Book Title: Solankiyugin Itihas na Ketlak Upekshit Patro
Author(s): M A Dhaky
Publisher: Z_Nirgranth_Aetihasik_Lekh_Samucchay_Part_1_002105.pdf and Nirgranth_Aetihasik_Lekh_Samucchay_Part_2
Catalog link: https://jainqq.org/explore/249362/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solaMkIyugIna itihAsanAM keTalAMka upekSita pAtro gujarAtanA solaMkIkAlIna itihAsa vize lakhanArAoe keTalIka vAra koI koI mahattvapUrNa mULa srotonA astitvanI temane jANa nahIM hovAne kAraNe, ke lakhatI veLAe AvAM sAdhano dhyAna bahAra rahI javAthI yA apUratI gaveSaNAne kAraNe, keTalAka mahattvanA rAjapuruSo vize kazuM kahyuM nathI, ke koIka kissAmAM alpamAtra ja IzAro karyo che. solaMkIyuganA itihAsa lekhanamAM amuka aMze upekSita rahelAM AvAM traNeka pAtro vize je kaMI mAhitI maLI zake che te emane bhaviSyanA graMthomAM sthAna maLe ane emanA vize yathocita noMdha levAya tevA AzayathI ahIM rajU karIzuM. A traNa saMdarbhagata pAtro caulukyarAja bhImadeva dvitIya (I. sa. 1178-1242)nA samayamAM thayelA rAjamAnya ane adhikAra bhogavatA rAjapuruSo che. eka che daMDanAyaka abhaya, bIjA che rAjapradhAna jagadeva pratihAra, ane trIjA che mahApratihAra somarAjadeva, carcArabha keTalIka saraLatA khAtara somarAjathI karIzuM. mahArAja bhImadeva dvitIyanA saM. 1266, siMha saMvata 96 = I. sa. 1210nA tAmrapatramAM surASTramaMDalanA mahApratihAra) somarAjano ullekha prApta thAya che. prastuta somarAja saMbaMdhamAM vizeSa anveSaNa thayuM nathI, paNa saMgIta-viSayaka adyAvadhi eprasiddha graMtha nItaratnAvallInA kartA somarAjadeva ane A mahApratihAra somarAja abhinna jaNAya che. saMgItaratnAvalIkAra subhaTa somarAja prAraMbhe pote cApotkaTavaMzIya hovAnuM ane caulukyanarendranA vatRtilaka ( pratihAra cUDAmaNi) pade hovAnuM jaNAve che : yathA : kSoNikalpataruH samIka subhaTacApotkaTagrAmaNIryogIndronavacandranirmalaguNasphUrjatkalAnaipunaH / zrIcaulukyanarendravetRtilakaH zrIsomarAjasvayaM vidvanamaNDalamaNDalAya tanute saGgItaratnAvalIm / / A pachI "vAghAdhyAyane aMte "culukanRpati" ane "cApotkaTa'no pharIne ullekha culukanRpatilakSmIlubdhasAmantacakraprabalabalapayodavAtasaMvartavAtaH / agaNitaguNasaMmatsvena cApotkaTAnAmadhikRtaratihRyAM vAdyavidyAM tatAn / / saMdarbhagata "caulukya nRpati' koNa, tenI spaSTatA graMthAMte puSyikAmAM karatAM tene caulukyacUDAmaNibhImanRpa kahe che ane potAnI gajavidyAnA jJAtA (ke gajazALAnA uparI?) tarIke paNa oLakhANa Ape che: yathA : ni. ai, bhA. 1-17 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nircantha aitihAsika lekha-samuccaya-1 pratyArthanmitimAlakAlarajanIdo:stambhabandhAzraya zrIsaMrakSaNasauvidaH parakarisa(knadha?)cchidAkovidaH / yaH paGgaM kurutesma rAjyamakhilaM caulukyacUDAmaNe: zrImad bhImanRpasyanena taditaM dvAMsyenazAstrakRtam // A bhImadeva te "bhImadeva prathama' (I. sa. 1022-1066) ke "bhImadeva dvitIya (I. sa. 1178-1240) teno uttara nIce TAMkela saMdarbhamAM graMthakartA "gItAdhyAya'mAM Ape che : tyAM graMthakartA pote ajayapALanA pratihAra jagadevano putra hovAnuM jAhera kare che : satatamajayapAla kSoNipAlAdisevAsamadhigatagariSThaH pratihAryapratiSThaH / sakalasumanidAnaM zrIjagadevasUnu tipariNata kIrtirgItamuccaistavIti / rAjA ajayapAla (I. sa. 117ra-1175), bAla mUlarAja ane bhImadeva dvitIyano pitA evaM purogAmI hato. jagadeva vize vizeSa kahetAM somarAja tene 'hammIra lakSmI haThaharaNa'nuM abhidhAna Ape che. ene daDha, prauDha kRpANavALo saMgrAmavIra, cApotkaTakuLa kamala dIpaka evo bhImanRpano pratihAra kahI, pote teno putra hovAnuM pharIne jaNAve che. AmIdahammIralakSmIhaThaharaNadRDhaprauDha + lgatkRpANa: saMgrAmoracApotkaTakulanalinIkhaNDacaNDAMzurupI / dvAM stha: zrIbhImabhartRpamukuTamaNiH zrIjagadevanAmA tasya zrIsomarAjaH samajani tanayaH kAzyapIkalpavRkSaH // saMgItaratnAvalIno racanAkALa saMgrahaka rAmacaMdra kavi eka sthAne I. sa. 1180 asaMdigdhapaNe jaNAve che, to bIje sthaLe prastuta graMtha I. sa. 1200nA arasAmAM racAyo hovAnuM kahe che. eTaluM kharuM ke A graMtha bhImadevanI prAraMbhika kArakirdInA samayamAM racAyo hovo joIe ane tyAre somarAja kavi kahe che tema, pote gajazALAno paNa adhipati hoya ane pachI I. sa. 1210 pahelAM te surASTramaMDalamAM mahApratihArarUpe niyukta thayo haze. somarAja-viracita saMgItaratnAvalI e bhAratIya saMgIta-viSayaka sAhityanA uttamottama graMthomAMno eka che. temAM prathama prakaraNamAM saMgIta vizenI sAmAnya vAta karyA bAda bIjA prakaraNamAM svara-grAma vize, trIjAmAM prabaMdhagAna saMbaMdhI, cothAmAM mArgIzailInAM cha rAga ane 36 bhASAo vize, pAMcamAmAM dezIrAganI carcA chaThThAmAM tAla viSaya ane sAtamAAThamA-navamA prakaraNamAM vAgha viSayanI carcA karelI che. samAsayukta prAsAdika saMskRtamAM Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solaMkIyugIna itihAsanAM keTalAMka upekSita pAtro 131 racAyela somarAjano A graMtha maru-gurjara paraMparAnI eka bahumUlya kRti che ane gujarAtanA sAMskRtika itihAsamAM pratihAracUDAmaNi somarAjadevanuM ane solaMkIyuganuM A eka mahAna yogadAna che, jenI noMdha levAnI ghaTe. nijI yogyatA uparAMta teno pitA jagadeva, bhImadevanA zAsanataMtramAM eka agraNI adhikArI hoI, te kAraNasara paNa somarAjane rAjakAjamAM bhAga levAnI taka ane sArAM sthAna maLyAM haze. potAno, potAnA kuLano, ane pitAno paricaya somarAja svoddagAra dvArA vigate karAvatAM hoI, tenI pramANabhUtatA evaM mUlya vize zaMkAne koI ja sthAna nathI. somarAjapitu jagadeva pratihAranA saMbaMdhamAM be dhyAna kheMce tevA prasaMgo ApaNane saM. 130pa ! I. sa. 1249nA arasAmAM racAyelI, kharataragacchIya AcArya jinapatisUrinA ziSya jinapAlopAdhyAyanI kharataragaccha-bRhat gurnAvalI(pUrvAdhImAMthI prApta thAya che, je samIpakAlika lekhaka dvArA noMdhAyela hoI, pUrNatayA vizvasta che. temAM jaNAvyA anusAra, saM. 1244 { I. sa. 1188mAM jinapatisUri aNahilavADa pATaNamAM AvelA tyAre temaNe suprasiddha koTyAdhipati bhAMDazAlika "vaizya abhayakumAra' (jano prabaMdhomAM "vasAha AbhaDa' nAme ullekha thayelo che ne ajameru(ajamera)nA saMdhane ujjayaMta-zatruMjayatIrthanI yAtrA karavA mATe lekhita rAjAdeza meLavI ApavA sUcana kareluM, ane zreSThIvara abhaye rAjapradhAna jagadevane maLI, prastuta Adeza meLavI, ajamerasaMghane te khAsa vAhaka dvArA mokalI Apelo ane pachI sUrIzvare saMghasahita yAtrA karyAno ullekha che.... bIjo prasaMga che A yAtrAmAMthI pAchA vaLatAM jinapatisUrinA AzApallImAM thayelA rokANa samayano. te vakhate sUrIzvarane tyAM (bRhadragathvIya) pradyumnAcArya sAthe (udayanavihAranI yati dvArA pratiSThA vidhiyukta gaNAya ke nahIM te saMbaMdhamAM) vAda thayelo, jemAM pradyumnAcAryano parAjaya thatAM, temanA anurAgI ane anuyAyI daMDanAyaka abhaye sapAdalakSanA saMghane rAjA bhImadevanA nAmathI AjJA ApI, AzApallI choDavA manAI karI, saMghanI chAvaNI pharato so sainikono ghero nAkhI dIdho. e daramiyAna mAlavA tarapha gurjara kaTaka sAthe gayelA jagadeva pratihArane mArate ghoDe patra mokalI, saMghane lUMTI gujarAtano khajAno tara karavAnI maMjUrI mAgI. uttaramAM kupita thayela jagadeve lakhI jaNAvyuM ke meM mahAmahenate pRthvIrAja sAthe saMdhi karI che : jo sapAdalakSanA loko para tame hAtha nAkhazo to tamane) gadheDAnA udaramAM sIvI daIza. AthI 14 divasathI lAdelo ghero uThAvI, daMDanAyaka abhaye saMghane mAna saha vidAya ApI". gurnAvalImAM A ghaTanA pachI sAla sAthenI noMdha saM. 1245 | I. sa. 1189nI maLatI hoI, prastuta prasaMga saM. 1245nA prAraMbhanA mAsamAM kyAreka banyo haze. A ullekhothI jagadeva pratihAranI sattA ane I. sa. 1188-89mAM tenI vidyamAnatAnuM pramANa maLI rahe che. jagadeve Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 nirgastha aitihAsika lekha-samuccaya-1 bAla mULarAjanA samayamAM gujarAta para caDhI Avela mojUdIna sulatAnanA kaTakane parAjaya ApavAmAM bhAga lIdho hoya, ke pachI siMdhanA koI amIra (hammIra) sAthenI laDAImAM bhAga lIdho hoya tema jaNAya che. ane teNe ajayapALa tema ja bhImadeva bannenI sevA karyAnuM ane bhImadevanA rAjyakALanA prAraMbhika varSomAM to te daMDanAyakane dabAvI zake tevA rAjapradhAnanA moTo hodA para rahyo hovAnuM jaNAya che. ahIM je daMDanAyaka abhayano ullekha thayo che tenA saMbaMdhamAM tapAsa karatAM keTalIka vadhu hakIkato prApta thAya che. saM. 1248 | I. sa. 1192mAM AzApallImAM lakhAyelI dazavaikAlikaTIkAnI tADapatrIya pratanI prazastimAM te kALe daMDanAyaka abhayaDa hovAnuM jaNAvyuM chera : yathA : saMvat 1248 varSe zrAvaNa sudi 9 some / adyeha AzApallayAM daMDa0 zrI abhayaDa pratipattauM laghu dazavaikAlikaTIkA likhitA / AthI AgaLa banI gayela banAva pachInA trIje-cothe varSe paNa te AzApallikarNAvatImAM ja daMDanAyaka hovAnuM siddha thAya che. prabaMdhomAM anyatre "daMDAdhipa abhaya' e Dapati AbhUnA je ullekho prApta thAya che temAM udezita "abhaya" vA "AbhU ane A AzApallinA daMDanAyaka ""abhaya" ke "abhayaDa eka ja vyakti che ke nahIM te vize have vicArIe. somaprabhAcAryanA jidharmapratibodha(saM. 1241 | I. . 1185)mAM tAraMgA paranA kumArapALa nirmita ajitanAthanA prAsAdanuM bAMdhakAma jasadeva(yazodeva)nA putra "daMDAdhipa abhaya' dvArA (dekharekha nIce) thayAnuM kahyuM che. ajitanAtha caityanI pratiSThAmiti vIravaMzAvalImAM saM1221 ! Isa. 1165 ApelI che, je vizvasanIya jaNAya che. parvatasthita A jabarA merumaMdiranA bAMdhakAmamAM dazeka varSa to saheje lAgI jAya te hisAbe ochAmAM ochuM I. sa. 1156mAM daMDanAyaka abhaya potAnA pada para vidyamAna hovo joIe. savAla e che ke kumArapALanA samayano daMDAdhipa abhaya zuM bhImadevanA samayamAM, I. sa. 1192 sudhI e daMDanAyaka pade rahyo hato? ajayapALanA samayamAM tenI zuM sthiti hatI? kumArapALanA kapardI, AmrabhaTTa, ane pachIthI sAmaMtasiMha sarakhA jaina maMtrIono ghAta karAvanAra ane kumArapALe bAMdhela keTalAMye jaina maMdiro toDAvanAra ajayapALa tAraMgAnA (kumArapAlakArita) jaina maMdiranA bAMdhakAma para dhyAna rAkhanAranI zuM vale kare te paNa vicAravuM joIe. moTo saMbhava e che ke kumArapALano daMDAdhipa abhaya ane bhImadevano daMDanAyaka abhayaDa e be bhinna vyaktio hovI joIe : yA to eNe ajayapALa sAthe samAdhAnapUrvaka kAma lIdhuM hoya. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solaMkIyugIna ItihAsanAM keTalAMka upekSita pAtro 133 A bAbatamAM kaMIka pramANa ApaNane jinaharSagaNikRta "vastupAlacaritra"(saM. 1497 | I. sa. 1441)mAMthI maLe che. jinaharSagaNinA kathanAnusAra maMtrIzvara vastupAlanA pitA azvarAja ke AsarAja prAgvATakuLanA daMDapati AbhUnI putrI kumAradevIne paraNelA. A lagna I. sa. 1180 ke te pachInA taratanA kALamAM thayAM hovAM joIe. bIjA zabdomAM vastupAlanA mAtAmaha jaina deDapati AbhUno samaya ane bhImadevanA daMDanAyaka jaina abhayano samaya lagabhaga eka ja thAya che. eka ja samaye eka ja nAmadhArI be daMDanAyako hovAnuM ochuM saMbhave che. jinaharSagaNi AbhUnI pUrvajAvalI sAmaMtasiMha-zAMti-brahmanAganAgaDaputrabhU e rIte Ape che : paNa kumArapALanA daMDanAyaka abhayanA pitAnuM nAma 'nAgaDa' nahIM paNa "jasadeva' hatuM : AthI daMDAdhipa abhaya ane daMDapati AbhU e bane bhinna vyaktio hovAnuM siddha thAya che, paNa bhImadevanA upara carcita daMDanAyaka abhayaDa ane jinaharSa kathita daMDapati AbhUno samaya, AgaLa kahyuM tema, lagabhaga eka ja hoI, te banne abhinna hovAno ghaNo saMbhava che. jagadeva nAmadhArI paNa jJAtie zrImAlI vaNika evA eka daMDanAyaka kumArapALanA samayamAM thayA hovAnuM giranAra paranA saM. 1256 | I. sa. 1200mAM bharAyela naMdIzvara dvIpanA paTTa para korela lekhathI jaNAya che. paNa A daMDanAyaka jagadeva prastuta pratihAra jagadevathI kaMIka samayanI dRSTie ane vizeSataH nAta-jAta ane dharmathI bhinna jaNAya che. A jagadeva daMDanAyaka sAMprata itihAsa lekhakonA dhyAna bahora rahyA che, temanA vize paNa anveSaNa dvArA vizeSa mAhitI prApta karavI jarUrI che. TippaNo : 1. juo, AcArya girajAzaMkara vallabhajI, gujarAtanA aitihAsika lekho, bhAga 2jo muMbaI 1935, pR. 97. 2. Bharata Kosa, Ed. M. Ramakrishna Kavi, Tirupati 1951, p. 4. 3, Cf. Kavi, p. 5. 8. Ibid. 5. Ibid. 6. Ibid. 7. Kavi, pp. 4 & 17. 8.Kavi, pp. 4-5. 9. saM, AcArya jinavijaya muni, siMghI jaina graMthamAlA graMthAMka 42, muMbaI 1956. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 nirjhantha aitihAsika lekha-samuccaya-1 10. ejana, pR. 34. 11. ejana, pR. 43. daMDanAyaka abhayadevavALI vAtano azokakumAra majumadAre anya saMdarbhamAM ane anya 44194 stel ecclu sul 9. See Chaulukyas of Gujarat, Bombay 1956, p. 141. 12. saM. jinavijaya muni, jaina pustaka prazasti saMgraha, sidhI jaina graMthamAlA, (graMthAka 18), muMbaI 1943, pR. 113. 13, tattha mArAM naya-rikSa maMdira nuM ! daMDAhiva-abhaeNaM jasadeva-sueNaM nimmAvayaM // -kumArapAlapratibodha, pra0 5, pR0 443. (Ed. Muniraj Jinavijaya, GOS. No. 14, Baroda 1920.) 14. zrI zAMtisUri jaina graMthamAlA, graMthAMka 5, amadAvAda 1941, prathama prastAva 31-32, pR 1. 15. ejana. pATaNano AbhaDavasAha neminArano putra hato, evuM anya sAdhanothI nirdezita che. paraMtu te daMDanAyaka nahIM, zreSThI hato. saMbhava che ke A saMdarbhamAM prastuta AbhaDavasAha vivakSita hoya. 19. "maMtrIza AbhUe thArApadrapurathI saMghapati banI giranAra-zatruMjayanI yAtrA karyAno ullekha somadharmagaNikRta upadezasaptatikA(saM. 1503 = I. sa. 1447)mAM Ave che : (saM. amRtalAla mohanalAla, amadAvAda, vi. saM. 1998, pR. 43), paNa A "maMtrIza Abha te kumArapALavALA daMDanAyaka abhayaDa ke bhImadevavALA daMDAdhipa AbhU, ke anya koI teno nirNaya thaI zakato nathI. 17. saMAcArya girajAzaMkara vallabhajI, gujarAtanA aitihAsika lekho, bhAga 3jo, muMbaI 1942, pR. 192. 18. eka che cAvaDA mezrI, bIjA che jaina vaNika. 19. bhImadevanA samayanA A mahApratihAra somarAjadeva, jagadeva pratihAra, ane daMDanAyaka abhayaDa uparAMta eka bIjA paNa mahattvanA adhikArI hatA kozAdhipa mokSadeva, temaNe paNa saMgIta-viSayaka eka mahattvapUrNa graMtha lakhelo che. See Kavi, p. Tv-5. ApaNA pratihAra jagadeve prabhAsamAM somanAthano meghanAda (maMDa5) karAvelo tevo ullekha verAvaLathI prApta (paNa mULe somanAthanA maMdira sAthe saMlagna, bhImadeva bIjAnA samayanA (mitinaSTa) khaMDita lekhamAMthI prApta thAya che. juo gujarAtanA aitihAsika zilAlekho, bhAga 2jo , zrI phArbasa gujarAtI sabhA-granthAvalI 15, muMbaI 1935, pR. 168, temAM jagadeve te karAvyo evo 34mI paMktimAM ullekha che, ane 3pamI paMktimAM Avato prAtihAraziromaNi ullekha paNa tene udezIne thayo jaNAya che.