Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAda kI dRSTi (DaoN. zrI svarNakiraNa) syAdvAda kA artha haiM vaha darzana - siddhAnta jisameM sarva- hInatA ke saMbaMdha meM eka sAtha hI bodha hotA hai | ghar3A jaba acchI dezIyatA evaM sarva prAsaMgikatA para dhyAna diyA gayA ho, jisameM taraha se nahIM pakatA hai to kucha kAlA raha jAtA hai / jaba pUrA paka ekAMtavAda (Fallacy of Exclusive Particularity) se bacAva jAtA hai to lAla ho jAtA hai / yadi pUchA jAe ki ghar3e kA raMga ho / idhara amarIkA ke nava vastuvAdiyoM (Neo-realists) dvArA sabhI samaya meM tathA sabhI avasthAoM meM kyA hai to isakA eka mAtra ekAMtavAda kA ghora virodha evaM syAdvAda kA mauna samarthana kiyA sahI uttara yahI ho sakatA hai ki isa dRSTi se ghar3e ke raMga ke saMbaMdha gayA hai, yaha isa bAta kA dyotaka hai ki syAdvAd kA siddhAnta meM kucha kahA hI nahIM jA sakatA hai 'syAt avaktavyam' kA sAdhAraNa upayogI evaM kAlika cetanA ke anukUla hai| yahA~ hama kisI vastu, artha yahI hai / 'syAt asti ca avaktavyam ca' kA artha huA ki kisI vyakti, kisI ghaTanA, kisI dRzya para 'saptabhaMgI nyAya' lAgU kisI vizeSa dRSTi se hama ghar3e ko lAla kaha sakate haiM | kintu jaba karate haiM, saptabhaMgI tarka se vicAra kara niSkarSa nikAlate haiM aura dRSTi kA spaSTa ullekha nahIM ho, nirdeza nahIM ho to ghaDe ke raMga kA bhAvI manomAlinya yA jhagar3e ko miTA dete haiM, haTA dete haiN| varNana asaMbhava ho jAtA hai| ataH vyApaka dRSTi se ghar3A lAla hai 'saptabhaMgI nyAya' ke anusAra jo hamArA vicAra hotA hai vaha vastutaH / aura avaktavya bhI hai| pahale vicAra meM yahA~ cauthe vicAra ko milA isa prakAra hai: diyA gayA hai / 'syAt nAsti ca avaktavyam ca' arthAt syAt nahIM (1) syAt asti arthAt syAt hai| Emaibitgaoe), hai aura avaktavya hai dUsare aura cauthe vicAra ko kramika rUpa se mor3a diyA gayA hai / isI prakAra tIsare, cauthe vicAroM ko eka (2) syAt nAsti arthAt syAt nahIM hai| sthAna para rakha denepara sAtavA~ vicAra ho jAtA hai 'syAt asti ca - (3) syAt asti ca nAsti ca arthAt syAt hai aura nahIM bhI hai| nAsti ca avaktavyam ca' arthAt syAt hai nahIM hai aura avaktavya bhI (4) syAt avaktavyam arthAt syAt avaktavya hai / hai| zuddha darzana kI dRSTi se 'sapta bhaMgI nyAya' kA cauthA vicAra bahuta mahatvapUrNa hai / kAraNa sabase pahale isase yaha bodha hotA hai ki (5) syAt asti ca avaktavyam ca arthAt syAt hai aura avaktavya bhinna-bhinna avasthAoM yA dRSTiyoM ke anusAra hI kisI vastu kA bhI hai| cAhe alaga-alaga yA kramika varNana ho sakatA hai / isa prakAra (6) syAt nAsti ca avaktavyam ca arthAt syAt nahIM hai aura alaga-alaga yA kramika varNana nahIM karake yadi paraspara virodhI dharmoM avaktavya bhI hai| ke dvArA kisI vastu kA hama yugapat varNana karanA cAheM to saphala (7) syAt asti ca nAsti ca avaktavyam ca arthAt syAt hai, prayatna nahIM hotA aura hameM lAcAra hokara kahanA paDatA hai ki vastu nahIM hai, avaktavya bhI hai| isa dRSTi se avaktavya hai / dUsarI bAta yaha hai ki saba samaya kisI prazna kA sIdhA astisUcaka yA nAstisUcaka uttara de dene meM syAt kA artha hai zAyada / jaina darzanavid vicAra ke pahale buddhimattA nahIM hai / buddhimAna logoM ke lie yaha samajhanA Avazyaka 'syAt' zabda jor3akara vastutaH yaha batalAte hai ki koI bhI vicAra hai ki aise aneka prazna haiM jinakA uttara nahIM diyA jA sakatA / ekAMta yA nirapekSa satya nahIM hai balki sApekSa hai, ApekSika satya tIsarI bAta yaha hai ki jainatarkavid jainatarkazAstrI tArkika virodha hai | ghar3e ke saMbaMdha meM saptabhaMgI nyAya lAgU karake hama Thosa udAharaNa ko eka doSa mAnate haiM arthAta ve yaha samajhate haiM ki paraspara virodhI prastata kara sakate hai / 'syAta ghaTaH asti' meM 'syAt' ke ghar3e ke dharma eka sAtha kisI vasta ke lie prayakta nahIM ho sakate / sthAna, kAla, raMga Adi kA saMketa hotA hai / syAt ghaDA lAla hai kA pAzcAtya tarka-vijJAna yA tarka-zAstra meM astivAcaka tathA nAstivAcaka matalaba huA - ghar3A saba samaya ke lie lAla nahIM hai | balki kisI vizeSaNa joDakara vicAra ke do rUpa kiye jAte haiM, para yahA~ vizeSa samaya meM yA vizeSa paristhiti meM lAla hai / yaha bhI bodha 'syAdvAda' meM vicAra ke sAta rUpa rakhe jAte haiM aura sabhI saMbhava hai ki ghar3e kA lAla raMga eka vizeSa prakAra kA hai / ghar3e ke saMbhAvanAoM ko AtmasAt kiyA jAtA hai / saMbaMdha meM nAstibodhaka vicAra isa prakAra kA hogA - syAt ghar3A usa koTharI ke aMdara koI bhI ghaDA nahIM hai yA koI bhI ghaDA nahIM raha utpAda aura vyaya ke dhruvakrama sakatA / 'syAt' zabda isa bAta kA dyotaka hai ki jisa ghar3e ke kA nAma sattA hai / koI bhI padArtha saMbaMdha meM vicAra huA hai vaha ghar3A koTharI ke aMdara nahIM hai / arthAt ekAMta satya (Absolute truth) eka vizeSa raMga-rUpa kA ghar3A vizeSa samaya meM koTharI ke aMdara nahIM nahIM hai / usameM vRddhi athavA hAsa hai / 'syAt' zabda prayoga nahIM kiyA jAe to kisI bhI ghar3e kA kI saMbhAvanA hai / hamAre karma urdhva bodha ho sakatA hai / ghar3A lAla hai aura nahIM bhI hai - isakA sAmAnya mukhI tathA adhomukhI hote rahate haiM / rUpa syAt 'asti ca nAsti ca' arthAt 'syAt hai tathA nahIM bhI hai, - hamArA zarIra (tatvataH) hai (AbhAsataH) hogA / ghar3e yA kisI vastu ke astitva tathA anastitva, astitva nahIM hai ataH yaha zarIra hai bhI, nahIM zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa (107) gayA samaya AtA nahIM, kabhI lauTa kara pAsa / jayantasena viveka rakha, pAo zIghra prakAza :
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI hai / para aisA vAkya vyAghAta niyama ke anusAra asiddha hai / karmaphala ke sAtha bhI hama yaha tarka lAgU kara sakate haiM / 'SaDdarzana samuccaya' kI TIkA ( racayitA haribhadra sUri tathA TIkAkAra maNibhadra sUri) meM ekAMta sattA athavA nityatA kA khaMDana karate hue kahA gayA hai "koI vastu ekAMta nitya nahIM ho sktii| kyoMki vastu kA lakSaNa hai : 'arthakriyAkAritva' aura 'kriyAkAritva' kA artha hI hai gatizIlatA aura kramikatA para jo nitya hai vaha zAzvata akrama aura eka rUpa hai / ataH yadi vastu nitya hai to usameM kramikatA nahIM, aura kramikatA nahIM to ardhakAritva nahIM, aura arthakAritva nahIM to vaha vastu hI nahIM tAtparya yaha ki jo nitya hai vaha vastu nahIM hai, aura jo vastu hai vaha nitya nahIM hai / (tathApi vastutastAvadarthakriyA- kAritvaM lakSaNam / tacca nityaikAnte na ghaTate / - apracyutAnutpanna sthirake rUpoM hi nitye :- 'SaDdarzana sammuccaya / ) isa prakAra sAmAnya aura vizeSa meM bhI vyAghAta hai / bhalA koI bhI gaurava virahita use vyakti athavA use vyakti vicchinna gaurava kA upapAdana kara sakatA hai ? kadApi nahIM / hara eka viziSTa gAya apanI gaurava jAti kI pratinidhi hai, aura hara gaurava jAti kI kalpanA viziSTa gau se anivArya rUpa se saMtuSTa hai| ataH ekamAtra sAmAnya yA ekamAtra vizeSa kI bhAvanA 'aMdhagajiyatA' hai / ( nahiM kvacit, kadAcit, kenacit kiJcit, sAmAnyaM vizeSa- vinAkRtamanubhUyate vizeSo vA tadvinAkRtaH / kevalaM durNayavata prabhAvita prabalamativyAmohAdekamapalapyAttad vyavasthApayanti kumatayaH / so'yaM mandhagajanyAyaH !... nirvizeSaM hi sAmAnyaM bhavet kharaviSANavat / sAmAnyarahitvena vizeSAstadvad hi ('SaDdarzana samucyaya' evaM 'TIkA' / ) matalaba yaha ki jaina darzana meM pratyeka vastu ko 'hai' aura 'nahIM' donoM rUpoM se rakhA jAtA hai isase samasyA kA sujhAva hotA hai| ekAMta 'ho' yA ekAMta 'nahIM' na mAnakara, pratyeka vastu ko anekAMta rUpa se 'hAM' yA 'nahIM' mAnanA caahie| / syAdvAda kI dRSTi vAstava meM anekAMtavAdI dRSTi hai| 'yaha ghaTa hai para ghaTa nahIM haiM' ('sarvamAste svarUpeNa pararUpeNa nAsti ca' FS1 uccha sAhityAlaMkAra, rASTrIya gItakAra, sAhitya manISI, vidyAsAgara (DI.liT.) sAhitya zrI, vidyAlaMkAra, laghukathAcArya Adi upAdhiyoM se sammAnita / lagabhaga 25 pustakoM kA prakAzana | kaI graMthoM kA sampAdana tathA anuvAda | kaI patra patrikAo meM sampAdaka yA upasampAdaka ke rUpa meM kAryarata / AkAzavANI se bhI racanAoM kA DaoN. svarNakiraNa prakAzana | nibaMdha lekhana, kavitA ema.e., pI.eca.DI. lekhana, abhibhASaNa Adi meM puraskRta jaina samAja ArA dvArA puraskAra pradAna | aneka bhASA vid, paramparA meM prayoga, prayoga meM paramparA ke hAmI, mAnavamUlya ke padAkSara eka ullekha hastAkSara / zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha vizleSaNa 'SaDdarzana samucyaya') arthAt dRSTi bheda se ghaTa bhI hai aura nahIM bhI hai / eka dUsarA udAharaNa yahA~ aMdhagajIyatA aMdhoM kA hAthIvAlI kahAvata se diyA jA sakatA hai / eka hI hAthI eka aMdhe ke lie sU~Dha jaise gAjaranumA yA dUsare ke lie duma jaisA chaDInumA aura tIsare ke lie kAna jaisA pApar3anumA saca pUchA jAe to hAthI gAjaranumA, chaDInumA aura pApaDanumA hai bhI aura nahIM bhI hai| vizleSaNAtmaka dRSTi se to hai, para saMzleSaNAtmaka dRSTi se nahIM hai| vAstava meM, aisA karake jaina dArzanika, zaMkarAcArya ke matAvalambI 'vedAMtiyoM ke 'satya' aura bauddhoM ke zUnyaH donoM ko 'aMdho kA hAthI' mAnate haiM / AvazyakatA hai vyApaka aura udAra dRSTi kI anekAMtavAdakI jisameM eka nahIM, aneka dRSTikoNoM kA samAveza ho svayaM AcArya zaMkara sattA ke tIna rUpoM kI kalpanA karate haiM pAramArthika vyAvahArika tathA prAtimAsika / inakA samaya jaina dharma ke caubIsaveM tIrthaMkara mahAvIra se lagabhaga Der3ha hajAra varSa bAda kA hai / kyA hama mahAvIra ke RNa ko AcArya zaMkara ke dvArA sattA ke tIna rUpoM kI kalpanA meM svIkAra nahIM kara sakate ? (dRSTavyaH vihArodbhUta jaina darzana kA samanvayavAda, pro. dharmendra brahmacArI zAstrI, pR. 76-77) syAdvAda kA anivArya pariNAma ajJAnavAda (Scepticism) meM mAnA jAtA hai| ajJAna, na ki jJAna, mokSa kA AvAgamana ke cakra se mukti kA sAdhana samajhA gayA aura isa ajJAnavAda ke saptabhaMgI nyAya aura nava tatvoM (jIvAjIvI tathA puNyapApamAstravasaMvarau / bandhazca nirjarA mokSau navatatvAni tanmate arthAt jIva, ajIva, puNya, pApa, Astraya, baMdha, saMcara, nirjarA evaM mokSa SaDdarzana samuccaya) ke sahAre 67 apavAda mAne gye| isa saMkhyA kI vyAkhyA isa prakAra kI jAtI hai - saptabhaMgI nyAya kI dRSTi se nava tattvoM meM se pratyeka ke hisAba se sAta bheda / udAharaNa ke lie, jIva ke hisAba se jIva satva asatva sadsatva avAcyatva sadvAcyatva asadvAcyatva sadasadvAcyatva 1 isa krama se prakArataH nava tatvoM ke hisAba se 9 7 63 upabheda hue / para satva, asatva, sadsatva aura avAcyatva - ina cAra dRSTiyoM se nava tatvoM kI utpatti kA vicAra karate hue cAra aura upabheda hue / isa prakAra ajJAnavAda ke 63 + 4 upabheda hue / ajJAnavAda ke ye bheda vastutaH jaina logoM ke samanvayavAdI dRSTikoNa kA paricAyaka hai / = 67 prada 13115 moha syAdvAda samanvayavAdI siddhAnta hai aisA svIkAra karane meM kisI taraha kI hicaka kA anubhava nahIM hotaa| karmavAda ko yahA~ mahatva diyA jAtA hai para karmavAda se bar3hakara caritra nirmANa ko samajhA jAtA hai| jaina loga yaha mAnate haiM ki jIva nisargataH anaMta-darzana anaMtajJAna, anaMtasukha aura anaMtavIrya kA bhAgI hai| karma ke paramANu, jIva ke (108) ki kAla cakra calatA sadA, amara rahA nahIM koya / jayantasena karo vahI, sukha zAnti nitya hoya //
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaSAya (vAsanAo) se milakara aura usake sAtha cipakakara jIva meM jaina darzanameM AtmavAda kA zeSa bhAga (pRSTha 104 se) A ghusate haiM (Astravanti) | karma ke isa A ghusane ko hI jaina darzana meM zakti kI apekSA AtmA kI ekatA ko svIkAra 'Astrava' kahA jAtA hai / para hamameM jo 'saMvara' (tapa aura kiyA gayA hai kintu abhivyakti kI dRSTi se AtmAeM bhinna bhinna saccaritratA) hai (jisakI vistRta vyAkhyAeM jaina darzana meM parilakSita haiM / muni rAmasiMha pattiyoM, .puSpoM tathA vanaspatiyoM taka meM usI hotI haiM) vaha isa Astrava ko DhaMka dene kI ceSTA karatA hai (saM + AtmA kI sthiti mAnate haiM jo manuSya ke zarIra meM hai / ' indu muni vRNotIti saMvaraH) / pariNAma hotA hai jIva kA 'nirjara' - arjita kahate haiM - sabhI jIva jJAnamaya haiM, janma maraNa se rahita hai, jIvapradeza kI apekSA sabhI samAna haiM aura guNoM kI apekSA ve eka karmoM kA kSaya evaM phala svarUpa mokSa, AvAgamana ke cakra se apane anekAntavAdI dRSTikoNa ke dvArA jaina darzana meM jIva nirasanAdAtyantika karma mokSaNaM mokSaH - sarvadarzana saMgraha / ) karma pradeza tathA guNoM kI apekSA sabhI AtmAoM meM samAnatA tathA siddhAnta se bar3hakara caritra - jIvana ke vyavahAra rUpa para dhyAna jaina ekatA sthApita karate hue bhI ananta AtmAoM ke astitva ko logoM ko vyavahAravAdI siddha karatA hai / jaina loga samyagdarzana svIkAra kiyA hai, jo sabhI AtmajJAna hone para karmamala se vimukta samyagjJAna aura samyagcAritra ko 'ratnatraya' ke rUpa meM svIkAra karate hokara paramAtmA bana sakate haiN| haiM aura inheM mokSa kA sAdhana samajhate haiN| kucha loga ise jaina logoM jaina darzana meM AtmA ko paramAtmA ke samakakSa ghoSita kiyA kA vyavahAravAda kahate haiM / vyavahAravAda aura samanvayavAda prAyaH gayA hai / indu muni kahate haiM - he yogI, jo jJAnamaya paramAtmA hai, sAtha-sAtha calate haiM / isase spaSTa hai ki - jaina darzana samanvayavAda vaha maiM hUM aura jo maiM hUM vahI utkRSTa paramAtmA hai, aisA vicAra ko adhika mahatva detA hai | - loka vyavahAra kA tIvra virodha use kara / anyatra ve bIja tathA vaTavRkSa ke udAharaNa dvArA bhI AtmA acchA nahIM lgtaa| tathA paramAtmA kI ekatA kA pratipAdana karate hue kahate haiM ki jisa prakAra vaTa ke vRkSa meM bIja spaSTa dRSTigocara hotA hai aura syAdavAda kI dRSTi jaina dharmAvalaMbiyoM ko jAgarUka evaM bIja meM bhI baTa kA vakSa rahatA hai, usI prakAra deha meM bhI usa deva niSpakSa siddha karatI hai / kisI samasyA kisI siddhAnta, kisI ko virAjamAna samajho / ' ve AtmA ko hI ziva, zaMkara, viSNu, vyakti ke saMbaMdha meM tarka se bacanA, tarka se bhaya khAnA isa bAta kA rudra, buddha, jina, Izvara, brahmA, ananta tathA siddha Adi aneka dyotaka hai ki tarkakaranevAlA sahama gayA hai, vaha bhaya khAtA hai yA nAmo se nirdiSTa paramAtmA mAnate haiM / hIna-bhAvanA (Inferiority Complex) kA zikAra bana gayA hai / 'sA~ca meM A~ca kyA' jaina darzana kA ullekha tarkAdhAra hai| jA~ca se patriya pANiya dabbhatila, savva I jANi savaNNa / hicakanA pakSapAta kA parisUcaka hai / jainI loga kahate haiM - pAhur3adohA 159 jIvA sayalavi NANamaya, jammaNamaraNavimukka / 'pakSapAto na me vIre na dveSaH kapilAdiSu yuktimadvacanaM yasya tasya jIvapasaesahi sayala sama, sayalavi samuNahiM ekka / / kAryaH parigrahaH' arthAt na to tIrthaMkara mahAvIra ke prati pakSapAta kA jo paramappA NANamau so haMu deu aNaMtu / bhAva hai na hI sAMkhya darzana ke puraskartA kapilamuni ke prati dveSa jo haMu so paramappu pasa, ehau Avi NimaMtu // bhAva hai / 'syAdvAda maMjarI-kAra kI yaha ghoSaNA ki - apakSapAto paramAtmaprakAza dvitIya adhyAya 175 jaM vaDamajakahaM vIu phuDu, vIyahaM vaDu viha jANu / samaya - stathorhataH' arthAt arhat mArga nirapekSa hai, akAraNa nahIM taM dehahaM deu vi muNahi, jo tailoyapadANu // hai / niSpakSa parIkSaNa vyakti vizeSa kI vidvattA, unmukta dRSTi evaM ra yogasAra, 74 kAlika cetanA kA parisUcaka hai | syAdvAdI jainatarkavid sabhI so siu saMkaru viNhu so so ruddha vi so buddha vyaktiyoM, sabhI mata matAMtaroM ko Adara kI dRSTi se dekhate haiM' ve so jiNu Isaru vaMmu so, so aNaMtu so siddha / kevala apane mata ko to sthApita karate hI haiM dUsaroM ke mata kA madhukara-mauktika hamAre lie yadi koI acchA kAma karatA hai, to use hama bhUla jAte haiN| aura yadi koI hamArA burA karatA hai, to vaha hameM yAda raha jAtA hai| matalaba yaha ki hama acchAiyoM kA saMgraha nahIM karate, burAiyoM kA saMgraha karate jAte haiM / burAiyoM kA saMgraha jaldI hotA hai aura phira usakA pradarzana hone lagatA hai | hamArI dukAna mAnava-mana kI hai| dukAna U~cI hai, para andara mAla jo hai, vaha ghaTiyA kisma kA hai; U~cA nahIM hai| dukAna meM jo mAla hai, usameM saMkhyAtmaka vRddhi jarUrI hai, para guNAtmaka vRddhi zUnya hai| dukAna meM bhUsA-hI-bhUsA bharA hai, anAja kA dAnA dekhane ko bhI nahIM hai| aisI dukAna kisa kAma kI? - jainAcArya zrImad jayaMtasenasUri 'madhukara' zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa (109) samaya baDA hI sUkSma hai, samaya na jItA jAya / jayantasena samaya samajha, yahI sukhada sadupAya / / .