivakSita viSayakA pratipAdana Arambha kiyA hai| vaha vivakSita viSaya hai syAdvAdakI siddhi aura usI meM tattvavyavasthAkA siddha honaa| inhIM do bAtoMkA isameM kathana kiyA gayA hai aura prasaGgataH darzanAntarIya mantavyoMkI samIkSA bhI kI gaI hai| isake liye granthakArane prastuta granthameM aneka prakaraNa rakhe haiN| upalabdha prakaraNoMmeM viSaya-varNana isa prakAra hai : 1. jIvasiddhi--isameM cArvAkako lakSya karake sahetuka jIva (AtmA) kI siddhi kI gaI hai aura use bhUtasaMghAtakA kArya mAnanekA nirasana kiyA gayA hai / isa prakaraNameM 24 kArikAe~ haiN| 2. phalabhoktRtvAbhAvasiddhi-isameM bauddhoMke kSaNikavAdameM dUSaNa diye gaye haiN| kahA gayA hai ki kSaNika cittasantAnarUpa AtmA dharmAdijanya svargAdi phalakA bhoktA nahIM bana sakatA, kyAMki dharmAdi karanevAlA citta kSaNadhvaMsI hai-vaha usI samaya naSTa ho jAtA hai aura yaha niyama hai ki 'kartA hI phalabhoktA hotA hai' ataH AtmAko kathaMcit nAzazIla-sarvathA nAzazola nahIM-svIkAra karanA caahie| aura usa hAlatameM kartRtva aura phalabhoktRtva donoM eka (AtmA) meM bana sakate haiN| yaha prakaraNa 44 kArikAoMmeM pUrA huA hai| 3. yugapadanekAntasiddhi-isameM vastuko yugapat-eka sAtha vAstavika anekadharmAtmaka siddha kiyA gayA hai aura bauddhAbhimata apoha, santAna, sAdRzya tathA saMvRti AdikI yuktipUrNa samIkSA karate hue cittakSaNoMko niranvaya evaM niraMza svIkAra karane meM eka dUSaNa yaha diyA gayA hai ki jaba cittakSaNoMmeM anvaya (vyApidravya) nahIM hai-ve paraspara sarvathA bhinna haiM to 'dAtAko hI svarga aura vadhakako hI naraka ho' yaha niyama nahIM bana sktaa| pratyuta isake viparIta bhI sambhava hai--dAtAko naraka aura vadhakako svarga kyoM na ho? isa prakaraNameM 74 kArikAeM haiN| 4. kramAnekAntasiddhi-isameM vastuko kramase vAstavika aneka dharmovAlI siddha kiyA hai| yaha prakaraNa bhI tIsare prakaraNako taraha kSaNikavAdI bauddhoMko lakSya karake likhA gayA hai| isameM kahA gayA hai ki yadi pUrva aura uttara paryAyoMmeM eka anvayI dravya na ho to na to upAdAnopAdeyabhAva bana sakatA hai, na pratyabhijJA banatI hai, na smaraNa banatA hai aura na vyAptigrahaNa hI banatA hai, kyoMki kSaNikaikAntameM una (pUrva aura uttara paryAyoM) meM ekatA siddha nahIM hotI, aura ye saba usI samaya upapanna hote haiM jaba unameM ekatA (anusyUtarUpase rahanevAlA ekapanA) ho| ataH jisa prakAra miTTI kramavartI sthAsa-koza-kuzUla-kapAla-ghaTAdi aneka paryAya-dharmose yukta hai usI prakAra samasta vastueM bho kramase nAnAdharmAtmaka haiM aura ve nAnA dharma unake usI taraha vAstavika haiM jisa taraha miTTIke sthAsAdika / yahA~ yaha dhyAna dene yogya hai ki vAdIbhasiMhakI taraha vidyAnandane" bhI anekAntake do bheda batalAye 1. guNavadrvyamityuktaM sahAnekAntasiddhaye / tathA paryAyavadravyaM kramAnekAntavittaye ||-tttvaarthshlo0 zlo0 438 - 288 - Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM - eka sahAnekAnta aura dUsarA kramAnekAnta / aura ina donoM anekAntoMkI prasiddhi evaM mAnyatAko unhoMne pacchAcArya 'guNaparyayavaddravyam' [ta0 sU0 5-37] isa sUtra kathana se samarthita kiyA hai athavA sUtrakArake kathanako ukta do anekAntoMkI dRSTise sArthaka batalAyA hai / ataH yugapadenakAnta aura kramAne kAntarUpa do anekAntoMkI prastuta carcA jaina darzanakI eka bahuta prAcIna carcA mAlUma hotI hai jisakA spaSTa ullekha ina donoM AcAryo dvArA hI huA jAna par3atA hai| yaha prakaraNa 893 kArikAoM meM samApta hai / 5. bhoktRtvAbhAvasiddhi - isameM sarvathA nityavAdIko lakSya karake usake nityaikAntakI samIkSA kI gaI hai| kahA gayA hai ki yadi AtmAdi vastu sarvathA nitya - kUTastha - - sadA eka-sI rahane vAlI -- aparivartanazIla ho to vaha na kartA bana sakatI hai aura na bhoktA / kartA mAnanepara bhoktA aura bhoktA mAnanepara kartA abhAvakA prasaGga AtA hai, kyoMki kartApana aura bhoktApana ye donoM kramavartI parivartana haiM aura vastu nityavAdiyoMdvArA sarvathA aparivartanazIla -- nitya mAnI gaI hai / yadi vaha kartApanakA tyAgakara bhoktA bane to vaha nitya nahIM rahatI -- anitya ho jAtI hai, kyoMki kartApana Adi vastu se abhinna haiM / yadi bhinna hoM to ve AtmA siddha nahIM hote, kyoMki unameM samavAyAdi koI sambandha nahIM banatA / ataH nityaikAnta meM AtmAke bhoktApana AdikA abhAva siddha hai / isa prakaraNameM 32 kArikAe~ haiM / 6. sarvajJAbhAvasiddhi - isameM nityavAdI naiyAyika, vaizeSika aura mImAMsakoMko lakSya karake unake svIkRta nityaikAnta pramANa (AtmA - Izvara athavA veda) meM sarvajJatAkA abhAva pratipAdana kiyA gayA hai / isameM 22 kArikAe~ haiM / 7. . jagatkartRtvAbhAvasiddhi - isameM Izvara jagatkartA siddha nahIM hotA, yaha batalAyA gayA hai / isameM bhI 22 kArikAe~ hai / 8. ahaMtsarvajJasiddhi -- isameM sapramANa arhantako sarvajJa siddha kiyA gayA hai aura vibhinna bAdhAoMkA nirasana kiyA gayA hai / isameM 21 kArikAe~ haiM / 9 arthApattiprAmANyasiddhi - navA~ prakaraNa arthApattiprAmANyasiddhi hai / isameM sarvajJAdikI sAdhaka arthApattiko pramANa siddha karate hue use anumAna pratipAdita kiyA gayA hai aura use mAnanekI khAsa AvazyakatA batalAI gaI hai / kahA gayA hai ki jahA~ arthApatti ( anumAna) kA utthApaka anyathAnupapannatva-avinAbhAva hotA hai vahIM sAdhana sAdhyakA gamaka hotA hai / ata eva usake na hone aura anya pakSadharmatvAdi tIna rUpoM ke hone para bhI 'vaha zyAma honA cAhiye, kyoMki usakA putra hai, anya putroMkI taraha isa anumAna meM prayukta ' usakA putra honA' rUpa sAdhana apane 'zyAmatva' rUpa sAdhyakA gamaka nahIM hai / ataH arthApatti apramANa nahIM hai - pramANa hai aura vaha anumAnasvarUpa hai / isa prakaraNa meM 23 kArikAe~ haiM / 10. vedapauruSeyatvasiddhi - dazavAM prakaraNa vedapauruSeyatvasiddhi haiM / isameM vedako sayuktika pauruSeya siddha kiyA gayA hai / aura usakI apauruSeya-mAnyatAkI mArmika mImAMsA kI gaI hai| yaha prakaraNa 39 kArikAoM meM samApta hai | 11. parataH prAmANyasiddhi - gyArahavA~ prakaraNa parataH prAmANyasiddhi hai / isameM mImAMsakoMke svataH prAmANya matako kumArike mImAMsAzlokavArtika granthake uddharaNapUrvaka kar3I AlocanA karate hue pratyakSa, anumAna aura zabda ( Agama ) pramANoM meM guNakRta prAmANya siddha kiyA gayA hai / isa prakaraNa meM 28 kAri kAe~ haiM / 37 - 289 - Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 abhAvapramANadUSaNasiddhi - bArahavAM prakaraNa abhAvapramANadUSaNasiddhi hai / isameM sarvajJakA abhAva batalAne ke liye bhATToM dvArA prastuta abhAvapramANameM dUSaNa pradarzita kiye gaye haiM aura usakI atirikta pramAtAkA nirAkaraNa kiyA gayA hai| isameM 16 kArikAe~ nibaddha haiM / 13. tarkaprAmANyasiddhi-terahavAM prakaraNa tarkaprAmANyasiddhi hai / isameM avinAbhAvarUpa vyAptikA nizcaya karAnevAle tarkako pramANa siddha kiyA gayA hai aura yaha batalAyA gayA hai ki pratyakSAdi pramANoMse avinAbhAvakA grahaNa nahIM ho sktaa| isameM 21 kArikAe~ haiM / 14.'''''''''caudahavAM prakaraNa adhUrA hai aura isaliye isakA antima samAptipuSpikAvAkya upalabdha na honese yaha jJAta nahIM hotA ki isakA nAma kyA hai ? isameM pradhAnatayA vaizeSikake guNa-guNIbhedAdi aura samavAyAdikI samAlocanA kI gaI hai / ataH sambhava hai isakA nAma 'guNa- guNIabhedasiddhi' ho / isameM 70 kArikAe~ upalabdha haiM / isakI antima kArikA, jA khaNDita evaM truTita rUpameM hai, isa prakAra haitadvizeSaNabhAvAkhyasambandhe tu na ca (cA?) sthitaH / 11 90 11 samavA brahmadUSaNasiddhi- - upalabdha racanAmeM ukta prakaraNake bAda yaha prakaraNa pAyA jAtA hai / mUDabidrIkI tADapatra- pratimeM ukta prakaraNakI uparyukta 'tadvizeSaNa' Adi kArikAke bAda isa prakaraNakI ' tanno cedbrahmanirNIti' Adi 52vIM kArikA ke pUrvArddha taka sAta patra truTita haiM / ina sAta patroM meM mAlUma nahIM kitanI kArikAe~ aura prakaraNa naSTa haiM / eka patra meM lagabhaga 50 kArikAe~ pAI jAtI haiM aura isa hisAba se sAta patroMmeM 50 x 7 = 350 ke karIba kArikAe~ honI cAhiye aura prakaraNa kitane hoMge, yaha kahA nahIM jA sakatA / ataeva yaha 'brahmaduSaNasiddhi' prakaraNa kaunase nambara athavA saMkhyAvAlA hai, yaha batalAnA bhI azakya hai / isakA 513 kArikAoM jitanA prArambhika aMza naSTa hai / brahmavAdiyoMko lakSya karake isameM unake abhimata brahmameMdUSaNa dikhAye gaye haiM / yaha 189 ( truTita 513 + upalabdha 137 3 = ) kArikAoM meM pUrNa huA hai aura upalabdha prakaraNoMmeM sabase bar3A prakaraNa hai / antima prakaraNa - ukta prakaraNake bAda isameM eka prakaraNa aura pAyA jAtA hai aura jo khaNDita hai tathA jisameM sirpha Arambhika 63 kArikAe~ upalabdha haiM / isake bAda grantha khaNDita aura apUrNa hAlata meM vidyamAna hai / caudahaveM prakaraNakI taraha isa prakaraNakA bhI samAptipuSpikAvAkya anupalabdha honese isakA nAma jJAta nahIM hotA / upalabdha kArikAoMse mAlUma hotA hai ki isameM syAdvAdakA prarUpaNa aura bauddhadarzana ke apohAdikA khaNDana honA caahie| anya granthakAroM aura unake granthavAkyoMkA ullekha granthakArane isa racanAmeM anya granthakAroM aura unake graMthavAkyoMkA bhI ullekha kiyA hai| prasiddha mImAMsaka vidvAn kumArila bhaTTa aura prabhAkarakA nAmollekha karake unake abhimata bhAvanA aura niyogarUpa vedavAkyArthakA nimna prakAra khaNDana kiyA hai niyoga- bhAvanArUpaM bhinnamarthadvayaM tathA bhaTTa prabhAkarAbhyAM hi vedArthatvena nizcitam // 6- 19 // isI taraha anya tIna jagahoMpara kumArila bhaTTake mImAMsAzlokavAtikase 'vArtika' nAmase athavA usake binA nAmase bhI tIna kArikAe~ uddhRta karake samAlocita huI haiM aura jinheM granthakA aGga banA liyA gayA hai / ve kArikAe~ ye haiM 290 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ka) 'yadvedAdhyayanaM sarvaM tadadhyayanapUrvakam tadadhyayanavAcyatvAdadhuneva bhavediti // ' - mI0 zlo0 a0 7, kA0 355 / ityasmAdanumAnAtsyAdvedasyApauruSeyatA / 10-37 / (kha) 'svataH sarvapramANAnAM prAmANyamiti gamyatAm / na hi stato'satI zaktiH kartumanyena zakyate // ' - mI0 zlo0 sU0 2, kA0 47 / -1-11 / iti vArtikasadbhAvAt '''' (ga) 'zabde doSodbhavastAvadvaktryadhIna iti sthitiH / tadabhAvaH kvacittAvad guNavadvaktRkatvataH // ' - mI0 zlo0sU0 2, kA0 62 / iti vArttikataH zabda " / -11-20 / isI taraha prazastakara', dignAga e, dharmakIrti jaise prasiddha dArzanika granthakAroMke pAda-vAkyAdikoMke bhI ullekha isameM pAye jAte haiM / syAdvAdasiddhi: hindI-sArAMza 1. jIva-siddhi maGgalAcaraNa - zrIvarddhamAnasvAmI ke liye merA namra namaskAra hai jo vizvavedI (sarvajJa) haiM, nityAnandasvabhAva haiM aura bhaktoMko apane samAna banAnevAle haiM - unakI jo bhakti evaM upAsanA karate haiM ve una jaise utkRSTa AtmA (paramAtmA ) bana jAte haiM / 1. 'iha zAkhAsu vRkSo'yamiti sambandhapUrvikA / buddhirihedabuddhitvAtkuNDe dadhIti buddhivat / / '5-8 / / isameM prazasta karake prazastapAdabhASyagata samavAyalakSaNakI siddhi pradarzita hai / tathA AgekI kArikAoM meM unake 'ayutasiddhi' vizeSaNa kI AlocanA bhI kI gaI hai / 2. 'vikalpayonayaH zabdA iti bauddhavacaH zruteH / kalpanAyA vikalpatvAnna hi buddhasya vaktRtA / / ' 7-5 // isa kArikA meM jisa 'vikalpayonayaH zabdAH' vAkyako bauddhakA vacana kahA gayA hai vaha vAkya nimna kArikAkA vAkyAMza hai 'vikalpayonayaH zabdAH vikalpAH zabdayonayaH / teSAmanyonyasambandho nArthAn zabdAH spRzantyamI // ' yaha kArikA nyAyakumudacandra ( pR0 537) Adi graMthoMmeM uddhRta hai / 8vIM - 9 vIM zatIke vidvAn haribhadrane bhI ise anekAntajayapatAkA ( pR0 337) meM uddhRta kiyA hai aura use bhadanta dinnakI batalAI hai / bhadanta dinna sambhavataH dignAgako hI kahA gayA hai / isa kArikAmeM pratipAdita siddhAnta (zabda aura arthake sambandhAbhAva ) ko dignAgake anugAmI dharmakIrtine bhI apane pramANavArtika ( 3- 204 ) meM varNita kiyA hai / 3. ' vidhUtakalpanAjAlagambhIrodAramUrtaye / ityAdivAkya sadbhAvAtsyAddhi buddha e 'pyavaktRtA // 7-4 isa kArikAkA pUrvArdha pramANavArtika 1-1 kA pUrvArdha hai / 291 - Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pranthakA uddezya--saMsArake sabhI jIva sUkha cAhate haiM, parantu usakA upAya nahIM jAnate / ataH prastuta granthadvArA sukhake upAyakA kathana kiyA jAtA hai kyoMki binA kAraNake koI bhI kArya utpanna nahIM hotaa| granthArambha--yadi prANiyoMko prApta sukha-dukhAdirUpa kArya binA kAraNake hoM to kisIko hI sukha aura kisIko hI duHkha kyoM hotA hai, sabhIko kevala sUkha hI athavA kevala duHkha hI kyoM nahIM hotA ? tAtparya yaha ki saMsArameM jo sukhAdikA vaiSamya-koI sukhI aura koI dukhI-dekhA jAtA hai vaha kAraNabhedake binA sambhava nahIM hai| tathA koI kaphaprakRtivAlA hai, koI vAtaprakRtivAlA hai aura koI pittaprakRtivAlA hai so yaha kaphAdikI viSamatArUpa kArya bhI jIvoMke binA kAraNabhedake nahIM bana sakatA hai aura jo strI Adike samparkase sukhAdi mAnA jAtA hai vaha bhI binA kAraNake asambhava hai, kyoMki strI kahIM antaka-- ghAtakakA bhI kAma karatI huI dekhI jAtI hai--kisIko vaha viSAdi dekara mAranevAlI bhI hotI hai| __ kyA bAta hai ki sarvAGga sundara honepara bhI koI kisIke dvArA tAr3ana-vadha-bandhanAdiko prApta hotA hai aura koI totA, mainA Adi pakSI apane bhakSakoMdvArA bhI rakSita hote hae bar3e premase pAle-poSa jAte haiM / ataH ina saba bAtoMse prANiyoMke sukha-duHkhake antaraGga kAraNa dharma aura adharma anumAnita hote haiM / vaha anumAna isa prakAra hai--dharma aura adharma hai, kyoMki prANiyoM ko sukha athavA duHkha anyathA nahIM ho sktaa|' jaise putrake sadbhAvase usake pitArUpa kAraNakA anumAna kiyA jAtA hai| cArvAka-anumAna pramANa nahIM hai, kyoMki usameM vyabhicAra (arthaka abhAvameM honA) dekhA jAtA jena-yaha bAta to pratyakSameM bhI samAna hai, kyoMki usameM bhI vyabhicAra dekhA jAtA hai--sIpameM cAMdIkA, rajjameM sarpakA aura bAloMmeM kIr3oMkA pratyakSajJAna arthaka abhAvameM bhI dekhA gayA hai aura isalie tathA anamAna meM koI vizeSatA nahIM hai jisase pratyakSako to pramANa kahA jAya aura anumAnako apramANa / cArvAka--jo pratyakSa nirbAdha hai vaha pramANa mAnA gayA hai aura jo nirbAdha nahIM hai vaha pramANa nahIM mAnA gayA / ataeva sIpameM cAMdIkA Adi pratyakSajJAna nidhi na honese pramANa nahIM hai ? / jaina--to jisa anumAnameM bAdhA nahIM hai--nirbAdha hai use bhI pratyakSakI taraha pramANa mAniye, kyoMki pratyakSa vizeSakI taraha anumAnavizeSa bhI nidhi sambhava hai| jaise hamAre sadbhAvase pitAmaha (bAbA) AdikA anumAna' nirbAdha mAnA jAtA hai| isa taraha anumAnake pramANa siddha ho jAnepara usake dvArA dharma aura adharma siddha ho jAte haiM, kyoMki kArya kartAkI apekSA lekara hI hotA hai--usakI apekSA liye binA vaha utpanna nahIM hotA aura tabhI ve dharmAdharma sukha-duHkhAdike janaka hote haiM / ataH arthApattirUpa anumAna pramANase hama siddha karate haiM ki--'dharmAdikA kartA jIva hai, kyoMki sukhAdi anyathA nahIM ho sktaa|' prakaTa hai ki jIvameM dharmAdise sukhAdi hote haiM, ataH vaha unakA kartA hai, thA aura Age bhI hogA aura isa taraha paralokI nitya AtmA (jIva) siddha hotA hai| 1. 'hamAre pitAmaha, prapitAmaha Adi the, kyoMki hamArA sadbhAva anyathA nahIM ho sakatA thaa|' - 292 - Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvakI siddhi eka dUsare anumAnase bhI hotI hai aura jo nimna prakAra hai :-- 'jIva pRthivI Adi paMca bhUtoMse bhinna tattva hai, kyoMki vaha sat hotA huA caitanyasvarUpa hai aura ahetuka (nitya) hai|' AtmAko caitanyasvarUpa mAnane meM cArvAkako bhI vivAda nahIM hai. kyoMki unhoMne bhI bhatasaMhatise utpanna viziSTa kAryako jJAnarUpa mAnA hai / kiMtu jJAna bhUtasaMhatirUpa zarIrakA kArya nahIM hai, kyoMki svasaMvedanapratyakSase vaha zarIrakA kArya pratIta nahIM hotaa| prakaTa hai ki jisa indriyapratyakSase miTTI AdikA grahaNa hotA hai usI indriyapratyakSase usake ghaTAdika vikArarUpa kAryokA bhI grahaNa hotA hai aura isaliye ghaTAdika miTTI Adike kArya mAne jAte haiM / parantu yaha bAta zarIra aura jJAna meM nahIM hai--zarIra to indriyapratyakSase grahaNa kiyA jAtA hai aura jJAna svasaMvedanapratyakSase / yaha kauna nahIM jAnatA ki zarIra to A~khoMse dekhA jAtA hai kiMtu jJAna A~khoMse dekhane meM nahIM aataa| ataH donoMkI vibhinna pramANoMse pratIti honese unameM paraspara kAraNakAryabhAva nahIM hai / jinameM kAraNakAryabhAva hotA hai ve vibhinna pramANoMse gRhIta nahIM hote / ataH jJAnasvarUpa AtmA bhUtasaMhatirUpa zarIrakA kArya nahIM hai| aura isaliye vaha ahetuka--nitya bhI cArvAka-yadi jJAna zarIrakA kArya nahIM hai to na ho para vaha zarIrakA svabhAva avazya hai aura isaliye vaha zarIrase bhinna tattva nahIM hai, ataH ukta hetu pratijJArthaMkadezAsiddha hai ? jaina--nahIM, donoMkI paryAyeM bhinna bhinna dekhI jAtI haiM, jisa taraha zarIrase bAlyAdi avasthAe~ utpanna hotI hai usa taraha rAgAdiparyAyeM usase utpanna nahIM hotI--ve caitanyasvarUpa AtmAse hI utpanna hotI haiM kintu jo jisakA svabhAva hotA hai vaha usase bhinna paryAyavAlA nahIM hotaa| jaise sar3e mahuA aura guDAdikase utpanna madirA unakA svabhAva honese bhinna dravya nahIM hai aura na bhinna paryAyavAlI hai / ataH siddha hai ki jJAna zarIrakA svabhAva nahIM hai / ataeva pramANita hotA hai ki AtmA bhUtasaMghAtase bhinna tattva hai aura vaha usakA na kArya hai tathA na svabhAva hai| isa taraha paralokI nitya AtmAke siddha ho jAnepara svarga-narakAdirUpa paraloka bhI siddha ho jAtA hai| ataH cArvAkoMko unakA niSedha karanA tarkayukta nahIM hai / isaliye jo jIva sukha cAhate haiM unheM usake upAyabhUta dharmako avazya karanA cAhie, kyoMki binA kAraNake kArya utpanna nahIM hotA' yaha sarvamAnya siddhAnta hai aura jise granthake ArambhameM hI hama Upara kaha Aye haiM / 2. phalabhoktRtvAbhAvasiddhi bauddha AtmAko bhatasaMghAtase bhinna tattva mAnakara bhI use sarvathA kSaNika--anitya svIkAra karate hai, parantu vaha yukta nahIM hai; kyoMki AtmAko sarvathA kSaNika mAnane meM na dharma banatA hai aura na dharmaphala banatA hai| spaSTa hai ki unake kSaNikatvasiddhAntAnusAra jo AtmA dharma karanevAlA hai vaha usI samaya naSTa 1. zarIre dRzyamAne'pi na caitanyaM vilokyate / zarIraM na ca caitanya yato bhedastayostataH / / cakSaSA vIkSyate gAtraM caitanyaM saMvidA yataH / bhivajJAnopalambhena tato bhedastayoH sphuTam / / padmapurANa / - 293 - Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho jAtA hai aura aisI hAlatameM vaha svargAdi dharmaphalakA bhoktA nahIM ho sktaa| aura yaha niyama hai ki 'kartA hI phalabhoktA hotA hai, anya nhiiN|' bauddha-yadyapi AtmA, jo cittakSaNoMke samudAyarUpa hai, kSaNika hai tathApi usake kAryakAraNarUpa santAnake honese usake dharma aura dharmaphala donoM bana jAte haiM aura isaliye 'kartA hI phalabhoktA hotA hai' yaha niyama upapanna ho jAtA hai ? jaina-acchA, to yaha batalAiye ki kartAko phala prApta hotA hai yA nahIM ? yadi nahIM, to phalakA abhAva Apane bhI svIkAra kara liyaa| yadi kaheM ki prApta hotA hai to kartAke nityapanekA prasaMga AtA hai, kyoMki use phala prApta karane taka ThaharanA pdd'egaa| prasiddha hai ki jo dharma karatA hai use hI usakA phala milatA hai anyako nhiiN| kiMtu jaba Apa AtmAko niranvaya kSaNika mAnate haiM to usake nAza ho jAnepara phala dUsarA citta hI bhogegA, jo kartA nahIM hai aura taba 'kartAko hI phala prApta hotA hai' yaha kaise sambhava hai ? bauddha-jaise pitAkI kamAIkA phala putrako milatA hai aura yaha kahA jAtA hai ki pitAko phala milA usI taraha kartA AtmAko bhI phala prApta ho jAtA hai ? jaina-ApakA yaha kevala kahanA mAtra hai---usase prayojana kucha bhI siddha nahIM hotA / anyathA patrake bhojana kara lenese pitAke bhI bhojana kara lenekA prasaMga aavegaa| bauddha-vyavahAra athavA saMvRttise kartA phalabhoktA bana jAtA hai, ataH ukta doSa nahIM hai ? jena-hamArA prazna hai ki vyavahAra athavA saMvattise Apako kyA artha vivakSita hai ? dharmakartAko phala prApta hotA hai, yaha artha vivakSita hai athavA dharmakartAko phala prApta nahIM hotA, yaha artha iSTa hai yA dharmakartAko kathaMcit phala prApta hotA hai, yaha artha abhipreta hai ? prathamake do pakSoMmeM vahI dUSaNa Ate haiM jo Upara kahe jA cake hai aura isa liye ye donoM pakSa to nirdoSa nahIM haiN| tIsarA pakSa bhI bauddhoMke liye iSTa nahIM ho sakatA, kyoMki usase unake kSaNika siddhAntakI hAni hotI hai aura syAdvAdamatakA prasaGga AtA hai| dUsare, yadi saMvRttise dharmakartA phalabhoktA ho to saMsAra avasthAmeM jisa cittane dharma kiyA thA use makta avasthAmeM bhI saMvRttise usakA phalabhoktA mAnanA pdd'egaa| yadi kahA jAya ki jisa saMsArI cittane dharma kiyA thA usa saMsArI cittako hI phala milatA hai mukta cittako nahIM, to yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai; kyoMki dharmakartA saMsArI cittako bhI usakA phala nahIM mila sktaa| kAraNa, vaha usI samaya naSTa ho jAtA hai aura phala bhoganevAlA saMsArI citta dUsarA hI hotA hai phira bhI yadi Apa use phalabhoktA mAnate haiM to makta cittako bhI usakA phalabhoktA kahiye, kyoMki mukta aura saMsArI donoM hI citta phalase sarvathA bhinna tathA nAzakI apekSAse parasparameM koI vizeSatA nahIM rakhate / yadi unameM koI vizeSatA ho to use batalAnA caahie| bauddha-pUrva aura uttaravartI saMsArI cittakSaNoMmeM upAdAnopAdeyarUpa vizeSatA hai jo saMsArI aura mukta cittoMmeM nahIM hai aura isalie ukta doSa nahIM hai ? jaina-cittakSaNa jaba sarvathA bhinna aura pratisamaya nAzazIla haiM to unameM upAdAnopAdeyabhAva bana hI katA hai| tathA niranvaya honese unameM eka santati bhI asambhava hai| kyoMki hama Apase pUchate haiM ki vaha santati kyA hai ? sAdRzyarUpa hai yA deza-kAla sambandhI antarakA na honA (nairantarya) rUpa hai athavA eka kAryako karanA rUpa hai ? pahalA pakSa to ThIka nahIM hai / kAraNa, niraMzavAdameM sAdRzya sambhava nahIM hai-sabhI Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSaNa paraspara vilakSaNa aura bhinna-bhinna mAne gaye haiM / anyathA pitA aura putrameM bhI jJAnarUpase sAdRzya honese eka santati ke mAnanekA prasaGga AvegA / dUsarA pakSa bhI yukta nahIM hai, kyoMki bauddhoMke yahA~ deza aura kAla kalpita mAne gaye haiM aura taba unakI apekSAse honevAlA nairantarya bhI kalpita kahA jAyagA, kintu kalpitase kAryakI utpatti nahIM ho sakatI hai anyathA kalpita agnise dAha aura mithyA sarpadaMzase maraNarUpa kArya bhI ho jAne cAhie, kintu ve nahIM hote / eka kAryako karanArUpa santati bhI nahIM banatI; kyoMki kSaNikavAda meM usa prakArakA jJAna hI sambhava nahIM hai / yadi kahA jAya ki ekatvavAsanAse ukta jJAna ho sakatA hai arthAt jahA~ 'so'haM '--' vahI maiM hU~' isa prakArakA jJAna hotA hai vahIM upAdAnopAdeyarUpa santati mAnI gaI hai aura ukta jJAna ekatvavAsanAse hotA hai, to yaha kathana bhI ThIka nahIM hai kyoMki usameM anyonyAzraya nAmakA doSa AtA hai / vaha isa prakAra hai- jaba ekatvajJAna siddha ho taba ekatvavAsanA bane aura jaba ekatvavAsanA bana jAya taba ekatvajJAna siddha ho| aura isa taraha donoM hI asiddha rahate haiM / kevala kArya-kAraNarUpatAse santati mAnanA bhI ucita nahIM hai, anyathA buddha aura saMsAriyoM meM bhI eka santAnakA prasaGga AvegA, kyoMki unameM kArya - kAraNabhAva hai--ve buddhake dvArA jAne jAte haiM aura yaha niyama hai ki jo kAraNa nahIM hotA vaha jJAnakA viSaya bhI nahIM hotA -- arthAt jAnA nahIM jAtA / tAtparya yaha ki kAraNa hI jJAnakA viSaya hotA hai aura saMsArI buddhake viSaya hone se ve kAraNa hai tathA buddhacitta unakA kArya hai ataH unameM bhI eka santatikA prasaMga AtA hai / ataH AtmAko sarvathA kSaNika aura niranvaya mAnanepara dharma tathA dharmaphala donoM hI nahIM banate, kintu use kathaMcit kSaNika aura anvayI svIkAra karane se ve donoM bana jAte haiM / 'jo maiM vAlyAvasthA meM thA vahI usa avasthAko chor3akara aba maiM yuvA huuN|' aisA pratyabhijJAna nAmakA nirbAdha jJAna hotA hai aura jisase AtmA kathaMcit nitya tathA anitya pratIta hotA hai aura pratItike anusAra vastukI vyavasthA hai / 3. yugapadanekAntasiddhi eka sAtha tathA kramase vastu anekadharmAtmaka hai, kyoMki santAna AdikA vyavahAra usake binA nahIM ho sakatA / prakaTa hai ki bauddha jisa eka cittako kAryakAraNarUpa mAnate haiM aura usameM eka santatikA vyavahAra karate haiM vaha yadi pUrvottara kSaNoMkI apekSA nAnAtmaka na to na to eka citta kArya evaM kAraNa donoMrUpa ho sakatA hai aura na usameM santatikA vyavahAra hI bana sakatA hai / bauddha-- bAta yaha hai ki eka citta meM jo kAryakAraNAdikA bheda mAnA gayA hai vaha vyAvRttidvArA, jise apoha athavA anyApoha kahate haiM, kalpita hai vAstavika nahIM ? jaina - ukta kathana ThIka nahIM hai, kyoMki vyAvRtti avasturUpa honese usake dvArA bhedakalpanA sambhava nahIM hai / dUsarI bAta yaha hai ki pratyakSAdise ukta vyAvRtti siddha bhI nahIM hotI, kyoMki vaha avastu hai aura pratyakSAdikI vastumeM hI pravRtti hotI haiM / bauddha--- ThIka hai ki pratyakSa se vyAvRtti siddha nahIM hotI, para vaha anumAnase avazya siddha hotI hai aura isaliye vastu vyAvRtti - kalpita hI dharmabheda hai ? jaina -- nahIM, anumAnase vyAvRttiko siddhi mAnane meM anyonyAzraya nAmakA doSa AtA hai / vaha isa tarahase hai -- vyAvRtti jaba siddha ho to usase anumAnasampAdaka sAdhyAdi dharmabheda siddha ho aura jaba sAdhyAdi dharmabheda siddha ho taba vyAvRtti siddha ho / ataH anumAnase bhI vyAvRttikI siddhi sambhava nahIM hai / aisI sthiti meM usake dvArA dharmabhedako kalpita batalAnA asaMgata hai / bauddha - vikalpa vyAvRttigrAhaka hai, ataH ukta doSa nahIM hai ? 295 3 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-yaha kathana bhI ThIka nahIM hai, kyoMki vikalpako Apane apramANa mAnA hai| api ca, yaha kalpanAtmaka vyAvRtti vastuoMmeM sambhava nahIM hai anyathA vastu aura avastumeM sAGkarya ho jaaygaa| isake sivAya, khaNDAdimeM jisa taraha agonivRtti hai usI taraha gulmAdimeM bhI vaha hai, kyoMki usameM koI bheda nahIM hai-bheda to vastuniSTha hai aura vyAvRtti avastu hai / aura usa hAlata meM 'gAyako lAo' kahanepara jisa prakAra khaNDAdikA Anayana hotA hai usIprakAra gulmAdikA bhI Anayana honA cAhiye / yadi kahA jAya ki 'agonivRttikA khaNDAdimeM saMketa haiM, ataH 'gAyako lAo' kahanepara khaNDAdirUpa gAyakA hI Anayana hotA hai, gulmAdikA nahIM, kyoMki ve ago haiM-go nahIM haiM' to yaha kahanA bhI saMgata nahIM hai, kAraNa anyonyAzraya doSa prasakta hotA hai| khaNDAdimeM gopanA jaba siddha ho jAya to usase gulmAdimeM agopanA siddha ho aura unake ago siddha honepara khaNDAdimeM gopanA kI siddhi ho / agara yaha kaheM ki 'vahanAdi kArya khaNDAdimeM hI sambhava hai, ataH 'go' kA vyapadeza unhIMmeM hotA hai, gulmAdikameM nahIM' to yaha kahanA bhI yuktiyukta nahIM hai, kyoMki vaha kArya bhI ukta gulmAdimeM kyoM nahIM hotA, kyoMki usa kAryakA niyAmaka apoha hI hai aura vaha apoha saba jagaha aviziSTa-samAna hai / tAtparya yaha ki apohakRta vastumeM dharmabhedakI kalpanA ucita nahIM hai, kintu svarUpataH hI use mAnanA saMgata hai / ataH jisa prakAra eka hI citta pUrva kSaNakI apekSA kArya aura uttara kSaNakI apekSA kAraNa honese eka sAtha usameM kAryatA aura kAraNatArUpa donoM dharma vAstavika siddha hote haiM usI prakAra saba vastue~ yugapata anekadharmAtmaka siddha haiN| 4. kramAnekAntasiddhi pUrvottara citta kSaNoMmeM yadi eka vAstavika anusyUtapanA na ho to unameM eka santAna svIkAra nahIM kI jA sakatI hai aura santAnake abhAvameM phalAbhAva nizcita hai kyoMki karanevAle cittakSaNase phalabhoganevAlA cittakSaNa bhinna hai aura isaliye ekatvake binA 'kartAko hI phalaprApti' nahIM ho sktii| yadi kahA jAya ki 'pUrva kSaNa uttara kSaNakA kAraNa hai, ataH usake phalaprApti ho jAyagI' to yaha kahanA ThIka nahIM hai; kyoMki kAraNakAryabhAva to pitA-putrameM bhI hai aura isaliye putrakI kriyAkA phala pitAko bhI prApta honekA prasaMga aayegaa| bauddha-pitA-putrameM upAdAnopAdeyabhAva na honese putrakI kriyAkA phala pitAko prApta nahIM ho sktaa| kintu pUrvottara kSaNoMmeM to upAdAnopAdeyabhAva maujUda hai, ataH unake phalakA abhAva nahIM ho sakatA ? jaina-yaha upAdAnopAdeyabhAva sarvathA bhinna pUrvottara kSaNoMkI taraha pitA-putra meM bhI kyoM nahIM hai, kyoMki bhinnatA ubhayatra eka-sI hai| yadi usameM kathaMcid abheda mAneM to jainapane kA prasaMga AvegA, kAraNa jainoMne hI kathaMcid abheda unameM svIkAra kiyA hai, bauddhoMne nahIM / bauddha-pitA-putrameM sAdRzya na honese unameM upAdAnopAdeyabhAva nahIM hai, kintu pUrvottara kSaNoMmeM to sAdRzya pAyA jAnese unameM upAdAnopAdeyabhAva hai / ataH ukta doSa nahIM hai ? jaina-yaha kathana bhI saMgata nahIM hai, kyoMki ukta kSaNoMmeM sAdRzya mAnanepara unameM upAdAnopAdeyabhAva nahIM bana sakatA / sAdRzyameM to vaha naSTa hI ho jAtA hai / vAstavameM sadRzatA unameM hotI hai jo bhinna hote haiM aura upAdAnopAdeyabhAva abhinna (eka) meM hotA hai| - 296 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddha-bAta yaha hai ki pitA-putra meM deza-kAlakI apekSAse honevAlA nairantarya nahIM hai aura usake na honese unameM upAdAnopAdeyabhAva nahIM hai / kintu pUrvottara kSaNoM meM nairantarya honese upAdAnopAdeyabhAva hai ? jaina-yaha kahanA bhI yukta nahIM hai, kAraNa bauddhoMke yahA~ svalakSaNarUpa kSaNoMse bhinna dezakAlAdiko nahIM mAnA gayA hai aura taba unakI apekSAse kalpita nairantarya bhI unake yahAM nahIM bana sakatA hai| ataH usase ukta kSaNoMmeM upAdAnopAdeyabhAvakI kalpanA aura pitA-putrameM usakA niSedha karanA sarvathA asaMgata hai| ataH kAryakAraNarUpase sarvathA bhinna bhI kSaNoMmeM kAryakAraNabhAvakI siddhike liye unameM eka anvayI dravyarUpa santAna avazya svIkAra karanA cAhie / eka bAta aura hai| jaba Apa kSaNoMmeM nirbAdha pratyayase bheda svIkAra karate haiM to unameM nirbAdha pratyayase hI abheda (ekatva-ekapanA) bhI mAnanA cAhie; kyoMki ve donoM hI vastumeM supratIta hote haiM / yadi kahA jAya ki donoMmeM paraspara virodha honese ve donoM vastumeM, nahIM mAne jA sakate haiM to yaha kahanA bhI samyak nahIM hai| kyoMki anupalabhyamAnoMmeM virodha hotA hai, upalabhyamAnoMmeM nahIM / aura bheda abheda donoM vastumeM upalabdha hote haiM / ataH bheda aura abheda donoM rUpa vastu mAnanA cAhie / yahA~ eka bAta aura vicAraNIya hai| vaha yaha ki Apa (bauddhoM) ke yahA~ sat kArya mAnA gayA hai yA asat kArya ? donoM hI pakSoMmeM AkAza tathA kharaviSANakI taraha kAraNApekSA sambhava nahIM hai| yadi kaheM ki pahale asat aura pIche sat kArya hamAre yahA~ mAnA gayA hai to ApakA kSaNikatva siddhAnta nahIM rahatA; kyoMki vastu pahale aura pIche vidyamAna rahanepara hI ve donoM (sattva aura asattva) vastuke banate haiN| kintu syAdvAdI jainoMke yahA~ yaha doSa nahIM hai, kAraNa ve kAryako vyakti (vizeSa) rUpase asat aura sAmAnyarUpase sata donoM rUpa svIkAra karate haiM aura isa svIkArase unake kisI bhI siddhAntakA ghAta nahIM hotaa| ataH isase bhI vastu nAnAdharmAtmaka siddha hai| ___bauddhoMne jo citrajJAna svIkAra kiyA hai use unhoMne nAnAtmaka mAnate hue kAryakAraNatAdi anekadharmAtmaka pratipAdana kiyA hai / isake sivAya, unhoMne rUpAdiko bhI nAnAzaktyAtmaka batalAyA hai / eka rUpakSaNa apane uttaravartI rUpakSaNameM upAdAna tathA rasAdikSaNameM sahakArI hotA hai aura isa taraha eka hI rUpAdi kSaNameM upAdAnatva aura sahakAritva donoM zaktiyA~ unake dvArA mAnI gaI haiN| yadi rUpAdi kSaNa sarvathA bhinna hoM, unameM kathaMcid bhI abheda-ekapanA na ho, to saMtAna, sAdRzya sAdhya, sAdhana aura unakI kriyA ye eka bhI nahIM bana sakate haiN| na hI smaraNa, pratyabhijJA Adi bana sakate haiM ataH kSaNoMkI apekSA anekAnta aura anvayI rUpakI apekSA ekAnta donoM vastumeM siddha hai| eka ho hetu apane sAdhyakI apekSA gamaka aura itarakI apekSA agamaka donoM rUpa dekhA jAtA hai| vAstavameM yadi vastu ekAnekAtmaka na ho to smaraNAdi asambhava haiM / ataH smaraNAdi anyathAnupapattike balase vastu anekAntAtmaka prasiddha hotI hai aura anyathAnupapatti hI hetukI gamakatAmeM prayojaka hai, pakSadharmatvAdi nahIM / kRttikodaya hetumeM pakSadharmatva nahIM hai kiMtu anyathAnupapatti hai, ataH use gamaka svIkAra kiyA gayA hai / aura tatputratvAdi hetumeM pakSadharmatvAdi tInoM haiM, para anyathAnupapatti nahIM hai aura isaliye use gamaka svIkAra nahIM kiyA gayA hai| ataeva hetu, sAdhya, smaraNa, pratyabhijJA Adi cittakSaNoMmeM ekapaneke binA nahIM bana sakate haiM, isa liye vastu meM kramase anekAnta bhI sahAnekAntakI taraha susthita hotA hai / - 297 - 38 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhoktRtvAbhAvasiddhi vastuko sarvathA nitya mAnanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki usa hAlata meM AtmAke kartRtva aura bhoktRtva donoM nahIM bana sakate haiM / kartRtva mAnanepara bhoktRtva aura bhoktRtva mAnanepara kartRtva ke abhAvakA prasaMga AtA hai; kyoMki ye donoM dharma AtmAmeM eka sAtha nahIM hote -kramase hote haiM aura kramase unheM svIkAra karanepara vastu nitya nahIM rahatI / kAraNa, kartRtvako chor3akara bhoktRtva aura bhoktRtvako tyAgakara kartRtva hotA hai aura ye donoM hI AtmAse abhinna hote haiM / yadi unheM bhinna mAneM to 've AtmA ke haiM anyake nahIM' yaha vyavahAra utpanna nahIM ho sakatA / yadi kahA jAya ki unakA AtmA ke sAtha samavAya sambandha hai aura isaliye 've AtmA ke haiM, anyake nahIM' yaha vyapadeza ho jAtA hai to yaha kahanA yogya nahIM hai, kyoMki ukta samavAya pratyakSAdi kisI bhI pramANase pratIta nahIM hotA / yadi pratyakSase pratIta hotA to usameM vivAda hI nahIM hotA, 5. kiMtu vivAda dekhA jAtA hai / yoga -- Agamase samavAya siddha hai, ataH ukta doSa nahIM hai ? jaina -- nahIM, jisa Agamase vaha siddha siddhi batalAnA asaMgata hai / usakI pramANatA anizcita hai / ataH usase samavAyakI yoga -- samavAyakI siddhi nimna anumAnase hotI hai : - 'ina zAkhAoM meM yaha vRkSa hai' yaha buddhi sambandhapUrvaka hai, kyoMki vaha 'ihedaM' buddhi hai / jaise 'isa kuNDameM yaha dahI hai' yaha buddhi / tAtparya yaha ki jisa prakAra 'isa kuNDa meM yaha daho hai' yaha jJAna saMyogasambandha ke nimittase hotA hai isI prakAra 'ina zAkhAoM meM yaha vRkSa hai', yaha jJAna bho samavAyasambandhapUrvaka hotA hai / ataH samavAya anumAna se siddha hai ? jaina -- nahIM, ukta hetu 'isa vanameM yaha AmrAdi haiM' isa jJAna ke sAtha vyabhicArI hai kyoMki yaha jJAna 'iheda' rUpa to hai kintu kisI anya sambandha pUrvaka nahIM hotA aura na yogoMne unameM samavAya yA anya sambandha svIkAra kiyA bho hai / kevala use unhoMne antarAlA bhAvapUrvaka pratipAdana kiyA hai aura yaha prakaTa hai ki antarAlA bhAva sambandha nahIM hai / ataH isa antarAlAbhAvapUrvaka honevAle 'ihedaM' rUpa jJAnake sAtha ukta hetu vyabhicArI hone se usake dvArA samavAyakI siddhi nahIM ho sakatI hai / aisI hAlata meM buddhyAdi evaM kartRtvAdise AtmA bhinna hI rahegA aura taba jar3a AtmA dharmakartA athavA phala-bhoktA kaise bana sakatA hai ? ataH kSaNikaikAntako taraha nityaikAntakA mAnanA bhI niSphala hai / api ca, Apa yaha batalAiye ki samavAya kyA kAma karatA hai ? AtmA aura buddhayAdimeM abheda karatA hai athavA unake bhedako miTAtA hai ? anya vikalpa sambhava nahIM hai ? prathama pakSameM buddhyAdakI taraha Atma anitya ho jAyagA athavA AtmAkI taraha buddhayAdi nitya ho jAyeMge; kyoMki donoM abhinna haiM / dUsare pakSa meM AtmA aura buddhyAdike bheda miTanepara ghaTapaTAdikI taraha ve donoM svataMtra ho jAyeMge / ataH samavAyase pahale inameM na to bheda hI mAnA jA sakatA hai aura na abheda hI, kyoMki ukta dUSaNa Ate haiM / tathA bhedAbheda unameM Apane svIkAra nahIM kiyA taba samavAyako mAnane se kyA phala hai ? yoga-bhedako hamane anyonyAbhAvarUpa mAnA hai ataH AtmA aura buddhadhAdimeM svataMtrapanekA prasaMga nahIM AtA ? jaina - yaha kahanA bhI ApakA ThIka nahIM hai, kvoMki anyonyAbhAva meM bhI ghaTa - paTAdikI taraha svatantratA rahegI -- vaha miTa nahIM sakatI / yadi vaha miTa bhI jAya to abheda honese ukta nityatA- anityatAkA doSa tadavasthita hai / - 298 - Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga - pRthaktvaguNa se unameM bheda bana jAtA hai ataH abheda hone kA prasaMga nahIM AtA aura na phira usameM ukta doSa rahatA hai ? jaina - nahIM, pRthaktvaguNase bheda mAnanepara pUrvavat AtmA aura bucayAdimeM ghaTAdikI taraha bheda prasakta hogA hI / eka bAta aura hai / samavAyase AtmAmeM buddhayAdikA sambandha mAnanepara mukta jIvameM bhI unakA sambandha mAnanA par3egA, kyoMki vaha vyApaka aura eka hai / yoga - buddhayAdi amukta prabhava dharma haiM, ataH muktoMmeM unake sambandhakA prasaMga khar3A nahIM ho sakatA hai ? jaina - nahIM, buddhaghAdi muktaprabhava dharma kyoM nahIM haiM, isakA kyA samAdhAna hai ? kyoMki buddhayAdikA janaka AtmA hai aura vaha mukta tathA amukta donoM avasthAoM meM samAna hai / anyathA janakasvabhAvako chor3ane aura ajanakasvabhAvako grahaNa karanese AtmAke nityapanekA abhAva AvegA / yoga - buddhayAdi amukta samavetadharma haiM, isaliye ve amukta - prabhava - muktaprabhava nahIM hai ? jaina - nahIM, kyoMki anyonyAzraya doSa AtA hai / buddhayAdi jaba amuktasamaveta siddha ho jAyeM taba ve 'amukta prabhava siddha hoM aura unake amuktaprabhava siddha honepara ve amukta samaveta siddha hoM / ataH samavAyase AtmA tathA buddhyAdimeM abhedAdi mAnanemeM ukta dUSaNa Ate haiM aura aisI dazA meM vastuko sarvathA nitya mAnanepara dharmakartA phalakA abhAva sunizcita hai / 6. sarvajJAbhAvasiddhi nityaikAntakA praNetA -- upadezaka bhI sarvajJa nahIM hai; kyoMki vaha samIcIna arthakA kathana karanevAlA nahIM hai / dUsarI bAta yaha hai ki vaha sarAgI bhI hai / ataH hamArI taraha dUsaroMko bhI usakI upAsanA karanA yogya nahIM hai / socane kI bAta hai ki jisane avicArapUrvaka strI AdikA apaharaNa karanevAlA tathA usakA nAza karanevAlA donoM banAye vaha apanI tathA dUsaroMkI anyoMse kaise rakSA kara sakatA hai ? sAtha hI jo upadrava evaM jhagar3e karAtA hai vaha vicAraka tathA sarvajJa nahIM ho sakatA / yaha kahanA yukta nahIM ki vaha upadravarahita hai, kyoMki Izvarake kopAdi dekhA jAtA hai | ataH yadi Izvarako Apa ina saba upadravoMse dUra vItarAga evaM sarvajJa mAneM to usIko upAsya bhI svIkAra karanA cAhiye, anya dUsareko nahIM / ratnakA pArakhI kAcakA upAsaka nahIM hotA / yaha vItarAga - sarvajJa Izvara bhI nirupAya nahIM hai / anyathA vaha na vaktA bana sakatA hai aura na sazarIrI / use vaktA mAnanepara vaha sadA vaktA rahegA - avaktA kabhI nahIM bana sakegA / yadi kahA jAya ki vaha vaktA aura avaktA donoM hai, kyoMki vaha pariNAmI hai to yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai / kAraNa, isa taraha vaha nityAnityarUpa siddha honese syAdvAdakI hI siddhi karegA - kUTastha nityakI nahIM / api ca, use kUTastha nitya mAnanepara usake vaktApana banatA bhI nahIM hai, kyoMki usako siddha karanevAlA pratyakSAdi koI bhI pramANa nahIM haiM / Agamako pramANa mAnanepara anyonyAzraya doSa hotA hai / - 299 - Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ spaSTa hai ki jaba vaha sarvajJa siddha ho jAya to usakA upadezarUpa Agama pramANa siddha ho aura jaba Agama pramANa siddha ho taba vaha sarvajJa siddha ho|| isI taraha zarIra bhI usake nahIM banatA hai| yahA~ yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki vedarUpa Agama pramANa nahIM hai kyoMki usameM paraspara-virodhI arthoMkA kathana pAyA jAtA hai| sabhI vastuoMko usameM sarvathA bhedarUpa athavA sarvathA abhedarUpa batalAyA gayA hai| isI prakAra prAbhAkara vedavAkyakA artha niyoga, bhAdra bhAvanA aura vedAntI vidhi karate haiM aura ye tInoM paraspara sarvathA bhinna hai| aisI hAlatameM yaha nizcaya nahIM ho sakatA ki amuka artha pramANa hai aura amuka nhiiN| ataH veda bhI nirupAya evaM azarIrI sarvajJakA sAdhaka nahIM hai aura isaliye nityaikAntameM sarvajJakA bhI abhAva sunizcita hai| 7. jagatkartRtvAbhAvasiddhi kintu hA~, sopAya vItarAga evaM hitopadezI sarvajJa ho sakatA hai kyoMki usakA sAdhaka anumAna hai / vaha anumAna yaha hai _ 'koI puruSa samasta padArthoM kA sAkSAtkartA hai, kyoMki jyotiSazAstrAdikA upadeza anyathA nahIM ho sktaa|' isa anumAnase sarvajJakI siddhi hotI hai / para dhyAna rahe ki yaha anumAna anupAyasiddha sarvajJakA sAdhaka nahIM hai, kyoMki vaha vaktA nahIM hai / sopAyamukta buddhAdi yadyapi vaktA hai kintu unake vacana sadoSa honese ve bhI sarvajJa siddha nahIM hote / dUsare, bauddhoMne buddhako 'vidhUtakalpanAjAla' arthAt kalpanAoMse rahita kahakara unheM avaktA bhI prakaTa kiyA hai aura avaktA honese ve sarvajJa nahIM haiN| tathA yaugoM (naiyAyikoM aura vaizeSikoM) dvArA abhimata mahezvara bhI sva-para-drohI daityAdikA sraSTA honese sarvajJa nahIM hai| yoga-mahezvara jagatkA kartA hai, ataH vaha sarvajJa hai; kyoMki binA sarvajJatAke usase isa suvyavasthita evaM sundara jagatkI sRSTi nahIM ho sakatI hai ? jaina-nahIM, kyoMki mahezvarako jagatkartA siddha karane vAlA koI pramANa nahIM hai / yauga--nimna pramANa hai-'parvata Adi buddhimAnadvArA banAye gaye haiM, kyoMki ve kArya haiM tathA jar3aupAdAna-janya haiN| jaise ghaTAdika / ' jo buddhimAn unakA kartA hai vaha mahezvara hai / vaha yadi asarvajJa ho to parvatAdi ukta kAryoMke samasta kArakoMkA use parijJAna na honese ve asUndara, avyavasthita aura beDaula bhI utpanna ho jAyeMge / ataH parvatAdikA banAnevAlA sarvajJa hai ? jaina-yaha kahanA bhI samyak nahIM hai, kyoMki yadi vaha sarvajJa hotA to vaha apane tathA dUsaroMke ghAtaka daityAdi duSTa jIvoMkI sRSTi na krtaa| dUsarI bAta yaha hai ki use Apane azarIrI bhI mAnA hai para binA zarIrake vaha jagatkA kartA nahIM ho sktaa| yadi usake zarIrakI kalpanA kI jAya to mahezvarakA saMsArI honA, usa zarIrake liye anya-anya zarIrakI kalpanA karanA Adi aneka doSa Ate haiM / ataH mahezvara jagatakA karttA nahIM hai aura taba use usake dvArA sarvajJa siddha karanA ayukta hai| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. arhatsarvajJasiddhi isa taraha na buddha sarvajJa siddha hotA hai aura na mahezvara Adi / para jyotiSazAstrAdikA upadeza sarvajJake binA sambhava nahIM hai, ataH anyayogavyavaccheda dvArA arhanta bhagavAn hI sarvajJa siddha hote haiM / mImAMsaka-arhanta vavatA haiM, puruSa haiM aura prANAdimAn haiM, ataH hama logoMkI taraha ve bhI sarvajJa nahIM haiM ? jaina-nahIM, kyoMki vaktApana AdikA sarvajJapane ke sAtha virodha nahIM hai| spaSTa hai ki jo jitanA adhika jJAnavAn hogA vaha utanA ho utkRSTa vaktA Adi hogaa| Apane bhI apane mImAMsAdarzanakAra jaiminiko utkRSTa jJAnake sAtha hI utkRSTa vaktA Adi svIkAra kiyA hai / mImAMsaka-arhanta vItarAga haiM, isaliye unake icchAke binA vacanapravRtti nahIM ho sakatI hai ? jaina-yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki icchAke binA bhI sote samaya athavA gotraskhalana AdimeM vacanapravRtti dekhI jAtI hai aura icchA karanepara bhI mUrkha zAstravaktA nahIM ho paataa| dUsare, sarvajJake nirdoSa icchA mAnane meM bhI koI bAdhA nahIM hai aura usa dazAmeM arhanta bhagavAn vaktA siddha haiM / mImAMsaka--arhantake vacana pramANa nahIM haiM, kyoMki ve puruSake vacana haiM, jaise buddha ke vacana ? jana--yaha kathana bhI samyaka nahIM hai| kyoMki doSavAna vacanoMko hI apramANa mAnA gayA hai, nirdoSa vacanoMko nahIM / ataH arhantake vacana nirdoSa honese pramANa haiM aura isaliye ve hI sarvajJa siddha hai| 9. arthApattiprAmANyasiddhi sarvajJako siddha karane ke liye jo 'jyotiSazAstrAdikA upadeza sarvajJake binA sambhava nahIM hai| yaha arthApatti pramANa diyA gayA hai use mImAMsakoMkI taraha jaina bhI pramANa mAnate haiM, ataH use apramANa hone athavA usake dvArA sarvajJa siddha na honekI zaMkA nirmUla ho jAtI hai / athavA, arthApatti anumAnarUpa hI hai / aura anumAna pramANa hai| yadi kahA jAya ki anumAnameM to dRSTAntakI apekSA hotI hai aura usake avinAbhAvakA nirNaya dRSTAnta meM hI hotA hai kintu arthApattimeM dRSTAntakI apekSA nahIM hotI aura na usake avinAbhAvakA nirNaya dRSTAntameM hotA hai apitu pakSa meM hI hotA hai, to yaha kahanA ThIka nahIM; kyoMki donoMmeM koI bheda nahIM haidonoM hI jagaha avinAbhAvakA nizcaya pakSameM hI kiyA jAtA hai| sarva vidita hai ki advaitavAdiyoMke liye pramANoMkA astitva siddha karane ke liye jo 'iSTasAdhana' rUpa anumAna pramANa diyA jAtA hai usake avinAbhAvakA nizcaya pakSameM hI hotA hai kyoMki vahA~ dRSTAntakA abhAva hai| ataH jisa taraha yahA~ pramANoMke astitvako siddha karane meM dRSTAntake vinA bhI pakSameM hI avinAbhAvakA nirNaya ho jAtA hai usI taraha anya hetuoMmeM bhI samajha lenA caahie| tathA isa avinAbhAvakA nirNaya vipakSa meM bAdhaka pramANake pradarzana evaM takase hotA hai| pratyakSAdise usakA nirNaya asambhava hai aura isI liye vyApti evaM avinAbhAvako grahaNa karane rUpase tarkako pRthak pramANa svIkAra kiyA gayA hai / ataH arthApatti apramANa nahIM hai / 10. vedapauruSeyatvasiddhi mImAMsaka-jyotiSazAstrAdikA upadeza apauruSeya vedase saMbhava hai, ataH usake liye sarvajJa svIkAra karanA ucita nahIM hai ? -301 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-nahIM, kyoMki veda pada-vAkyAdirUpa honese pauruSeya hai, jaise bhArata Adi zAstra / mImAMsaka-vedameM jo varNa haiM ve nitya haiM, ataH unake samUharUpa pada aura padoMke samUharUpa vAkya nitya honese unakA samUharUpa veda bhI nitya hai-vaha pauruSeya nahIM hai ? jaina-nahIM, kyoMki varNa bhinna-bhinna dezoM aura kAloMmeM bhinna-bhinna pAye jAte haiM, isaliye ve anitya haiN| dUsare, oTha, tAlu, Adike prayatnapUrvaka ve hote haiM aura jo prayatnapUrvaka hotA hai vaha anitya mAnA gayA hai / jaise ghaTAdika / momAMsaka-pradIpAdikI taraha varNoM kI oTha, tAla Adike dvArA abhivyakti hotI hai-utpatti nahIM / dUsare, 'yaha vahI gakArAdi haiM' aisI prasiddha pratyabhijJA honese varNa nitya haiM ? jaina-nahIM; oTha, tAlu Adi vargoM ke vyaMjaka nahIM hai ve unake kAraka haiM / jaise daNDAdika ghaTAdike kAraka haiN| anyathA ghaTAdi bhI nitya ho jaayeNge| kyoMki hama bhI kaha sakate haiM ki daNDAdika ghaTAdi ke vyaMjaka haiM kAraka nhiiN| dUsare, 'vahI maiM haiM' isa pratyabhijJAse eka AtmAko bhI siddhikA prasaMga AvegA / yadi ise bhrAnta kahA jAya to ukta pratyabhijJA bhI bhrAnta kyoM nahIM kahI jA sakatI hai| mImAMsaka-Apa varNoM ko pudgalakA pariNAma mAnate haiM kintu jar3a pudgalaparamANuoMkA sambandha svayaM nahIM ho sktaa| isake sivAya, ve eka zrotAke kAmameM praviSTa ho jAnepara usI samaya anyake dvArA sune nahIM jA sakeMge? jaina-yaha bAta to varNoM kI vyaMjaka dhvaniyoMmeM bhI lAgU ho sakatI hai / kyoMki ve na to varNarUpa hai aura na svayaM apanI vyaMjaka hai| dUsare, svAbhAvika yogyatArUpa saMketase zabdoMko hamAre yahA~ arthapratipatti karAne vAlA svIkAra kiyA gayA hai aura lokameM saba jagaha bhASAvargaNAe~ mAnI gaI haiM jo zabda rUpa banakara sabhI zrotAoM dvArA sunI jAtI haiM / mImAMsaka- 'vedakA adhyayana vedake adhyayanapUrvaka hotA hai, kyoMki vaha vedakA adhyayana hai, jaise AjakalakA vedAdhyayana / ' isa anumAnase veda apauruSeya siddha hotA hai ? jaina-nahIM, kyoMki ukta hetu aprayojaka hai-hama bhI kaha sakate haiM ki 'piTakakA adhyayana piTakake adhyayanapUrvaka hotA hai, kyoMki vaha piTakakA adhyayana hai, jaise AjakalakA piTakAdhyayana / ' isa anumAnase piTaka bhI apauruSeya siddha hotA hai / mImAMsaka-bAta yaha hai ki piTakameM to bauddha kartAkA smaraNa karate haiM aura isaliye vaha apauruSeya siddha nahIM ho sktaa| kintu vedameM kartAkA smaraNa nahIM kiyA jAtA, ataH vaha apauruSeya siddha hotA hai ? jaina-yaha kathana bhI ThIka nahIM hai, kyoMki yadi bauddhoMke piTaka sambandhI katta smaraNako Apa pramANa mAnate haiM to ve vedameM bhI aSTakAdikako kartA smaraNa karate haiM arthAta vedako bhI ve sakartaka batalAte haiM, ataH use bhI pramANa svIkAra kariye / anyathA donoMko apramANa kahie / ataH kartAke asmaraNase bhI veda apauruSeya siddha nahIM hotA aura usa hAlatameM vaha pauruSeya hI siddha hotA hai / 11. parataH prAmANyasiddhi mImAMsaka-veda svataH pramANa hai, kyoMki sabhI pramANoMkI pramANatA hamAre yahAM svataH hI mAnI gaI hai, ataH vaha pauruSeya nahIM hai ? -302 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-nahIM, kyoMki apramANatAkI taraha pramANoMkI pramANatA bhI svataH nahIM hotI, guNAdi sAmagrose vaha hotI hai / indriyoMke nirdoSa-nirmala honese pratyakSa meM, trirU patAsahita hetuse anumAnameM aura AptadvArA kahA honese AgamameM pramANatA mAnI gaI hai aura nirmalatA Adi hI 'para' haiM, ataH pramANatAkI utpatti parase siddha hai aura jJapti bhI anabhyAsa dazAmeM parase siddha hai / hA~, abhyAsadazAmeM jJapti svataH hotI hai / ataH parase pramANatA siddha ho jAne para koI bhI pramANa svataH pramANa siddha nahIM hotA aura isaliye veda pauruSeya hai tathA vaha sarvajJakA bAdhaka nahIM hai| 12. abhAvapramANadUSaNasiddhi ____ abhAva pramANa bhI sarvajJakA bAdhaka nahIM hai, kyoMki bhAvapramANase atirikta abhAvapramANakI pratIti nahIM hotI / prakaTa hai ki 'yahA~ ghar3A nahIM haiM' ityAdi jagaha jo abhAvajJAna hotA hai vaha pratyakSa, smaraNa aura anumAna ina tIna jJAnoMse bhinna nahIM hai / 'yahAM' yaha pratyakSa hai, 'ghar3A' yaha pUrva dRSTa ghar3ekA smaraNa hai aura 'nahIM hai' yaha anupalabdhijanya anumAna hai| yahAM aura koI grAhya hai nahIM, jise abhAvapramANa jaane| dUsare, vastu bhAvAbhAvAtmaka hai aura bhAvako jAnanevAlA bhAvapramANa hI usase abhinna abhAvako bhI jAna letA hai, ataH usako jAnaneke liye abhAvapramANakI kalpanA nirarthaka hai / ataeva vaha bhI sarvajJakA bAdhaka nahIM hai| 13. tarkaprAmANyasiddhi sarvajJakA bAdhaka jaba koI pramANa siddha na ho sakA to mImAMsaka eka antima zaMkA aura uThAtA hai| vaha kahatA hai ki sarvajJako siddha karane ke liye jo hetu Upara diyA gayA hai usake avinAbhAvakA jJAna asaMbhava hai; kyoMki usako grahaNa karane vAlA tarka apramANa hai aura usa hAlatameM anya anumAnase sarvajJakI siddhi nahIM ho sakatI hai ? para usakI yaha zaMkA bhI nissAra hai kyoMki vyApti (avinAbhAva) ko pratyakSAdi koI bhI pramANa grahaNa karane meM samartha nahIM hai / vyApti to sarvadeza aura sarvakAlako lekara hotI hai aura pratyakSAdi niyata deza aura niyata kAlameM hI pravRtta hote haiN| ataH vyAptiko grahaNa karane vAlA tarka pramANa hai aura usake pramANa siddha ho jAnepara ukta sarvajJa sAdhaka hetuke avinAbhAvakA jJAna usake dvArA pUrNataH sambhava hai| ataH ukta hetumeM asiddha, viruddha, anaikAntika Adi koI bhI doSa na honese usase sarvajJakI siddhi bhalI bhAMti hotI hai| 14. guNa-guNIabhedasiddhi vaizeSika guNa-guNI, AdimeM sarvathA bheda svIkAra karate haiM aura samavAya sambandhase unameM abhedajJAna mAnate haiM / parantu vaha ThIka nahIM hai; kyoMki na to bhinna rUpase guNa-guNI AdikI pratIti hotI hai aura na unameM abhedajJAna karAne vAle samavAyakI / yadi kahA jAya ki 'isameM yaha hai' isa pratyayase samavAyakI siddhi hotI hai to yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai| kyoMki 'isa guNAdimeM saMkhyA hai' yaha pratyaya bhI ukta prakArakA hai kintu isa pratyayase guNAdi aura saMkhyAmeM vaizeSikoMne samavAya nahIM maanaa| ataH ukta pratyaya samavAyakA prasAdhaka nahIM hai| agara kaheM ki do gandha, chaha rasa, do sAmAnya, bahuta vizeSa, eka samavAya ityAdi jo guNAdikameM saMkhyAkI pratIti hotI hai vaha kevala aupacArika hai kyoMki upacArase hI guNAdikameM saMkhyA svIkAra kI gaI hai, to unameM 'pRthaktva' guNa bhI upacArase svIkAra karie aura usa dazAmeM apRthaktva unameM vAstavika mAnanA par3egA, jo vaizeSikoM ke liye aniSTa hai| ataH yadi pRthaktvako unameM vAstavika mAneM to saMkhyAko bhI guNAdimeM -303 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAstavika ho mAneM / aura taba unameM eka tAdAtmya sambandha hI siddha hotA hai--samavAya nahIM / ataeva guNAdikako guNI Adise kathaMcit abhinna svIkAra karanA cAhie / brahmadUSaNasiddhi brahmAdvaitavAdiyoM dvArA kalpita brahma aura avidyA na to svataH pratIta hote haiM, anyathA vivAda hI na hotA, aura na pratyakSAdi anya pramANoMse; kyoMki dvaitakI siddhikA prasaMga AtA hai / dUsare, bhedako mithyA aura abhedako samyaka batalAnA yuktisaMgata nahIM hai| kAraNa, bheda aura abheda donoM rUpa hI vastu pramANase pratIta hotI hai / ataH brahmavAda grAhya nahIM hai / antima upalabdha khaNDita prakaraNa zaMkA-bheda aura abheda donoM paraspara viruddha honese ve donoM eka jagaha nahIM bana sakate haiM, ataH unakA pratipAdaka syAdvAda bhI grAhya nahIM hai ? samAdhAna nahIM, kyoMki bhinna-bhinna apekSAoMse ve donoM eka jagaha pratipAdita haiM-paryAthoMkI apekSA bheda aura dravyakI apekSA abheda batalAyA gayA hai aura isa taraha unameM koI virodha nahIM hai / eka hI rUpAdikSaNako jaise bauddha pUrva kSaNakI apekSA kAraNa aura uttara kSaNakI apekSA kArya donoM svIkAra karate haiM aura isameM ve koI virodha nahIM maante| usI taraha prakRtameM bhI samajhanA caahie| anyApohakRta ukta bheda mAnane meM sAMkaryAdi doSa Ate haiM / ataH syAdvAda vastukA samyak vyavasthApaka honese sabhIke dvArA upAdeya evaM AdaraNIya hai| 2. vAdIbhasiMhamUri (ka) vAdIbhasiMha aura unakA samaya granthake prArambhameM isa kRtiko vAdIbhasiMsUrikI prakaTa kiyA gayA hai tathA prakaraNoMke antameM jo samAptipuSpikAvAkya diye gaye haiM unameM bhI use vAdIsiMhasUrikI hI racanA batalAyA gayA hai, ataH yaha nissandeha hai ki isa kRtike racayitA AcArya vAdIbhasiMha haiM / aba vicAraNIya yaha hai ki ye vAdIbhasiMha kaunase vAdIbhasiMha haiM aura ve kaba hue haiM-unakA kyA samaya hai ? Age inhIM donoM bAtoMpara vicAra kiyA jAtA hai / 1. AdipurANake kartA jinasenasvAmIne, jinakA samaya I0 838 hai, apane AdipurANa meM eka 'vAdisiMha' nAmake AcAryakA smaraNa kiyA hai aura unheM utkRSTa koTikA kavi, vAgmI tathA gamaka batalAyA hai / yathA kavitvasya parA sImA vAgmitvasya paraM padam / gamakatvasya paryanto vAdisiMho'ryate na kaiH / / 1. yathA-'iti zrImadvAdIbhasiMhasUriviracitAyAM syAdvAdasiddhau cArvAka prati jIvasiddhiH // 1 // ityAdi / -304 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. pArzvanAthacaritakAra vAdirAjasUri (I0 1025) ne bhI pArzvanAthacaritameM 'vAdisiMha' kA samullekhana kiyA hai aura unheM syAdvAdavANIkI garjanA karanevAlA tathA dignAga aura dharmakIrtike abhibhAnako cUra-cUra karanevAlA prakaTa kiyA hai / yathA syAdvAdagiramAzritya vAdisiMhasya gjite| diDnAgasya madadhvaMse kIrtibhaGgo na durghaTaH // 3. zravaNavelagolAkI malliSeNaprazasti (I0 1128) meM eka vAdIbhasiMhasUri aparanAma gaNabhRta (AcArya) ajitasenakA guNAnuvAda kiyA gayA hai aura unheM syAdvAdavidyAke pAragAmiyoM dvArA AdarapUrvaka satata vandanIya aura logoMke bhArI Antara tamako nAza karaneke liye pRthivIpara AyA dUsarA sUrya batalAyA gayA hai / isake alAvA, unheM apanI garjanAdvArA vAdi-gajoMko zIghra cupa karake nigraharUpI jIrNa gaDDhe meM paTakanevAlA tathA rAjamAnya bhI kahA gayA hai / yathA vande vanditamAdarAdaharaharasyAdvAdavidyAvidAM / svAnta-dhvAnta-vitAna-dhUnana-vidhau bhAsvantamanyaM bhuvi / bhaktyA tvA'jitasenamAnatikRtAM yatsanniyogAnmana:padmaM sadma bhavedvikAsa-vibhavasyonmukta-nidrAbharaM // 54 // mithyA-bhASaNa-bhUSaNaM pariharetauddhatyamunmuJcata, syAdvAdaM vadatAnameta vinayAdvAdIbhakaNThIravaM / no cettadgurujita-zra ti-bhaya-bhrAntA stha yUyaM yatastUNaM nigrahajIrNakUpakuhare vAdi-dvipAH pAtinaH // 55 // sakala bhuvanapAlAnamramUvibaddhasphurita-mukuTa cUDAlIDha-pAdAravindaH / madavadakhila-vAdIbhendra-kumbhaprabhedI, gaNabhRdajitaseno bhAti vAdIbhasiMhaH ||57||-shilaalekh naM0 54 (67) / 4. aSTasahasrIke TippaNakAra laghusamantabhadrane bhI apane TippaNake prArambhameM eka vAdIbhasiMhakA ullekha nimna prakAra kiyA hai-- 'tadevaM mahAbhAgaistArkikArupajJAtAM zrImatA vAdIbhasiMhenopalAlitAmAptamImAMsamalaMcikIrSavaH syAdvAdodbhAsisatyavAkyamANikyamakArikAghaTamadekaTakArAH sRrayo vidyAnandasvAminastadAdI pratijJAzlokamekamAha / ' --aSTasahasrI Ti0 pR0 1 / yahA~ laghusamantabhadra (vikramako 13vIM zatI) ne vAdIbhasiMhako samantabhadrAcAryaracita AptamImAMsAkA upalAlana (paripoSaNa) kartA batalAyA hai / yadi laghusamantabhadra kA yaha ullekha abhrAnta hai to kahanA hogA ki vAdIbhasiMhane AptamImAMsApara koI mahattvakI TIkA likhI hai aura usake dvArA AptamImAMsAkA unhoMne paripoSaNa kiyA hai| zrI paM0 kailAzacandra jI zAstrIne' bhI isako sambhAvanA kI hai aura usameM AcArya vidyAnandake aSTasahasrI gata 'atra zAstraparisamAptau kecididaM maGgalavacanamanumanyante' zabdoMke sAtha uddhRta 'jayati jagati' Adi padyako pramANarUpameM prastuta kiyA hai| koI Azcarya nahIM ki AptamImAMsApara vidyAnandake pUrva laghusamantabhadradvArA ullikhita vAdIbhasiMhane TIkA racI ho aura jisase hI laghusamantabhadrane unheM AptamImAMsA 1. nyAyaku0, pra0 bhA0, prastA0 pR0 111 / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA upalAlanakartA kahA hai aura vidyAnandane 'kecit' zabdoMke sAtha unhIMko TIkAke ukta 'jayati' Adi samAptimaGgalako aSTasahasrIke anta meM apane tathA akalaGkadevake samAptimaGgalake pahale uddhRta kiyA hai / 5. kSatracUr3AmaNi aura gadya cintAmaNi kAvyagranthoMke kartA vAdIbhasiMha sUri ativikhyAta aura suprasiddha haiM / 6. paM0 ke0 bhujabalIjI zAstrI' I0 1090 aura I0 1147 ke naM0 3 tathA 37 ke do zilAlekhoMkera AdhArase eka vAdIbhasiMha (apara nAma ajitasena) kA ullekha karate haiM / 7. zrutasAgarasUrine bhI somadevakRta yazastilaka ( AzvAsa 2 - 126) kI apanI TIkAmeM eka vAdIbha - siMhakA nimna prakAra ullekha kiyA hai aura unheM somadevakA ziSya kahA hai: 'vAdobhasiMho'pi madIyaziSyaH zrIvAdirAjo'pi madIyaziSyaH / ityuktatvAcca / ' vAdisiMha aura vAdobhasiMhake ye sAta ullekha haiM jo aba takakI khojake pariNAmasvarUpa vidvAnoMko jaina sAhitya meM mile haiM / aba dekhanA yaha hai ki ve sAtoM ullekha bhinna-bhinna haiM athavA eka ? antima ullekhako premIjI, paM0 kailAzacandrajI* Adi vidvAn abhrAnta aura avizvasanIya nahIM mAnate, jo ThIka bhI hai, kyoMki isameM unakA hetu hai ki na to vAdIbhasiMhane hI apaneko somadevakA kahIM ziSya prakaTa kiyA aura na vAdirAjane hI apaneko unakA ziSya batalAyA hai / pratyuta vAdIbhasiMhane to puSpasena muniko aura vAdirAjane matisAgarako apanA guru batalAyA hai / dUsare, somadevane ukta vacana kisa graMtha aura kisa prasaGgameM kahA, yaha somadeva ke upalabdha granthoMparase jJAta nahIM hotA / ataH jabataka anya pramANoMse usakA samarthana nahIM hotA tabataka use pramANakoTi meM nahIM rakhA jA sakatA / zeSa ullekhoMmeM merA vicAra hai ki tIsarA aura chaThA ye do ullekha abhinna haiM tathA unheM eka dUsare vAdasiha honA cAhie, jinakA dUsarA nAma malliSeNaprazasti aura nirdiSTa zilAlekhoMmeM ajitasena muni athavA ajitasena paNDitadeva bhI pAyA jAtA hai tathA jinake ukta prazasti meM zAntinAtha aura padmanAbha aparanAma zrIkAnta aura vAdikolAhala nAmake do ziSya bhI batalAye gaye haiM / ina malliSaNaprazasti aura zilAlekhoMkA lekhanakAla I0 1128, I0 1090 aura I0 1147 hai aura isaliye ina vAdI siMhakA samaya lagabhaga I0 1065 se I0 1150 taka ho sakatA hai / bAkIke cAra ullekha - pahalA, dUsarA, cauthA aura pAMcavAM prathama vAdIbhasiMhake honA cAhie, jinheM 'vAdisiMha' nAmase bhI sAhitya meM ullekhita kiyA gayA hai / vAdIbhasiMha aura vAdisiMha ke artha meM koI bheda nahIM hai-- donoMkA eka hI artha hai / vAdirUpI gajoMke liye siMha aura vAdiyoMke liye siMha eka hI bAta hai / aba yadi yaha sambhAvanA kI jAya ki kSatracUDAmaNi aura gadyacintAmaNi kAvyagraMthoMke kartA vAdIbhasiMhasUra hI syAdvAdasiddhikAra haiM aura inhoMne AptamImAMsApara vidyAnandase pUrva koI TIkA athavA vRtti 1. dekho, jaina siddhAntabhAskara bhAga 6, ki0 2 pR0 78 / 2. dekho, bra0 zItalaprasAdajI dvArA saGkalita tathA anuvAdita 'madrAsa va maisUra prAntake prAcIna smAraka' nAmaka pustaka | 3. dekho, jainasAhitya aura itihAsa pR0 480 / 4. dekho, nyAyakumuda, pra0 bhA0, prastA0 pR0 112 / - 306 - Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ likhI hai jo ladhusamantabhadrake ullekha tathA vidyAnandake 'kecit' zabdake sAtha uddhRta 'jayati jagati' Adi padya parase jAnI jAtI hai tathA inhIM vAdIbhasiMhakA 'vAdisiMha' nAmase jinasena aura vAdirAjasUrine bar3e sammAnapUrvaka smaraNa kiyA hai / tathA 'sthAdvAdagiramAzritya vAdisiMhasya gajite' vAkyameM vAdirAjane 'syAdvAdagira' padake dvArA inhIMkI prastuta syAdvAdasiddhi jaisI syAdvAdavidyAse paripUrNa kRtiyoMkI ora izArA kiyA hai to koI anucita mAlUma nahIM hotaa| isake aucityako siddha karanevAle nIce kucha pramANa bhI upasthita kiye jAte haiN| (1) kSatracUDAmaNi aura gadya cintAmaNike maGgalAcaraNoMmeM kahA gayA hai ki jinendra bhagavAn bhaktoMke samI hita (jinezvara-padaprApti) ko puSTa kareM-deveM / yathA (ka) zrIpatirbhagavAnpuSyAdbhaktAnAM vaH samIhitam / yadbhaktiH zulkatAmeti muktikanyAkaragrahe ||1||-ksstrcuu0 1-1 / ' (kha) zriyaH patiH puSyatu vaH samIhitaM, trilokarakSAnirato jinezvaraH / / yadIyapAdAmbujabhaktizIkaraH, surAsurAdhIzapadAya jAyate / / -gadya ci0 pR0 1 / lagabhaga yahI syAdvAdasiddhike maGgalAcaraNameM kahA gayA hai(ga) namaH zrIvarddhamAnAya svAmine vishvvedine| nityAnanda-svabhAvAya bhakta-sArUpya-dAyine / / 1-1 / / (2) jisa prakAra kSatracUDAmaNi aura gadyacintAmaNike pratyeka lambake antameM samAptipuSpikAvAkya die hai vaise hI syAdvAdasiddhike prakaraNAntameM ve pAye jAte haiM / yathA (ka) 'iti zrImadvAdIbhasiMhasUriviracite gadyacintAmaNau sarasvatIlambho nAma prathamo lambaH'-kSatracUDA0 / (kha) 'iti zrImadvAdIsiMhasariviracite gadya cintamaNI sarasvatIlambho nAma prathamo lambaH |'--dycintaamnni / (ga) 'iti zrImadvAdIbhasiMhasUriviracitAyAM syAdvAdasiddhau cArvAkaM prati jIvasiddhiH |'--syaadvaadsiddhi / (3) jisa taraha kSatracUDAmaNi aura gadyacintAmaNimeM yatra kvacit nIti, tarka aura siddhAntakI puTa upalabdha hotI hai usI taraha vaha prAyaH syAdvAdasiddhi meM bhI upalabdha hotI hai / yathA-- (ka) 'akitamidaM vRttaM tarkarUDhaM hi nizcalam / / 1-42 // ityUhena virakto'bhUdgatyadhInaM hi mAnasam // 1-65 / / -kSatracUDAmaNi / (kha) 'tato hi sudhiyaH saMsAramupekSante / ' --gadyacintAmaNi pR0 78 / 'evaM paragativirodhinyA......... cArvAkamatasabrahmacAriNyA rAjyazriyA parigRhItAH kSitipatisutA .... naiyAyikanirdiSTanirvANapadapratiSThitA iva"... "kApilakalpitapuruSA iva " prakRtivikAraparaM vaMcanaM pratipAdayanti / ' -gadyaci0 pR0 66 -307 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'yato'bhyudayani yasasiddhiH sa dharmaH / sa ca samyagdarzanajJAnacAritrAtmakaH / adharmaMstu tadviparItaH / ' - gadya0 pR0 243 / ( ga ) ' tadupAyaM tato vakSye na hi kAryamahetukam // 1-2 / / na vAstavataH kArye kalpitAgnezca dAhavat / 2-48 // hisvAnyAtikatvaM syAdvirAge vizvavedini // 7-22|| satyevAtmani dharme ca saukhyopAye sukhArthibhiH / dharma eva sadA kAryo na hi kAryamakAraNaM // 1-24 / / - syAdvA0 / ina tulanAtmaka kucha uddharaNoMparase sambhAvanA hotI hai ki kSatracUDAmaNi tathA gadyacintAmaNike kartA vAdI siMhasUra aura syAdvAdasiddhike kartA vAdIbhasiMhasUri abhinna haiM-- eka hI vidvAnkI ye tInoM kRtiyA~ haiM / ina kRtiyoMse unakI utkRSTa kavi, utkRSTa vAdI aura utkRSTa dArzanikakI khyAti aura prasiddhi bhI yathArtha jaMcatI hai / dvitIya vAdIbhasiMhakI bhI jo isI prakArakI khyAti aura prasiddhi zilAlekhoM meM ullikhita pAI jAtI hai aura jisase vidvAnoM ko yaha bhrama huA hai ki ve donoM eka haiM vaha hameM prathama vAdobhasiMhakI chApa (anukRti ) jAna par3atI hai / isa prakArake prayatnake jaina sAhityameM aneka udAharaNa milate haiM / tattvArthazlokavArtika Adi mahAn dArzanika graMthoMke kartA AcArya vidyAnandakI jainasAhityameM jo bhArI khyAti aura prasiddhi hai vaisI hI khyAti aura prasiddhi IsAko 16vIM zatAbdA meM hue eka dUsare vidyAnandikI humbuccake zilAlekhoM aura varddhamAnamunIndra ke dazabhaktyAdimahAzAstra meM varNita milatI hai aura jisase vidvAnoMko ina donoM aikyameM bhrama huA hai, jisakA nirAkaraNa vidyAnandakI svopajJa TIkA sahita 'Apta-parIkSA' kI prastAvanA meM kiyA gayA hai ho sakatA hai ki prathama nAmavAle vidvAnkI taraha usI nAmavAle dUsare vidvAn bhI prabhAvazAlI rahe hoM / ataH 8vIM - 9 vIM zatAbdIse 12vIM zatAbdI taka vibhinna vAdIbhasiMhoM kA astitva mAnanA caahie| yahAM yaha ullekhanIya hai ki ukta graMthoMke kartA vAdIbhasiMhake kavi aura syAdvAdI hone ke / unake granthoM meM pracura bIja bhI milate haiM / aba inake samayapara vicAra kiyA jAtA hai / 1. svAmIsamantabhadraracita ratnakaraNDaka aura AptamImAMsAkA kramazaH kSatracUr3AmaNi aura syAdvAdasiddhipara spaSTa prabhAva hai / yathA (ka) vA'pi devo'pi devaH zvA jAyate dharma-kilviSAt / devatA bhavitA zvApi devaH zvA dharma-pApataH / - ratnakaraNDa0, zloka 29 / - kSatracUDAmaNi 11-77 (kha) kuzalAkuzalaM karma paralokazca na kvacit || Apta, mI0, zlo0 8 // kuzalAkuzalatvaM ca na cetta e dAtRhiMsrayoH // - sthA0 3-50 / ataH vAdIbhasiMhasUri svAmI samantabhadrake pazcAdvartI vikramakI dUsarI-tIsarI zatAbdI ke bAdake vidvAn haiM / 1. dekho, prastAvanA pR0 8 / - 308 - Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. akalaGkadeva nyAyavinizcayAdi granthoM kA bhI syAdvAdasiddhipara asara hai jisake tIna tulanAtmaka namUne isa prakAra haiM (1) asiddhamidharmatve'pyanyathAnupattimAn / hetureva yathA santi pramANAnISTasAdhanAt // pakSadharmatva-vaikalye'pyanyathAnupapattimAn // hetureva yathA santi pramANAnISTasAdhanAt / - nyAyavini0 kA0 176 / (2) samavAyasya vRkSo'tra zAkhAsvityAdisAdhanaiH // ananyasAdhanaiH siddhiraho lokottarA sthitiH // iha zAkhAsu vRkSo'yamiti sambandhapUrvikA / buddhirihedabuddhitvAtkuNDe dadhIti buddhivat // - syA0 5-8 / (3) apramattA vivakSeyaM anyathA niyamAtyayAt / iSTaM satyaM hitaM vaktumicchA doSavatI katham // sArvajJa sahajecchA tu virAge'pyasti, sAhina / rAgAdyupahattA tasmAdbhavedvaktaiva sarvavit // - syA0-4-87,88 / - nyAyavi0 kA0 103, 104 - syA0 8-10 | ataH vAdIbhasiMha akalaGkadevake arthAt vikramakI sAtavIM zatAbdI ke uttaravartI vidvAn haiM / 3. prastuta syAdvAdasiddhike chaThe prakaraNakI 19vIM kArikAmeM bhaTTa aura prabhAkarakA nAmollekha karake unake abhimata bhAvanA niyogarUpa vedavAkyArthakA nirdeza kiyA gayA hai| isake alAvA, kumArilabhaTTa ke mImAMsAzlokavArtikase kaI kArikAe~ bhI uddhRta karake unakI AlocanA kI gaI hai| kumArilabhaTTa aura prabhAkara samakAlIna vidvAn haiM tathA IsAkI sAtavIM zatAbdI unakA samaya mAnA jAtA hai, ata: vAdIbhasiMha inake uttaravartI haiM / - -- nyAyavi0 kA0 356 / 4. bauddha vidvAn zaGkarAnandakI apohasiddhi aura pratibandhasiddhikI AlocanA syAdvAdasiddhike tIsarecauthe prakaraNoM meM kI gaI mAlUma hotI haiM / zaGkarAnandakA samaya rAhula sAMkRtyAyanane I0 810 nirdhArita kiyA hai / " zaGkarAnandake uttarakAlIna anya vidvAnkI AlocanA athavA vicAra syAdvAdasiddhi meM pAyA jAtA ho, aisA nahIM jAna par3atA / ataH vAdIbhasiMhake samayakI pUrvAvadhi zaGkarAnandakA samaya jAnanA cAhiye / arthAt IsAkI 8vIM zatI inakI pUrvAvadhi mAnane meM koI bAdhA nahIM hai / 309 - aba uttarAvadhike sAdhaka pramANa diye jAte haiM 1. tAmila - sAhitya ke vidvAn paM0 svAminAthayyA aura zrI kuppUsvAmI zAstrIne aneka pramANapUrvaka yaha siddha kiyA hai ki tAmila bhASA meM racita tiruttakkadeva kRta 'jIvakacintAmaNi' grantha kSatracUDAmaNi aura gadya cintAmaNikI chAyA lekara racA gayA hai aura jIvakacintAmaNikA ullekha sarvaprathama tAmilabhASAke periyapurANameM milatA hai jise cola- nareza kulottuGgake anurodhase zekkilAra nAmaka vidvAn ne racA mAnA jAtA 1. dekho, 'vAdanyAyakA pariziSTa A / 2. dekho, jainasAhitya aura itihAsa / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| kulottuGgakA rAjyakAla vi0 saM0 1137 se 1175 (I0 1080 se I0 1118) taka hai / ataH vAdIbhasiMha isase pUrvavartI haiM-bAdake nhiiN| 2. zrAvakake ATha mUlaguNoMke bAremeM jinasenAcAryake pUrva eka hI paramparA thI aura vaha thI svAmI samantabhadrakRta ratnakaraNDakazrAvakAcAra pratipAdita / jisameM tIna makAra ( madya, mAMsa aura madhu) tathA hiMsAdi pA~ca pApoMkA tyAga vihita hai| jinasenAcAryane ukta paramparAmeM kucha parivartana kiyA aura madhuke sthAnameM juAko rakhakara madya, mAMsa, juA tathA pA~ca pApoMke parityAgako aSTa mUlagaNa btlaayaa| usake bAda somadevane tIna makAra aura pAMca udumbara phaloMke tyAgako aSTa mUlaguNa kahA, jisakA anusaraNa paM0 AzAdharajI Adi vidvAnoMne kiyA hai / parantu vAdIbhasiMhane kSatracUDAmaNimeM svAmI samantabhadra pratipAdita pahalI paramparAko hI sthAna diyA hai aura jinasena AdikI paramparAoMko sthAna nahIM diyaa| yadi vAdIbhasiMha jinasena aura somadevake uttarakAlIna hote to ve bahata sambhava thA ki unakI paramparAko dete athavA sAthameM unheM bhI dete| jaisA ki paM0 AzAdharajI Adi uttaravartI vidvAnoMne kiyA hai / isake alAvA, jinasena (I0 838) ne AdipurANameM inakA smaraNa kiyA hai, jaisAki pUrva meM kahA jA cakA hai / ataH vAdIbhasiMha jinasena aura somadevase, jinakA samaya kramazaH IsAkI navamI aura dazamI zatAbdI hai. pazcAdvartI nahIM haiM-pUrvavartI haiM / 3. nyAyamaJjarIkAra jayantabhaTTane kumArilakI mImAMsAzlokavAtika gata 'vedasyAdhyayanaM sarva' isa, vedakI apauruSeyatAko siddha karane ke liye upasthita kI gaI anumAnakArikAkA nyAyamaJjarImeM sambhavataH sarva prathama 'bhAratAdhyayanaM sarva' isa rUpase khaNDana kiyA hai, jisakA anusaraNa uttaravartI prabhAcandra, abhayadeva devasUri', prameyaratnamAlAkAra anantavIrya prabhRti tAkikoMne kiyA hai| nyAyamaJjarIkArakA vaha khaNDana isa prakAra hai 'bhArate'pyevamabhidhAtuM zakyatvAt bhAratAdhyayanaM sarvaM gurvadhyayanapUrvakaM / bhAratAdhyayanavAcyatvAdidAnIntanabhAratAdhyayanavaditi --nyAyamaM pR0 214 / parantu vAdIbhasiMhane syAdvAdasiddhi meM kumArilakI ukta kArikAke khaNDanake liye anya vidvAnoMkI taraha nyAyamaJjarIkArakA anugamana nahIM kiyaa| apitu svaracita eka bhinna kArikAdvArA usakA nirasana kiyA hai jo nimna prakAra hai piTakAdhyayanaM sarvaM tadadhyayanapUrvakam / tadadhyayanavAcyatvAdadhuneva bhavediti ||-syaa0 10-30 / isake atirikta vAdIbhasiMhane koI pAMca jagaha aura bhI isI syAdvAdasiddhimeM piTakakA hI ullekha kiyA hai, jo prAcIna paramparAkA dyotaka hai| aSTazatI aura aSTasahasrI (10 237) meM akalaGkadeva tathA unake anugAmI vidyAnandane bhI isI (piTakatraya) kA hI ullekha kiyA hai / 1. ahiMsA satyamasteyaM svstrii-mitvsuu-grhau| madyamAMsamadhutyAgaisteSAM mUlaguNASTakam ||-ksstr0 7-23 / 2. dekho, nyAyakumuda pR0 731, prameyaka0, pR0 396 / 3. dekhA, sanmatiTI0, pR0 41 / 4. dekho, syA0 ra0, pR0 634 / 5. dekho, prameyarala0, pR0 137 / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isase hama isa natIje para pahu~cate haiM ki yadi vAdIbhasiMha nyAyamaJjarIkAra jayantabhaTTake uttaravartI hote to sambhava thA ki ve unakA anya uttarakAlIna vidvAnoMkI taraha jarUra anusaraNa karate - ' bhAratAdhyayanaM sarva' ityAdiko hI apanAte aura usa hAlatameM 'piTakAdhyayanaM sarvaM' isa naI kArikAko janma na dete| isase jJAta hotA hai ki vAdIbhasiMha nyAyamaJjarIkAra ke uttaravartI vidvAn nahIM haiN| nyAyamaJjarIkArakA samaya I0 840 ke lagabhaga mAnA jAtA hai / ataH vAdIrbhAsaha inase pahale ke haiM / 4. A0 vidyAnandane AptaparIkSA meM jagatkartRtvakA khaNDana karate hue Izvarako zarIrI athavA azarIrI mAnanemeM dUSaNa diye haiM aura usakI vistRta mImAMsA kI hai| usakA kucha aMza TIkA sahita nIce diyA jAtA hai 'mahezvarasyAzarIrasya svadehanirmANAnupapatteH / tathA hidehAntarAdvinA tAvatsvadehaM janayedyadi / tadA prakRtakArye'pi dehAdhAnamanarthakam || 18 || dehAntarAtsvadehasya vidhAne cAnavasthitiH / tathA ca prakRtaM kAryaM kuryAdIzo na jAtucit // 19 // yathaiva hi prakRtakAryajananAyApUrvazarIramIzvaro niSpAdayati tathaiva taccharIraniSpAdanAyApUrvazarIrAntaraM niSpAdayediti kathamanavasthAM vinivAryeta ? yathA'nIzaH svadehasya kartA dehAntarAnmataH / pUrvasmAdityanAditvAnnAnavasthA prasajyate // 21 // tathezasyApi pUrvasmAddehAddehAnta rodbhavAt / nAnavastheta yo brUyAttasyAnIzatvamIzituH // 22 // anIzaH karmadehenA'nAdisantAnavartinA / yathaiva hi sakarmANastadvanna kathamIzvaraH // 23 // prAyaH yahI kathana vAdIbhasiMhane syAdvAdasiddhikI sirpha DhAI kArikAoMmeM kiyA hai aura jisakA pallavana evaM vistAra uparyukta jAna par3atA hai / ve DhAI kArikAe~ ye haiM dehArambho'pyadehasya vaktRtvavadayuktimAn / dehAntareNa dehasya yadyArambho'navasthitiH // anAdistatra bandhazcetyaktopAttazarIratA / asmAdAdivadevA'sya jAtu naivAzarIratA // dehasyAnAditA syAdetasyAM ca pramAtyayAt / -6-10,113 / ina donoM uddharaNoMkA milAna karanese jJAta hotA hai ki vAdIbhasiMhakA kathana jahA~ saMkSipta hai vahA~ vidyAnandakA kathana kucha vistArayukta hai / isake alAvA, vAdIbhasiMhane prastuta syAdvAdasiddhi meM anekAntake yugapadanekAnta aura kramAnekAnta ye do bheda pradarzita karake unakA eka-eka svatantra prakaraNa dvArA vistAra se varNana kiyA hai| vidyAnandane bhI zlokavArtika ( 10 438) meM anekAntake ina do bhedoMkA ullekha kiyA hai / 1. dekho, nyAyaku0, dvi0 bhA0 pra0 pR0 16 / - 311 - Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ina bAtoM se lagatA hai ki zAyada vidyAnandane vAdIbhasiMhakA anusaraNa kiyA hai| yadi yaha kalpanA ThIka ho to vidyAnandakA samaya vAdIbhasiMhakI uttarAvadhi samajhanA cAhiye / yadi ve donoM vidvAn samakAlIna hoM to bhI eka dUsarekA prabhAva eka dUsarepara par3a sakatA hai aura eka dUsareke kathana evaM ullekhakA Adara eka dUsarA kara sakatA hai / vidyAnandakA samaya hamane anyatra ' I0 775 se 840 anumAnita kiyA hai / 5) gadya cintAmaNi (pIThikA zloka 6 ) meM vAdIbhasiMhane apanA guru puSpaSeNa AcAryako batalAyA hai aura ye puSpaSeNa ve hI puSpaSeNa mAlUma hote haiM jo akalaMkadeva ke sadharmA aura 'zatrubhayaGkara' kRSNa prathama (I0 756-772) ke samakAlIna kahe jAte haiM / aura isaliye vAdIbhasiMha bhI kRSNa prathamake samakAlIna haiM / ataH ina saba pramANoMse vAdIbhasi hasUrikA astitva samaya IsAko 8vIM aura 9vIM zatAbdIkA madhyakAla -- I0 770 se 860 siddha hotA hai / bAdhakoM kA nirAkaraNa isa samaya svIkAra karane meM do bAdhaka pramANa upasthita kiye jA sakate haiM aura ve ye haiM 1. kSatracUDAmaNi aura gadyacintAmaNimeM jIvandhara svAmIkA caritra nibaddha hai jo guNabhadrAcArya ke uttarapurANa (zaka saM0 770, I0 848) gata jIvandharacaritase liyA gayA hai| isakA saMketa bhI gadyacintAmaNi nimna padya meM milatA hai niHsArabhUtamapi bandhanatantujAtaM, mUrdhnA jano vahati hi prasavAnuSaGgAt / jIvandharaprabhavapuNyapurANayogAdvAkyaM mAyubhalohitapradAyi || 9 || ataeva vAdIbhasiMha guNabhadrAcArya se pIcheke haiM / 2. suprasiddha dhArAnareza bhojakI jhUThI mRtyuke zokapara unake samakAlIna sabhAkavi kAlidAsa, jinheM parimala athavA dUsare kAlidAsa kahA jAtA hai, dvArA kahA gayA nimna zloka prasiddha hai adya dhArA nirAdhArA nirAlambA sarasvatI / paNDitA khaNDitAH sarve bhojarAje divaMgate // aura isI zloka pUrvArdhako chAyA satyandhara mahArAjake zokake prasaGga meM kahI gaI gadya cintAmaNikI nimna gadya meM pAI jAtI hai 'adya nirAdhArA dharA nirAlambA sarasvatI / ' ataH vAdIbhasiMha rAjA bhoja (vi0 saM0 1076 se vi0 ye do bAdhaka haiM jinameM pahale ke udbhAvaka zraddheya paM0 zrIkuppusvAmI zAstrI tathA samarthaka premIjI haiM / inakA samAdhAna isa prakAra hai 11-12 ) ke bAdake vidvAn haiM / nAthUrAmajI premI haiM aura dUsareke sthApaka 1. dekho, AptaparIkSAkI prastAvanA pR0 53 / 2. dekho, DA0 sAlatora kRta miDiyAvala jainijma pR0 36 / 3. premIjIne jo ise 'zaka saM0 705 ( vi0 saM0 840 ) kI racanA' vatalAI hai (dekho, jainasA0 aura iti0 pR0 481) vaha presAdikI galatI jAna par3atI hai; kyoMki unhoMne use anyatra zaka saM0 770, I0 848ke lagabhagakI racanA siddha kI hai, dekho vahI pR0 514 / 312 - Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. kavi parameSThI athavA paramezvarane jinasena aura guNabhadrake pahale 'vAgarthasaMgraha' nAmakA jagatprasiddha purANa racA hai aura jisameM vezaThazalAkA puruSoMkA carita varNita hai tathA jise uttaravartI anekoM purANakAroMne apane purANoMkA AdhAra banAyA hai| khuda jinasena aura guNabhadrane bhI apane AdipurANa tathA uttarapurANa usIke AdhArase banAye haiM, yaha premIjI svayaM svIkAra karate haiM / taba vAdIbhasiMhane bhI jIvandharacarita, jo ukta purANameM nibaddha hogA, usI (purANa) se liyA hai, yaha kahane meM bhI koI bAdhA nahIM jAna pdd'tii| gadyacintAmaNikA jo padya prastuta kiyA gayA hai usameM sirpha itanA hI kahA hai ki 'isameM jIvandharasvAmIke caritake udbhAvaka puNyapurANakA sambandha hone athabA mokSagAmI jIvandharake puNya-caritakA kathana honese yaha (merA gadyacintAmaNirUpa vAkya-samUha) bho ubhaya lokake liye hitakArI hai|' aura vaha puNyapurANa uparyukta kaviparameSThIkA vAgarthasaMgraha bhI ho sakatA hai| isake sivAya, gadyacintAmaNikArane usa jIvandhacaritako gadyacintAmaNimeM kahanekI pratijJA kI hai jise gaNadharane kahA aura aneka sUriyoM (AcAryoM) dvArA jagatmeM grantharacanAdike rUpameM prakhyApita huA hai / yathA ityevaM gaNanAyakena kathitaM puNyAsravaM zRNvatAM tajjIvandharavRttamatra jagati prakhyApitaM sUribhiH / vidyAsphatividhAyi dharmajananIvANIguNAbhyarthinAM vakSye gadyamayena vAGamayasudhAvarSeNa vAksiddhaye // 15 // dUsare, yadi kSatracUDAmaNi aura gadyaciMtAmaNi vAdIbhasiMha sUrikI antima racanAe~ hoM to gRNabhadra (I0 848) ke uttarapurANakA unameM anusaraNa mAnane meM bhI koI hAni nahIM hai| ataH vAdIbhasiMhako guNabhadrAcAryakA uttaravartI siddha karaneke liye jo ukta hetu diyA gayA hai vaha vAdIbhasiMhake uparokta samayakA bAdhaka nahIM hai / / 2. dUsarI bAdhAko upasthita karate hue usake upasthApaka zrIkuppusvAmI zAstrI aura samarthaka premIjI donoM vidvAnoMko kucha bhrAnti huI hai / vaha bhrAnti yaha hai ki gadyacintAmaNikI ukta gadya ko satyandhara mahArAjake zokake prasaGgameM kahI gaI batalAI hai kintu vaha unake zokake prasaGgameM nahIM kahI gaI / apitu kASThAGgArake hAthIko jIvandharasvAmIne kar3A mArA thA, usase kruddha hue kASThAGgArake nikaTa jaba jIvandharasvAmIko gandhoskaTane bAMdhakara bheja diyA aura kASThAGgArane unheM vadhasthAnameM lejAkara phAMsI denekI sajAkA hakma de diyA to sAre nagarameM sannATA chA gayA aura samasta nagaravAsI santApameM magna hogaye tathA zoka karane lge| isI samayakI ukta gadya hai aura jo pAMcaveM lambameM pAI jAtI hai jahA~ satyandharakA koI sambandha nahIM hai-unakA to pahale lamba taka hI sambandha hai / vaha pUrI prakRtopayogI gadya isa prakAra hai 'adya nirAzrayA zrIH, nirAdhArA dharA, nirAlambA sarasvatI, niSphalaM lokalocanavidhAnam, niHsAraH saMsAraH, nIrasA rasikatA, nirAspadA vIratA iti mithaH pravartayati praNayodagAriNIM vANIma'-10 131 / isa gadya ke pada-vAkyoMke vinyAsa aura anuprAsako dekhate hue yahI pratIta hotA hai ki yaha gadya maulika hai aura vAdIbhasiMhakI apanI racanA hai| ho sakatA hai ki ukta parimala kavine isI gadya ke padoMko apane ukta zlokameM samAviSTa kiyA ho / yadi ullikhita padyakI isameM chAyA hotI to 'adya' aura 'nirAdhArA dharA' 1. dekho DA0 e0 ena0 upAdhyekA 'kavi paramezvara yA parameSThI' zIrSaka lekha, jainasika bhA0 13, ki.2| 2. dekho, jainasAhitya aura itihAsa pR0 421 / -313 - 40 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke bIca meM 'nirAzrayA zrIH' yaha padya phira zAyada na AtA / chAyAmeM mUla hI to AtA hai / yahI kAraNa hai ki isa padako zAstrIjI aura premIjI donoM vidvAnoMne pUrvollikhita gadya meM uddhRta nahIM kiyA use alaga karake aura 'adya' ko ' nirAdhArA dharA' ke sAtha jor3akara upasthita kiyA hai! ataH yaha dUsarI bAdhA bhI uparokta samayakI bAdhaka nahIM hai / (kha) puSpasena aura oDayadeva vAdI siMha ke sAtha puSpasena muni aura oDayadevakA sambandha batalAyA jAtA hai / puSpasenako unakA aura oDadeva unakA janma nAma athavA vAstava nAma kahA jAtA hai| isameM nimna padya pramANarUpameM diye jAte haiM puSpasenamuninAtha iti pratIto, divyo manuhRdi sadA mama saMnidadhyAt / yacchaktitaH prakRtamUDhamatirjano'pi vAdIbhasiMhamunipuGgavatAmupaiti // zrImadvAdIbhasiMhena gadyacintAmaNiH kRtaH / syAdosyadevena cirAyAsthAnabhUSaNaH // stheyAdoDayadevena vAdIbhahariNA kRtaH / gadyacintAmaNirloke cintAmaNirivAparaH // inameM pahalA padya gadyacintAmaNiko prArambhika pIThikAkA chaThA padya hai aura jo svayaM granthakArakA racA huA hai / isa padyameM kahA gayA hai ki 've prasiddha puSpasena munIndra divya manu- pUjya guru mere hRdaya meM sadA Asana jamAye raheM - vartamAna raheM jinake prabhAvase mujha jaisA nipaTa mUrkha sAdhAraNa AdamI bhI vAdIsaha munizreSTha athavA vAdIbhasiMhasUri bana gayA / ' ataH yaha asaMdigdha hai ki vAdIrbhAsaha sUrike guru puSpasena muni the-- unhoMne unheM mUrkhase vidvAn aura sAdhAraNa janase munizreSTha banAyA thA aura isalie ve vAdIbhasiMha dIkSA aura vidyA donoMke guru the / antima donoM padya, jinameM oDayadevakA ullekha hai, mujhe vAdIbhasiMhake svayaMke race nahIM mAlUma hote, kyoMki prathama to jisa prazastike rUpameM ve pAye jAte haiM vaha prazasti gadya cintAmaNikI sabhI pratiyoM meM upalabdha nahIM hai -- sirpha torakI do pratiyoMme se eka hI pratimeM vaha milatI hai / isIliye mudrita gadyacintAmaNi ke antameM ve alagase die gae haiM, aura zrIkuppUsvAmI zAstrIne phuTanoTameM ukta prakArakI sUcanA kI hai| dUsare, prathama zlokakA pahalA pAda aura dUsare ilokakA dUsarA pAda, tathA pahale zloka kA tIsarA pAda aura dUsare zlokakA tIsarA pAda tathA pahale zlokakA tIsarA pAda aura dUsare zlokakA pahalA pAda paraspara abhinna haiN| - punarukta haiM - unase koI vizeSatA jAhira nahIM hotI aura isaliye ye donoM zithila padya vAdIbhasiMha jaise utkRSTa kavikI racanA jJAta nahIM hote| tIsare, vAdIbhasiMhasUrikI prazasti denekI prakRti aura pariNati bhI pratIta nahIM hotI / unakI kSatracUr3AmaNimeM bhI vaha nahIM hai aura syAdvAdasiddhi apUrNa hai, jisase usake bAremeM kucha kahA nahIM jA sakatA / ataH uparyukta donoM padya hameM anyadvArA racita evaM prakSipta jAna par3ate haiM aura isalie oDadeva vAdIbhasiMhakA janma nAma athavA vAstava nAma thA, yaha vicAraNIya hai / hA~, vAdIbhasiMhakA janma nAma va asalI nAma koI rahA jarUra hogA / para vaha kyA hogA, isake sAdhanakA koI dUsarA puSTa pramANa DhU~r3hanA cAhie / (ga) vAdI siMha kI pratibhA aura unakI kRtiyA~ AcArya jinasena tathA vAdirAja jaise pratibhAzAlI vidvAnoM evaM samartha granthakAroMne AcArya vAdIbhasiMhakI pratibhA aura vidvattAdi guNoMkA samullekha karate hue unake prati apanA mahAn AdarabhAva prakaTa kiyA * 314 - - Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai aura likhA hai ki ve sarvotkRSTa kavi, zreSThatama vAgmI aura advitIya gamaka the tathA syAdvAdavidyAke pAragAmI aura prativAdiyoMke abhimAnacUraka evaM prabhAvazAlI vidvAn the aura isaliye ve sabake sammAna yogya haiN| isase jAnA jA sakatA hai ki AcArya vAdIbhasiMha eka mahAn dArzanika, vAdI, kavi aura dRSTisampanna vidvAna the-unakI pratibhA evaM vidvattA cahamakhI thI aura unheM vidvAnoMmeM acchI pratiSThA prApta thii| inakI tIna kRtiyA~ abataka upalabdha huI haiN| ve ye haiM1. syAdvAdasiddhi-prastuta grantha hai / 2. kSatracUcaDAmaNi-yaha uccakoTikA eka nIti kAvyagrantha hai| bhAratIya kAvyasAhityameM isa jaisA nItikAvyagrantha aura koI dRSTigocara nahIM aayaa| isakI sUktiyA~ aura upadeza hRdayasparzI haiM / yaha padyAtmaka racanA hai| isameM kSatriyamakuTa jIvandharake, jo bhagavAn mahAvIrake samakAlIna aura satyandhara narezake rAjaputra the, caritakA citraNa kiyA gayA haiN| unhoMne bhagavAnase dIkSA lekara nirvANa lAbha kiyA thA aura isase pUrva apane zaurya evaM parAkramase zatraoMpara vijaya prApta karake nItipUrvaka rAjyakA zAsana kiyA thA / 3. gadyacintAmaNi-yaha granthakArakI gadyAtmaka kAvyaracanA hai| isameM bhI jIvandharakA carita nibaddha hai / racanA bar3I hI sarasa, sarala aura apUrva hai / padalAlitya, vAkyavinyAsa, anuprAsa aura zabdAvalIkI chaTA ye saba isameM maujUda hai| jaina kAvyasAhityakI vizeSatA yaha hai ki usameM sarAgatAkA varNana hote hue bhI vaha gauNa-apradhAna rahatA hai aura virAgatA evaM AdhyAtmikatA lakSya tathA mukhya varNanIya hotI hai| yahI bAta ina donoM kAvyagranthoM meM hai / kAvyagranthake premiyoMko ye donoM kAvyagrantha avazya hI par3hane yogya haiN| pramANanaukA aura navapadArthanizcaya ye do grantha bhI vAdIbhasiMhake mAne jAte hai / pramANanaukA hameM upalabdha nahIM ho sakI aura isaliye usake bAremeM nahIM kahA jA sakatA hai ki vaha prastuta vAdIbhasiMhakI hI kRti hai athavA unake uttaravartI kisI dUsare vAdIbhasiMhakI racanA hai| navapadArtha nizcaya hamAre sAmane hai aura haiM ki yaha racanA syAdvAdasiddhi jaise praur3ha granthoMke racayitAkI kRti jJAta nahIM hotI / granthakI bhASA, viSaya aura varNanazailI prAyaH utane praur3ha nahIM hai jitane unameM hai aura na granthakA jaisA nAma haiM vaisA isameM mahattvakA prAcIna tarka-kAvyagranthakAra vAdIsiMhasUrise bhinna aura uttaravartI kisI dUsare vAdIbhasiMhakI racanA jAna par3atI hai| granthake antameM jo samAptipuSpikAvAkya pAyA jAtA hai usameM ise 'bhaTrAraka vAdIbhasiMhasUri' kI kRti prakaTa bhI kiyA gayA hai| yaha racanA 72 anuSTrapa aura 1 mAlinI kula 73 padyoMmeM samApta hai| racanA sAdhAraNa aura aupadezika hai aura prAyaH azaddha hai| vidvAnoMko isake sAhityAdipara vizeSa vicAra karake usake samayAdikA nirNaya karanA cAhie / isa taraha grantha aura granthakArake sambandhameM kucha prakAza DAlanekA prayatna kiyA gayA hai| 1. 'iti zrIbhaTTArakavAdIbhasiMhasUriviracito navapadArthanizcayaH' /