Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ svapna-manovijJAna aura mAnava astitva * DaoN. vIrendra siMha svapna manovijJAna kA Adhunika adhyayana vaijJAnika-paddhati ke dvArA phraoNyaDa ne tathA bAda meM yuga tathA eDalara ne apane tarIke se kiyA jo yaha tathya prakaTa karatA hai ki svapna bimboM ke vizleSaNa evaM manovaijJAnika 'siTiMgsa(Sittings) ke dvArA rogI kI mAnasika cikitsA kI jA sakatI hai| yaha tathya eka anya bAta kI ora sAMketa karatA hai ki pratyeka svapna kA apanA arthavAn manovaijJAnika saMracanA kA saMsAra hotA hai jo usake jAgRta saMsAra se kisI na kisI rUpa se sambaMdhita rahatA hai| isa pUrI sthiti ko mANDkyopaniSad meM isa prakAra rakhA gayA hai -"svapna darzana kA kAraNa vigata saMskAra (acetana rUpa) hI mAne gae haiM aura 'devamana' svapnAvasthA meM apanI mahimA kA hI anubhava karatA hai| yaha 'devamana' mAnava kA manas (Psyche) hI hai jo bhAratIya manovijJAna meM eka iMdriya hai jo anya iMdriyoM se utkRSTa hai -sabhI iMdriyA isI 'mana' meM ekIbhUta rahatI haiN| svapnAvasthA meM mana (acetana cetana) apanI vibhUtiyoM (icchAoM, kAmanAoM yA damita icchAeM) kA bimbAtmaka vistAra karatA hai jo saMskAra ke rUpa meM acetana mana meM avasthita rahatI hai| yahI kAraNa hai ki svapna-bimboM ko pUrI taraha se samajhA nahIM jA sakatA hai| phraoNyaDa Adi ne svapna bimboM ko kAphI sImA taka vizleSita karane kA prayatna kiyA hai, lekina aba bhI zAyada hama yaha dAvA nahIM kara sakate ki hamane acetana-mana ke rahasyoM ko pUrI taraha se jAna liyA hai| zAyada jJAna kI yahI prakRti hai ki use pUrI taraha se, aMtima rUpa se jAnA nahIM jA sakatA hai| isake bAvajUda bhuMga ne ina svapna pratIkoM kA jo vivecana-vizleSaNa kiyA hai, vaha inheM dhyeyayukta aura sAmiprAya mAnatA hai aura sAtha hI, usakA yaha bhI vicAra hai ki svapna pratIkoM meM eka zrRMkhalA bhIbhihatI hai| unake pIche koI na koI 'artha' chipA rahatA hai| ra phraoNyaDa ne ina svapna pratIkoM ko kAmecchA yA seksa se hI jor3A jabaki yuMga Adi ne svapnoM ko mAtra seksa se na jor3akara anya mahattvapUrNa mAnavIya icchAoM aura kriyAoM se sambaMdhita kiyaa| yuMga ne kAmecchA ke sthAna para 'lIbIDo' (Libedo) zabda kA prayoga kiyA jo seksa se kahIM vyApaka artha ko saMketita karatA hai| bhAratIya vicAradhArA meM 'kAma' zabda jIvana-UrjA yA sRjana UrjA kA paryAya hai jo 'lIbIDo' ke samIpa hai| pAzcAtya jagata meM ise 'irAsa' (Eros) kI saMjJA bhI dI gayI hai jo hamAre yahA~ 'rati' aura 'kAma' kA sUcaka hai| isI ke sAtha eka tathya yaha bhI hai ki vyakti kA svapna-darzana hI nahIM varan usakI sabhI cetana acetana kriyAoM kA vaisA hI svarUpa prApta hotA hai jaisA ki usakA 'vijJAna' hai| isI vijJAna-tatva para jIva yA vyakti kI smRti kA rUpa gaThita hotA hai jo saMskArajanita hote haiN| ye smRtiyA~ apanA abhivyaktIkaraNa aneka svapna bimboM ke dvArA karatI haiN| phrAyaDa ke 1. 2. upaniSad bhASya, khaMDa 2, pR. 31-32 / sAikolaoNjI oNpha di ankAnsesa, guMga, pR.7 (181) For Private &Personal Use Only .. .
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ lie pratIkoM yA bimboM kA dvitIya sthAna hai kyoMki usake matAnusAra svapna bimba kisI mAnasika jaTilatA yA damita icchAoM kA gupta abhivyaktIkaraNa hai| yuMga ne isa mata ko svIkAra nahIM kiyA kyoMki usake lie "bimba' mAnasika kriyAoM kA guNaka hai jisakI mahattA usake manovizleSaNAtmaka svarUpa para Azrita ___ yuMga Adi ne isa manovizleSaNAtmakapaddhati ke dvArA sAmAnyataH manas (Psyche) ke prabhAvazAlI 'rUpAkAroM' kA saMketa kiyA hai jise vaha svana ke AdyarUpa (Archetype) kI saMjJA detA hai| ye AdyarUpa mUlataH manas-tatva ke ve rUpa haiM jinakA abhivyaktIkaraNa bhinna bimboM dvArA hotA hai| ye bimba yA AdyarUpa isa prakAra saMyojita hote haiM ki inheM usI samaya pahacAnA jA sakatA hai jaba ve apanA prabhAva prakaTa karate haiN| yahI kAraNa hai ki AdyarUpoM kA tatva mUlataH rUpakoM ke dvArA prakaTa hotA hai| ina rUpakoM kA hI vizleSaNa svapna-AdyarUpoM ke sahI artha ko vyakta karatA hai yA kara sakane meM samartha hotA hai| ye AdyarUpa sAmUhika acetana se gahare sambaMdhita hone ke kAraNa jAtIya-manas ke abhinna aMga bhI hote haiM jaise 'mahAmAtA' kA bimba, rati-kAma kA bimba, hIro yA nAyaka (rAma-kRSNa) kA bimba aadi| ye AdyarUpa jAtIya manas meM bAra-bAra ghaTita hote haiM aura yugAnusAra nae artha-saMdarbho ko prakaTa karate haiN| sAhitya, kalA, darzana aura dharma ke kSetroM meM ina AdyarUpoM kA bAra-bAra nae saMdarbho meM prayoga hotA rahA hai| yaMga kA to yahA~ taka mAnanA hai ki ziza ke manasa meM ye svapna AdyarUpa prApta hote haiM jo kisI na kisI rUpa meM mAnavIya vikAsa ke Aditama rUpa ko (zizu) saMketita karate haiN| ye Aditama AdyarUpa Aja bhI hamAre 'manasa' ke abhinna aMga haiM jo bIja rUpa meM hamameM aba bhI vartamAna haiN| yahI kAraNa hai ki racanAkAra cAhe vaha kisI bhI 'vAda' yA 'vicAradhArA' kA pakSadhara kyoM na ho, vaha kisI na kisI stara para ina 'AdyarUpoM' avazya hai| yaMga ina AdyarUpoM ko bAlyakAla kI vicAra-prakriyA kA rUpa mAnatA hai aura inheM Adima mAnasikatA se jor3atA hai jo mAnava ke astitva se gaharA sambaMdhita hai| dUsarI ora yuMga mithakoM ko acetana phainTesI aura vicAra-prakriyAoM se jor3atA hai jo bAlyakAla ke vicAra aura phainTosI prakramoM se bhitra hai kyoMki mithaka eka vizva prArUpa ko prastuta karatA hai jo hamArI tarkIya vastugata dRSTi ko bhI prakSepita karatA hai| 5 mithaka ke prati yuga kA mata, merI dRSTi se mAtra svapna evaM yauna bimboM taka sImita na hokara eka vizva-dRSTi ke paricaya ke sAtha-sAtha sRjana saMhAra aura mAnavIya sarokAroM ko bhI vyakta karatA hai| 6 isa prakAra mithakIya AdyarUpoM kA eka gaharA sambaMdha jAtIya 'manasa' aura asmitA se hotA hai| svapna ke uparyukta mahatva ko dhyAna meM rakhakara eka tathya yaha spaSTa hotA hai ki svapna aneka prakAra ke hote haiM jaise divya svapna, yauna svapna, bhaviSya saMketaka svapna cetana vicAra-prakriyA ke svapna, naitika svapna tathA tarkahIna mUrkhatA se bhare svpn| yahA~ para ina saba para vicAra karanA saMbhava nahIM hai, lekina ina svapna prakAroM ke adhyayana se kucha mahatvapUrNa niSkarSa manovaijJAnikoM evaM ciMtakoM ne nikAle haiM jo mAnavIya 'manasa' ke rahasya ko aura usake sarokAroM ko vyakta karate haiN| pahalA niSkarSa liyonArDa ne yaha nikAlA ki 3. 4. da hAUsa DaiTa phraoNyaDa bilTa, jesaTrAva pR. 97 / da sAikolaoNjI oNpha di cAilDa ArikITAipa, yuga pR 260 / kaoNmpaleksa ArikITAipa simbala ina sI.jI. yuMga rAlpha mainahIma, pR. 137 mithaka- darzana kA vikAsa, vIrendra siMha pR. 20-25 / (182)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ svapna kA lakSya mAnava astitva ke kSitija ko vyApaka banAnA hai aura kahIM kahIM unake dvArA aMtardRSTi kA udaya honA bhI hai| dUsarA niSkarSa yaha hai ki aksara svapna meM manuSya divya yA dharma ke bimboM se sAkSAtkAra karanA hai jo mAnava aura divya ke sambaMdha ko prakaTa karatA hai| yahA~ para divya AdyarUpa (yathA tapasvI, maMdira, krAsa, deva-deviyA~, devadUta Adi) bhinna-bhinna rUpoM se Ate haiN| aksara yaha bhI pAyA gayA ki jo vyakti bhautikavAdI adhika haiM, ve isa prakAra ke svapna adhika dekhate haiN| * tIsarA niSkarSa jo ina svapnoM ke vizleSaNa se spaSTa hotA hai, vaha hai svapna darzana aura jAgRta avasthA meM sahasambaMdha athavA dUsare zabdoM meM svapnAvasthA (suSupti) aura jAgRtAvasthA meM sApekSa sambaMdha jinakI nirapekSa svataMtratA kA prazna hI nahIM hai| isase yaha bhI saMketita hotA hai ki svapnAvasthA, jAgRtAvasthA kI taraha, mAnava astitva kA eka mahatvapUrNa aMga hai aura yaha astitva donoM sthitiyoM meM (svapna evaM jAgRta) kisI na kisI rUpa meM surakSita rahatA hai| isase yaha bhI spaSTa hotA hai ki ye donoM sthitiyA~ mAnava astitva kI aitihAsika nirantaratA ko prakaTa karatI hai| prasiddha dArzanika zApanahAvara kA mata hai ki ye donoM avasthAeM kArya-kAraNa niyama se zAsika haiM aura donoM ke madhya, jahA~ taka sAra tatva kA prazna hai, koI vizeSa aMtara nahIM hai| ataH hama kaviyoM kI isa ukti ko mAna sakate haiM ki jIvana eka lambA aura dIrgha svapna hai| cauthA tathA aMtima niSkarSa jise yuMga prastuta karatA hai, vaha hai svapna ke do prakAra mahAna svapna aura laghu svpn| mahAna svapna adhikatara mahAna mAnavIya samasyAoM, brahmAMDIya evaM sAmAjika sarokAroM se sambaMdhita hote haiM, jabaki laghu svapna apekSAkRta choTI pratidina kI samasyAoM se sambaMdhita hote haiM aura mUlataH vyaktigata hote haiN| svapna mUlataH sAmUhika acetana aura 'vastugata manas' se udbhUta hote haiM tathA apanI abhivyakti meM "parAvaiyaktika" prakAra ke hote haiN| mahAna svapna kA vizleSaNa hI adhikatara kiyA gayA hai kyoMki yuMga ke anusAra AdhyarUpIya svapne adhikatara sAmUhika artha pradAna karate haiM na ki vaiyaktika anubhava aura arth| AdyarUpIya bimboM meM jIvana aura mRtyu, milana aura viraha, rUpAMtara aura balidAna, sRjana aura vilaya, deva aura rAkSasa Adi apane parAvaiyaktika vaizvika mAnavIya pakSa ko hI udghATita karate haiM jo jAtIya manas meM apanA mahatvapUrNa sthAna rakhate haiN| uparyukta vivecana se yaha nitAMta spaSTa hai ki svapna kA saMsAra mAnavIya astitva aura usake aitihAsika vikAsa ko samajhane meM sahAyaka hotA hai| mahAna tathA laghu svapa kA vargIkaraNa, merI dRSTi se isalie mahatvapUrNa hai ki mahAn svapnoM ke vivecana ke dvArA hama mAnavIya evaM brahmAMDIya sarokAroM ko, usake Adima rUpa se ThIka prakAra se samajha sakate haiN| jAgRtAvasthA aura svapnAvasthA kA mahatva isalie hai ki ye donoM avasthAeM mAnavIya cetanA ke do stara haiM jo sApekSa mahatva rakhate haiN| mAnava astitva meM ina donoM avasthAoM kA apanA aitihAsika mahatva hai| AdyarUpIya bimba sAmUhika acetana se sambaMdhita hone ke sAtha-sAtha mAnava kI vyApaka samasyAoM, mithakoM, brahmAMDIya rUpoM tathA sAmAjika vaiyaktika abhiprAyoM ko bhI samajhane meM bhI sahAyaka hote haiN| ataH svapna-manovijJAna eka sArthaka, arthapUrNa vijJAna hai jo mAnava astitva se gaharA jur3A huA jJAna-kSetra hai| 5.jha 15/javAharanagara jayapura, 30200: aise aneka udAharaNa manovizleSaNa paraka pustakoM aura svarUpa- vizleSaNa sambandhI pustakoM meM mare par3a hai| tathA meDArDa bAsa kI pustaka di "enAlisisa oNpha DrImas" tathA yuga kI pustaka " sAikolaoNjI oNpha di ankAnsesa aadi| enAlisisa oNpha DrImsa, meDArDa bAsa, pR. 208 / (183)