Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ sumana sAhitya : eka avalokana adhyAtma - manISI zrI sumanamuni jI kA sarjanAtmaka sAhitya DaoN. indararAja baida adhyAtma bhAratIya saMskRti kA prANa-tatva hai| vidyAoM sUtra, tattva ciMtAmaNi (saMpAdana), bRhadAloyaNA-jJAna guTakA meM isase bar3hakara koI vidyA nhiiN| tatva se sAkSAtkAra (saMpAdana) anokhA tapasvI zrI gaiMDerAyajI mahArAja, zuklakarAnevAle AdhyAtmika bodha kI upalabdhi jIvana kI zreSTha smRti, zukla jyoti, paMjAba zramaNa-saMgha gaurava AcArya zrI upalabdhi hai, jise prApta karane ke lie sAdhaka ko apane amarasiMhajI mahArAja aura zukla-pravacana (cAra bhAga) ina jIvana kA hara pala samarpita karanA hotA hai| aharniza graMthoM ke adhyayana se zraddheya munizrI ke tIna rUpa ubharakara svAdhyAya-nirata rahakara jJAna kI utkRSTa upAsanA se AtmA sAmane Ate haiM, pahalA tattva-zikSaka kA rUpa, dUsarA ko ujjvala karanA hI adhyAtma ke patha para calanA hai| caritalekhaka kA rUpa aura tIsarA sAhityAnuzIlaka kA AbhyaMtara tapa ke isa zreyaskara mArga para caraNanyAsa karane ruup| munizrI kA vaiduSya yadyapi tInoM rUpoM meM jhalakatA hai, kI yogyatA sabameM nahIM hotI, zraddhAvAn saMyamI sAdhaka hI phira bhI unake tattva-zikSaka kI spaSTa chApa unake sAhitya svAdhyAya-tapa kI pAtratA rakhatA hai| bhagavadgItA meM udghoSa meM sarvatra dekhI jA sakatI hai| jaina darzana kI saiddhAMtika hai-"zraddhAvA~llabhate jJAnaM tatparaH saMyatendriyaH / " (4/36) kRtiyoM meM hI nahIM, unake jIvanI-sAhitya aura saMpAdita zramaNa-saMskRti ne bhI 'munivarA ratnatrayArAdhakAH' kahakara sAhitya meM bhI unakA tattvavetA-rUpa spaSTa dRSTigocara hotA sAdhaka kI arhatA ko sunizcita kara diyA hai| aise hai| yaha Avazyaka bhI hai, kyoMki unakI sAhitya-sarjanA sAdhaka-ratnoM meM agraNI haiM munivara zrI sumanakumAra jI hRdaya-raMjana kI nahIM, Atma-ramaNa kI prakriyA hai| jIvana mahArAja jo vigata pacAsa varSoM se Adhyatmika patha para caritoM meM athavA prAcIna sAhitya ke anuzIlana meM jahA~ calate hae ratnatrayArAdhanA pUrvaka zramaNatva kI zreSThatA kA kahIM bhI unheM avasara milA hai. jaina-darzana kI bArIkiyoM .. samudghoSa karate rahe haiN| Aja unakI dIkSA kI svarNa ko ujAgara karane meM tatpara rahe haiN| unake samagra sAhitya jayaMtI kI zabha velA meM jaba hama unake sAdhanAmaya jIvana kA adhyayana karanevAloM ko bhale hI panarukti kA AbhAsa para dRSTipAta karate haiM, to hama zraddhA aura gaurava kI punIta hotA ho, para kisI graMtha ko svataMtra rUpa se par3hane vAle bhAvanAoM se abhibhUta ho uThate haiN| apane saMyama kA pAThaka kI jijJAsA to aise hI lekhana se zAMta huA karatI dRr3hatApUrvaka pAlana karate hue, zraddhA-bhakti ke sAtha / jJAnopAsanA kA jo Adarza unhoMne upasthita kiyA hai, vaha 'pravacana divAkara' munizrI sumana kumAra jI mahArAja parama stutya hai| ciMtata, manana aura maMthana karake adhyAtma kA Agama-vettA tattva-zikSaka kA rUpa pramukhatApUrvaka jina kA jo sArasvata prasAda unhoMne vitarita kiyA hai, use kRtiyoM meM ubharakara AyA hai, unameM tattva-ciMtAmaNi ke dekhakara siddha hotA hai ki zrI sumana munijI sacce arthoM meM tIna bhAga, gaNanIya aura paThanIya haiN| jaina dharma-darzana ke upadeSTA haiM, upAdhyAya haiM, ve ucca koTi ke vidvAn zramaNa AdhArabhUta siddhAMtoM kA tAtvika vivecana hI 'tattva-ciMtAmaNi' haiM, jinhoMne dhArmika sAhitya ke uttama graMthoM se jina-zAsana kA pratipAdya viSaya hai, jisake saMbaMdha meM munizrI kA maMtavya kI abhinaMdanIya sevA kI hai| _hai: "Aja ke vijJAna-yuga meM manuSya pratyeka vastuke viSaya zramaNa-saMgha ke salAhakAra maMtrI muni zrI sumanakumAra meM anveSaNAtmaka dRSTikoNa aura jijJAsA rakhatA hai, astu, jI mahArAja kI ullekhanIya kRtiyA~ haiM:- zramaNAvazyaka una jaina darzana ke tattvoM ko sarvAMgINa rUpa meM jAnane aura - | adhyAtma-manISI zrI sumanamuni jI kA sarjanAtmaka sAhitya 25
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kA mahAyAtrI : zrI sumana muni dekhane kI usake mana meM utsukatA kA utpanna honA sahaja hI zrImadrAjacaMdra ke 'AtmasiddhizAstra' ko AdhAra banAkara hai|" (tattva ciMtAmaNi-1 kI bhUmikA) svAdhyAyazIla pAThaka jo vyAkhyAna diye, unakA sAragarbhita AkhyAna hai 'zukla kI isI jijJAsA ko zAMta karane kA suSTha suniyojita prvcn'| paMjAba kI jaina nagarI malera koTalA meM apane prayAsa huA hai tattva ciMtAmaNi meM, jisake pahale bhAga meM guruvara zraddheya paM. ratna zrI maheMdrakumArajI mahArAja ke paccIsa boloM kI, dUsare bhAga meM nava tattvoM kI aura tIsare caraNoM meM baiThakara san 1674 ke cAturmAsa meM maMgalavANI bhAga meM chabbIsa dvAroM kI samyak vivecanA prastuta kI gaI ke mAdhyama se jisa 'Atmasiddhi zAstra' kA pArAyaNa zrI hai| daraasala, apane pitAmaha guruvara zraddheya paM. rala sumanamuni jI mahArAja ne AraMbha kiyA thA, vahI varSoM bAda zuklacaMdrajI mahArAja ke graMtha 'jaina dharma mukhya tattva ciMtAmaNi' san 1688 I. meM bolArama (sikaMdarAbAda) cAturmAsa meM se prerita hokara hI munizrI ne jaina darzana-tattvoM kA sarala viziSTa AdhyAtmika vyAkhyAnoM ke rUpa meM pariNata huaa| bhASA-zailI meM paricaya prastuta kiyA hai| paricaya bhI paryApta zraddhA aura bhakti ke jalada niraMtara barasate raheM to ciMtana vistRta hai| kevala 'jIva' tattva kA vivecana hI lagabhaga kI bhUmi ko to urvarA honA hI hai| naiSThika adhyayana, tIsa pRSThoM meM kiyA gayA hai| AtmA kI zarIrAbaddha sthiti samyak ciMtana aura Atmika maMthana se hI jJAna kA amRta ko bhAratIya vAGmaya meM jIva mAnA gayA hai| yaha kartA bhI prApta hotA hai| kevala Atma carcA karane se jJAna nahIM hai aura karma phala kA bhoktA bhI hai| isake samasta bhedoM miltaa| kavivara jAyasI ne kitanA suMdara kahA hai: - para munizrI ne Agama-pramANa dete hue vyApaka vicAra kiyA 'kA bhA joga kathanI ke kthe| hai| aMta meM, mokSa tattva para prakAza DAlA hai, jisakA jaina nikasai jIva na binA dadhi mthe||" darzana meM apanA vaiziSTya hai| nirbandha sthiti meM AtmA siddhatva prApta karatI hai| sarva karma-vimukta AtmA hI siddha AdhyAtmika parizrama karanevAle hI AtmajJAna ke patha hai. jisakA jJAna sadaprarUpaNA. dravya kSetra, sparzana Adi para niratara bar3hate rahate haiN| dvAroM se kiyA jAtA hai| (de. tattva. ciMtAmaNi-2, pR.162- astu; zrImad rAjacaMdra ne apanI kRti 'Atmasiddhi 164) siddhAtmAoM ke paMdraha bhedoM tIrtha siddha, atIrtha zAstra' ke 43veM dohe meM AtmA-saMbaMdhI jo tathya ginAe haiM, siddha, tIrthaMkara siddha, atIrthaMkara siddha, svayaMbuddha siddha usakA zAstrIya AdhAra sthApita karatehue manISI pravacanakAra Adi kA svarUpa bhI samajhAyA gayA hai| munizrI apane ne zramaNa-tattvoM kA nirUpaNa kiyA hai| ye samAnAntara chaMda tAtvika vizleSaNa ko Agamika uddharaNoM kI pAda-TippaNiyoM / dvArA prAmANikatA ke sAtha prastuta karate haiN| saMkSepa meM yadi AtmA che, te nitya che, che kartA, nija krm| yaha kahA jAya ki 'tattva ciMtAmaNi' jijJAsu adhyetAoM che bhoktA, valI mokSa che, mokSa upAya sudhrm|| ke lie kisI jJAna-koza se kama nahIM, to atyukti nahIM - (Atmasiddhi zAstra, 43) hogii|| atthi jio taha niccA, kattA-bhottA ya puNNa pAvANaM / 'zukla pravacana' (cAra khaMDa) bhI tAtvika vivecana se atthi dhuvaM nivvANaM, taduvAo atthi chaTThANeNaM / / paripuSTa hai| yadyapi inheM pravacana kI saMjJA se abhihita - (prava. sAroddhAra dvAra 148 gA.641) kiyA gayA hai, para inheM sAmAnya upadeza kI koTi meM na 'zukla pravacana' ke caturtha khaMDa kI bhUmikA meM ve rakhakara gaMbhIra anuciMtana-sAhitya kA aMga mAnatA hI samIcIna zrImadarAjacaMdrajI ke jaina-darzana se prabhAvita-prerita hone kI pratIta hotA hai| vidvAn saMtazrI ne adhyAtma-yogI ora saMketa karate hue likhate haiM-"pravacana meM zrImadjI ke adhyAtma-manISI zrI sumanamuni jI kA sarjanAtmaka sAhitya |
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ sumana sAhitya : eka avalokana bhAvoM ko yathAtathya rUpa meM, yathAzakya pratipAdana karane kA prayAsa kiyA hai, sAtha hI Agama evaM AgamabAhya graMthoM ke saMdarbho se use puSTa karane tathA jinendra bhagavAna evaM jinavANI ke prati zrImad ke mana meM rahI AsthA, unake AgamoM/jainadharma/darzana ke gahana adhyayana, tadanurUpa bAhyaAbhyaMtara kriyAnuSThAna kI sUkSma vyAkhyA ko prakaTa karane kA prayatna kiyA hai|" dvitIya khaMDa kI bhUmikA meM ve spaSTa zabdoM meM ghoSita karate haiM ki "Atmasiddhi to vizeSataH 'asthijIo taha niccA' gAthA ke AdhAra para hI AdhArita hai|" paM. ratna zrI sumana muni jI nirbhIka vaktA ke rUpa meM pratiSThita haiN| jahA~ bhI aura jaba bhI koI doSa unheM samyaktva kI anupAlanA meM dRSTigata huA hai, to unhoMne jina zAsana ke vyApaka hitoM kA vicAra karate hue zrAvakoM ko saceta karane kI mahanIya bhUmikA nibhAI hai| zrImad rAjacaMdrajI kahate haiM: AtmajJAna tyA~ munipaguM, te sAcA guru hoy| bAkI kulaguru kalpanA, AtmArthI nahIM joy|| - (AtmasiddhizAstra, do. 34) Azaya yaha hai ki sacce AtmArthI ke lie kulaguru kA koI mahattva nhiiN| madhyakAlIna jAtivAda kI saMkIrNatA se Adhunika samAja ubarA nahIM hai| yaha durbhAgya kI bAta hai ki kucha varga aba taka bhedanIti para calate rahe haiM, jo kisI bhI sthiti meM ucita nahIM hai, Agama-sammata to hai hI nhiiN| uparyukta dohe kI vyAkhyA karate hue pravacanakAra munizrI kahate haiM - "isa pada meM zrImad ne.....jAtivAda ke durAgraha kA nirAkaraNa karate hue AtmajJAna-lakSaNa kI pratipAdanA se sacce guru ko vyAkhyAyita kiyA hai| AtmajJAna zUnya muni ko kulaguru mAnane kI paraMparA mAtra kalpanA hai| amuka-amuka jAti-kula vAle ko sAdhu-saMgha meM dIkSita nahIM kiyA jA sakatA; amuka ko sAdhu-dIkSA to dI jA sakatIhai, kiMtu AcArya-upAdhyAya Adi variSTha pada nahIM diye jA skte| ye amuka jAti-vizeSa ke lie niyata hai. aadi| aura yaha mAnyatA to 16vIM zatAbdI taka bhI bar3e gaurava ke sAtha doharAI jAtI rahI hai, tathA isase samudAyoM meM vargIkaraNa/pRthakatA ko bhI bar3hAvA milatA rahA hai|" (zukla pravacana, bhAga do, pR.564) mahArAja sAhaba Age faramAte haiM - "jina-dharma meM jAti ko kahA~ mahattva diyA hai? usane to samagra manuSyoM kI eka hI jAti svIkAra kI hai: 'manuSyajAtirekaiva' / zrAvaka harajasarAya ne kahA hai-jAti ko kAma nahIM, jina mArga, saMyama ko prabhu Adara dIno / " (vahI, pR.565) isa prakAra zrImad rAjacandrajI ne AtmasiddhizAstra meM mAnavIya samAnatA aura ekatA kA jo svara ubhArA hai, usI kI puSTi sAmayika saMdarbho ke sAtha zrI sumana munijI apanI vyAkhyA meM karate haiN| kevala zramaNa vicAradhArA meM hI nahIM, saMpUrNa bhAratIya vAGmaya meM mAnavIya samAnatA kA samudghoSa huA hai| saMskRta-sAhitya meM 'vasudhaiva kuTumbakam' kA jo Adarza mukharita huA hai, vahI tamila-sAhitya meM 'yAduma Ure yAvaruma kelira' (saba loka apane, saba loga apane) ke saMdeza meM dekhA jA sakatA hai| sabako apanA mAnanevAlI bhAratIya saMskRti meM na koI bar3A hai, na koI choTA; phira kula aura . jAti ke nAma para vargIkaraNa ko kaise ucita mAnA jA sakatA hai? 'zukla pravacana' meM bhI jaina vicAroM ko jahA~ bhI saMdarbha banA hai, paryApta vistAra ke sAtha samajhAyA gayA hai| Atmasiddhi zAstra ke 18veM dohe meM mAna-viSayaka bAta kahI hai| usakA bahuta hI suMdara vizleSaNa paMDita ratna sumana munijI prastuta karate haiN| Agama-vANI meM, mAnasaMbaMdhI jo bAraha bheda ginAye gaye haiM, una para prakAza DAla kara pAThakoM ko vinaya kI sIkha dI gaI hai| ye bheda haiM: mAna, mada, darpa, stambha, garva, atyutakroza para-parivAda, utkarSa, apakarSa, unnata, unnAma aura durnAma manuSya ke patana kA mukhya kAraNa ahaMkAra hI hai, ise tyAga kara hI AtmA ko ubArA jA sakatA hai| jaina saMtoM ne aura vizva ke sabhI vidvAnoM ne ahaMkAra ko tyAjya mAnA hai| tamila saMta tiruvalluvara kahate haiM: | adhyAtma-manISI zrI sumanamuni jI kA sarjanAtmaka sAhitya 27
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kA mahAyAtrI : zrI sumana muni maiM-merA, isa ahaM bhAva se jo Upara uTha jaaegaa| vaha devopari ucca loka ko anAyAsa pA jaaegaa|| sAhitya-manISI sumana munijI ne do sAhityika katiyoM kA susaMpAdana vivecana pUrvaka kiyA hai| pahalI hai zrAvakakavi harajasarAya kI muktaka-kAvyakRti 'devAdhi deva racanA' aura dUsarI hai suzrAvaka lAlA raNajItasiMha kRta vRhadAloyaNAjJAna guTakA / donoM hI prasiddha lokapriya racanAe~ haiN| 'devAdhideva racanA' meM kavi tIrthaMkara prabhu kI stuti karatA hai| 85 padoM kI isa bhakti-racanA meM tIrthaMkara ke svarUpa, unake stavana, samavazaraNa ke viSaya meM bahuchaMdoM dvArA apanI zraddhA kI kAvyAtmaka abhivyakti kI gaI hai| yaha eka uttama lalita graMtha hai, jisake zabdArtha sauMdarya ko bar3I kalAtmaka nipuNatA ke sAtha ubhArane kA kavi ne prayAsa kiyA hai| isameM 30 dohoM, 28 mattagayaMdoM (savaiye), 20 siMhAvalokana chaMdoM, 4 kavittoM, 2 durmila chaMdoM aura 1 harigItikA kI ramaNIyatA dekhate hI banatI hai| 'ramaNIyArtha pripAdakaH zabda kAvyam' - paMDitarAja jagannAtha kA kathana isameM pUrNataH caritArtha hotA dikhAI par3atA hai| 'mama maMtavya' nAma se likhI gaI apanI gaveSaNAtmaka bhUmikA meM vidvAna saMpAdaka munizrI ne kaI mahattvapUrNa pahaluoM ko ujAgara kiyA hai| kavi ke janma va racanA-kAla tathA racanA ke zuddha pATha-rUpa para unhoMne samucita sAkSyoM dvArA vicAra kiyA hai| racanAkAla aMtaH sAkSya ke AdhAra para saMvat 1865 vikramI (artha san 1808 I.) sunizcita kiyaahai| racanAkAra ke bAre meM zodha karake ve likhate haiM - "devAdhideva racanA ke racayitA zrI harajasarAya jI haiN| ve osavAla jAti gadaiyA-vaMza (gotra) ke the|......inkaa janmasthAna Aja kA pAka sImAvartI zahara kasUra (kuzapUra) jilA lAhaura thA, jo pradeza Ajakala pAkistAna meM A gayA hai| inake jaina hone kA pramANa unake vaMzaja haiM, jo Aja bhI vidyamAna haiM, tathA kapUrathalA (paMjAba) meM graMthakAra ke prapautra jAmAtA lAlA rAmaratanajI jaina vidyamAna haiN| graMtha ke aMtaH sAkSya ke AdhAra para ye vikrama saMvat 1870 taka jIvita rahe the| usa varSa unhoMne deva-racanA nAmaka graMtha kA sarjana kiyA thaa| yaha unakI upalabdha aMtima racanA hai|" (devAdhideva racanA, mama maMtavya, pR. 7/VII, 16-10-64) vidvAn munizrI ne mUla ke sAtha utthAnikA, artha, vivecana, TippaNI, saMgati, chaMda paricaya Adi dekara apane anuvAda aura TIkA ko pUrNatA pradAna kI hai| eka ramaNIya bhakti-racanA kA bRhattara pAThaka samudAya se paricaya karAne ke lie munizrI jI kA sArasvata prayAsa sacamuca zlAghya hai| devAdhideva-racanA ke chaMdoM kI ramaNIyatA, aura zabdoM kA nAda-sauMdarya nimna pada meM dRSTavya hai:gaMdhata vara varNa varNa varNoM ke, varNa yoga paTa kaMta chvii| lepana zubha gaMdha gaMdha mukha suMdara, suMdara vapu jhaSa ketu dvii| ghuma ghuma ghumakaMta kaMta paga, dhuMgharU nevara chaNa chaNakAra karai / guMjata abhimAla mAlatI mohata mohata rasa zrRMgAra dhrai|| - (devAdhideva racanA, pada 57) tIrthaMkara deva kI ati ramaNIya chavi kA pAna karane ko kauna aisA hogA, jisake naina nahIM taraseMge? "rUpa rijhAvanahArU vaha, e nainai rijhavAra / " vastutaH munizrI kA yaha utkRSTa saTIka saMpAdana hai, jo bhakti meM DUbe sahRdayoM ko mugdha kara detA hai| sthAnakavAsI jaina samAja meM samAdRta 'vRhadAloyaNA' kA suSThu saMpAdana munizrI jI ne kiyA hai| lAlA raNajItasiMha jI uttama svAdhyAyazIla sukavi zrAvaka the, jinhoMne padyagadha meM maulika aura saMkalita dohoM-soraThoM kA samAhAra karake AlocanA kI udAtta bhUmikA nirmita kI hai| savaiyA, gAthA aura harigItikA chaMdoM ko bhI bhAvAnusAra sthAna diyA gayA hai| paMDita-rala zrI sumana munijI ne bRhadAloyaNA ke sAtha pracalita jJAna-guTakA (pada-saMkalana) kA bhI vyAkhyApUrvaka saMpAdana prastuta kiyA hai| saMgraha meM kabIra, tulasI, rajjaba Adi saMta kaviyoM ke atiprasiddha pada bhI samAviSTa haiN| jIvana kI anityatA aura kSaNabhaMguratA ke 28 adhyAtma-manISI zrI sumanamuni jI kA sarjanAtmaka sAhitya |
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ sumana sAhitya : eka avalokana saMbaMdha meM kavi kA eka ciMtanapradhAna pada dRSTavya hai:kiNa kAraNa teM haThakarI, pavana kAya te prIti / Avai kai Avai nahIM, inakI yAhI riiti|| (jJAna guTakA, pada 17) vyAkhyAtA ke anusAra - "re jIva! kisa kAraNa se tUne pavana/zvAsa-ucchavAsa para AdhArita pavana rUpa zarIra para dRr3ha sneha kiyA hai? yaha zvAsa Aye yA nahIM, unakI yahI rIti hai| Aja se do haz2Ara varSa pUrva saMta tiruvalluvara ne bhI sA~soM kI anizcitatA ke saMbaMdha meM kucha aise hI bhAva vyakta kiye the| saMta kavayitrI sahajobAI kI vANI bhI isI satya ko svIkAratI hai| yathAH sahajo guru pratApa se aisI jAna pdd'ii| nahIM bharosA svA~sa kA Age mauta khdd'ii|| (sahajobAI) sAhitya-sraSTA ke rUpa meM munizrI sumana kumAra jI dvArA viracita caritoM ko liyA jA sakatA hai| paMjAba zramaNa-saMgha gaurava AcArya zrI amarasiMhajI mahArAja kI jIvanI likhakara munizrI ne apane lekhakIya dAyitva kA nirvAha to kiyA hI hai, apanI paraMparA ke garimAmaya AcArya ke varcasvI vyaktitva ko rUpAyita karake zramaNa saMghIya itihAsa ke eka ujjavala adhyAya ko akSarAMkita kiyA hai| carita-nAyaka kI jIvanI ke mAdhyama se paMjAba kI zramaNa-saMghIya paraMparA ke gauravazAlI itihAsa para prakAza DAlate hue AdyAcArya zrI haridAsajI mahArAja ko zraddhApUrvaka smaraNa kiyA gayA hai, jinakA samaya aThAravIM zatAbdI ke madhya taka par3atA hai| inhIM saMta ziromaNi kI sAdhu-paraMparA meM pUjya paM. zrI rAmalAlajI mahArAja ke ziSya bane carita nAyaka zrI amara siMha jI mhaaraaj| bIsavIM zatAbdI ke AraMbha se lekara Aja taka kA paMjAba sthAnakavAsI zramaNa varga, munizrI ke anusAra, AcAryazrI dvArA pradAna kiyA gayA suphala hI hai| tejasvI yuga puruSa ke jIvana ko paryApta zodhapUrvaka bIsa adhyAyoM meM sameTA gayA hai| isa jIvana-carita ko par3hakara pratIta hotA hai ki kaisI viSaya paristhitiyoM meM aneka gatirodhoM ko jhelakara AcArya pravara ne apanI paraMparA kA rakSaNa, saMrakSaNa aura saMpoSaNa karate hue apane AcAryatva kI garimA sthApita kI thii| jIvanI meM aneka preraka saMsmaraNa bhI uddhRta kiye gaye haiM, jinameM AcArya zrI kI tarkaNA zakti, vAkpaTutA, zAstrAdhyayana gaMbhIratA, saralatA, manasvitA Adi guNoM kI utkRSTa jhalaka dikhAI par3atI hai| jaMDiyAlAguru (amRtasara) meM huI zAstracarcA ke daurAna apanI saralatA, nirbhIkatA aura satyavAditA se unhoMne saMskRta paMDita kA hRday jIta liyA thaa| natamastaka hokara paMDitajI ne kahA thAH" mahArAja! ApakI AjJA hetu maiM zramArthI hU~, Apa jaise sacce puruSoM se zAstrArtha karanA buddhimattA nahIM hai| isa matAgraha ke vAtAvaraNa meM satya bAta kahanA mahApuruSa kA hI lakSaNa ho sakatA hai|" (de. paMjAba zramaNa-saMgha gaurava, pR.30) aise mahAn paraMparA rakSaka dharmAcArya ke jIvana ke preraNAprada prasaMgoM ko atyaMta zraddhA aura bhavyatA ke sAtha citrita karate haiM munivara zrI sumana kumaarjii| samIkSya pustaka vastutaH jaina sAdhu paraMparA ke mahimAmaya itihAsa kA gaurava graMtha hI hai| vAstava meM yaha zabdAMkana eka manISI saMta kI bhavya sAhitya-sAdhanA kI jhalaka mAtra hai| unake saMpUrNa graMthoM kA adhyayana pAThaka ko sArasvata yAtrA kA alaukika AnaMda pradAna karatA hai| pUjya sumanamunijI svAdhyAya-maNi haiM, jJAna kI khani haiN| apanI saMpUrNa zraddhA, niSThA, aura sAtvikatA ke sAtha ve vigata pacAsa varSoM se vAGmaya tapa karate A rahe haiN| unhoMne AdhyAtmika jJAna kI amUlya kRti-maNiyA~ pradAnakara jaina samAja ko upakRta kiyA hai| satya, audArya, AtmAbhimAna ke guNa unheM apane gurujanoM kI zAnadAra virAsata se prApta hue haiN| aise tejasvI saMtoM kI manasvitA ko lakSya karake hI kisI kavi ne kahA hogAH "sadAkata ke lahU se sIMcakara pAle hoM jo guMce, khijA meM bhI kabhI vo phUla kumhalAyA nahIM krte|" pUrva nidezaka, AkAzavANI, cennaI | adhyAtma-manISI zrI sumanamuni jI kA sarjanAtmaka sAhitya 26