Book Title: Shravanbelgola ke Abhilekho me Jain tattva Chintan
Author(s): Jagbir Kaushik
Publisher: Z_Deshbhushanji_Maharaj_Abhinandan_Granth_012045.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212053/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zravaNabelagolA ke abhilekhoM meM jaina tattva - cintana jaina dharma saMsAra ke prAcIna dharmoM meM se eka hai / devendramuni' ke anusAra jainAcArya jaina dharma ko eka aisA udAra evaM lokapriya dharma banAnA cAhate the, jisase brAhmaNa saMskRti ke anuyAyI bhI AkarSita ho pAyeM tathA jaina samAja maulika tatvoM meM bhI kisI prakAra kA virodha na aae| yadi jainetara AcAryoM ke dvArA kisI prakAra kA virodha AtA thA to usakA jainAcArya zAstrArtha ke dvArA parihAra karate the / Alocya abhilekhoM meM isa prakAra ke ekAdhika varNana prApta hote haiN| " dharma kA svarUpa - paumacariyaM meM jIvoM kI dayA aura kaSAyoM ke nigraha ko dharma kahA gayA hai| svacchanda pravRtti ko rokanA nigraha hai / Alocya abhilekhoM meM isa prakAra ke nigraha kI sthAna-sthAna para carcA AI hai| moha aura kSobha se rahita AtmA ke zuddha pariNAma ko bhAvaprAbhRta' meM dharma mAnA gayA hai / abhiprAya yaha hai ki mokSa ko jaina paramparA meM dharma mAnA gayA hai| Alocya abhilekhoM meM mokSa kA mukti, kaivalya, pramokSa ityAdi zabdoM meM ullekha kiyA gayA hai| AtmA - darzana, jJAna, cAritra ko jo sadA prApta ho vaha AtmA hai / Alocya abhilekhoM meM dvAdazAtmA kA ullekha huA hai / samyag darzana, jJAna, cAritra ko mokSa kA mArga mAnA gayA hai| isa ratnatraya ke abhyAsa karane kI vidyA yA mata ko syAdvAda yA anekAntavAda kahA jAtA hai / Alocya abhilekhoM meM syAdvAda aura ratnatraya kI vividha sthAnoM para carcA huI hai / nayavAda - sadharmA dRSTAnta ke sAtha hI sAdharmya hone se jo binA kisI prakAra ke virodha ke syAdvAda rUpa paramAgama meM vibhakta artha ( sAdhya ) vizeSa kA vyaMjaka ( gamaka) hotA hai, use naya kahate haiM / " Alocya abhilekhoM meM naya kA ullekha AyA hai" aura isake naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3a aura evambhUta Adi sAta bheda batalAte haiN| naigama-- sAmAnya vizeSa ke saMyukta rUpa kA nirUpaNa naigama naya hai / saMgraha -- kevala sAmAnya kA nirUpaNa saMgraha naya hai / vyavahAra -- kevala vizeSa kA nirUpaNa vyavahAra naya hai / RjusUtra -- kSaNavartI vizeSa kA nirUpaNa RjusUtra naya hai / zabda - rUr3hi se hone vAlI zabda kI pravRtti kA abhiprAya zabda naya hai / 1. sAhitya aura saMskRti, vArANasI, 1970, pR0 57 2. jaina zilAlekhasaMgraha, bhAga 1, le0 saM0 462, 39 / 2, 50 3. paumacariyaM, 26 / 34 4. ja0 zi0 saM0, bhAga 1, le0 saM0 54 / 27 5. bhAvaprAbhRta, 81 6. jaM0zi0 saM0, bhAga 1, le0 saM0 108 / 58, 105 / 7, 105/5 zrI jagabIra kauzika 7. vahI, le0 saM0 108 / 36 8. vahI, 54 / 54, 82/1 6. vahI, 54 /7182/4 10. AptamImAMsA, 106 11. jaM0zi0 saM0, bhAga 1, le0 saM0 54 / 3 12. vahI, 113 jaina darzana mImAMsA 101 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samabhirUr3ha-vyutpatti se hone vAlI zabda kI pravRtti kA abhiprAya samabhirUr3ha naya hai| ebambhUta-vartamAnakAlika yA tatkAlabhAvI vyutpatti se hone vAlI zabda kI pravRtti kA abhiprAya evambhUta naya hai| pramANa aura usakA viSaya-syAdvAda ke antargata pramANa, usakA viSaya (prameya) tathA naya kI vivecanA kI jAtI hai| tattvArtha sUtra meM samyagjJAna ko pramANa mAnA gayA hai| samyagjJAna ke pAMca bheda hote haiM--mati, zruta, avadhi, mana:paryaya aura kevl| Alocya zravaNavelgolA ke abhilekhoM meM inameM se zruta' aura kevalajJAna' kA ullekha huA hai| zrutajJAna-jaina darzana kI mAnyatA ke anusAra zruta jJAnAvaraNa kA kSayopazama hone para nirUpyamANa padArtha jisake dvArA sunA jAtA hai, jo sunatA hai yA sunanA mAtra 'zruta' kahalAtA hai / tattvArtha sUtra meM zruta jJAna ko parokSa pramANa mAnA gayA hai| vaha eka jJAna vizeSa ke artha meM nibaddha hai| pahale lekhanakriyA kA janma na hone ke kAraNa, samUcA jJAna guruziSyaparamparA se suna-sunakara hI prApta hotA thaa| zAstroM meM nibaddha hone ke pazcAt bhI vaha zruta saMjJA se hI abhihita hotA rahA / jainAcAryoM ke anusAra ve hI zAstra zruta kahalAyeMge, jinameM bhagavAna kI divya dhvani kA pratinidhitva huA hai| kevalajJAna-kevala zabda kA artha eka yA asahAya hotA hai| jJAnAvaraNa kA vilaya hone para jJAna ke avAntara bheda miTakara jJAna eka ho jAtA hai| phira use indriya aura mana ke sahayoga kI apekSA nahIM hotI, isalie vaha kevala kahalAtA hai| umAsvAti ne kevalajJAna kA pratyakSa pramANa ke rUpa meM vivecana kiyA hai| jaina paramparA meM sarvajJatA kA siddhAnta mAnya rahA hai| kevalajJAnI kevalajJAna utpanna hote hI loka aura aloka donoM ko jAnane lagatA hai| kevalajJAna kA viSaya saba dravya aura paryAya hai| mati ko chor3a zeSa cAra jJAna ke adhikArI kevalI kahalAte haiM--zrutakevalI, avadhijJAnakevalI, manaHparyayajJAnakevalI aura kevljnyaankevlii| inameM zrutakevalI aura kevalajJAnI kA viSaya samAna hai| donoM saba dravyoM aura saba paryAyoM ko jAnate haiN| inameM kevala jAnane kI paddhati kA antara hai| zrutakevalI zAstrIyajJAna ke mAdhyama se tathA kramaza: jAnatA hai aura kevalajJAnakevalI unheM sAkSAt tathA eka sAtha jAnatA hai| Alocya abhilekhoM meM kevalajJAna kA paryAyavAcI 'apavarga' zabda bhI prApta hotA hai| yaha mUlataH nyAya darzana kA zabda hai, na ki jaina darzana kaa| nyAya darzana ke anusAra apavarga duHkhadAyI janma se atyanta vimukti kA nAma hai| padArtha ke bheda -zravaNavelgolA ke abhilekhoM meM pramANa ke viSaya kA padArtha zabda se ullekha kiyA gayA hai| zravaNavelgolA ke Alocya abhilekhoM meM yadyapi padArtha ke bhedoM kA svataMtra rUpa se ullekha nahIM ho pAyA tathApi karma", nirastakarma, baddhakarma" Adi zabdoM se unakA parokSa rUpa se ullekha ho jAtA hai / karma kA artha hai, jo jIva ko paratantra kare athavA mithyAdarzana Adi rUpa pariNAmoM se yukta hokara jIva ke dvArA jo upArjana kiye jAte haiM, ve karma haiN| AtmA kA mUla svarUpa ananta darzana-jJAna-cAritra-vIrya rUpa zakti kA zAzvata ujjvala piNDa hai| parantu ina paudgalika karmoM ke kAraNa vaha vikRta ho jAtA hai / karma ke sandarbha meM jainAcAryoM kA kathana hai ki jisa prakAra paudgalika madirA amUrtika cetanA meM vikAra bhAva utpanna kara detI hai| usI prakAra paudgalika karma bhI amUrta AtmA ko prabhAvita karate haiM / avidyA, mAyA, vAsanA, mala, prakRti, karma, moha, 1.0zi0saM0, 54/31, 105/6, 8 2. vahI, 108/58, 105/7, 15 3. 'pAyaM parokSam, tattvArthasUtra, 1/10 4. saMpA0 jugalakizora : AcArya samantabhadra kRta samIcIna dharmazAstra, vIra sevA mandira, dillI, 1955, 16, pR0 43 5. vizeSAvazyakabhASya, gAthA 84 6. 'pratyakSamanyat, tattvArthasUtra, 1/6 7. dazavaikAlikasUtra, 4/22 8. sthAnAMgasUva, 3/513 6.0zi0 saM0, bhAga 1, le0 saM0 82/4 10. vahI, 105/18 11.vahI, 54/33 12. vahI, 105/3 13. vahI, 108/7 AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAdarzana, ajJAna----ye sabhI zabda samAnArthaka haiN| AcAra-Alocya abhilekhoM meM AcAra saMjJA kA ullekha prApta hotA hai| jaina paramparA meM AcAra aura vicAra ko samAna sthAna diyA gayA hai| ahiMsAmUlaka AcAra evaM anekAntamUlaka vicAra kA pratipAdana jaina vicAradhArA kI vizeSatA rahI hai| uparyukta abhilekhoM meM paJcAcAra (zramaNAcAra) aura zrAvakAcAra (ekAdazAcAra) kA ullekha huA hai| zramaNAcAra (paJcAcAra)-zramaNa ke vrata mahAvrata arthAt bar3e vrata kahalAte haiN| kyoMki vaha hiMsAdi kA pUrNataH tyAgI hotA hai| zrAvaka, upAsaka, dezavirata, mAgAra, zrAddha, dezasaMyata Adi zabda eka hI artha ke dyotaka haiN| zrAvaka ke vrata aNuvrata arthAt choTe vrata kahalAte haiM kyoMki vaha hiMsAdi kA aMzata: tyAga karatA hai| sarvavirati arthAt sarvatyAga rUpa mahAvrata pAMca haiM- (1) sarvaprANAtipAta-viramaNa (2) sarvamRSAvAda-viramaNa (3) sarvaadattAdAna-viramaNa (4) sarvamaithuna-viramaNa (5) srvprigrh-virmnn| ina pAMca mahAvratoM ko hI zravaNavelgolA ke Alocya abhilekhoM meM paJcAcAra kahA gayA hai| prANAtipAta arthAt hiMsA kA sarvataH viramaNa yAni pUrNataH tyAga sarvaprANAtipAta-viramaNa kahalAtA hai| isI prakAra mRpAvAda arthAt jhUTha, adattAdAna arthAt corI, maithuna arthAt kAmabhoga aura parigraha arthAt saMgraha athavA Asakti kA pUrNataH tyAga kramazaH sarvamRSAvAda-viramaNa, sarvaadattAdAna-viramaNa, sarvamaithuna-viramaNa aura sarvaparigraha-viramaNa kahalAtA hai| zrAvakAcAra-jaina AcArazAstra meM vratadhArI-gRhastha zrAvaka, upAsaka, aNuvratI, dezavirata, sAgAra Adi nAmoM se jAnA jAtA hai| cUMki vaha zraddhApUrvaka apane gurujanoM arthAt zramaNoM se nirgrantha-pravacana kA zravaNa karatA hai / ataH use zrAddha athavA zrAvaka kahate haiM / zramaNa varga kI upAsanA karane ke kAraNa vaha zramaNopAsaka athavA upAsaka kahalAtA hai| aNuvratarUpa ekadezIya arthAt apUrNa saMyama athavA virati dhAraNa karane ke kAraNa use aNuvratI, dezavirata, dezasaMyamI athavA dezasaMyata kahA jAtA hai| cUMki vaha AgAra arthAt gharavAlA hai-usane gRhatyAga nahIM kiyA hai| ata: use sAgAra, AgArI, gRhastha, gRhI Adi nAmoM se pukArA jAtA hai| zrAvakAcAra se sambandhita granthoM athavA prakaraNoM meM upAsaka dharma kA pratipAdana tIna prakAra se kiyA gayA hai--(1) bAraha vratoM ke AdhAra para (2) gyAraha pratimAoM ke AdhAra para (3) pakSa, caryA athavA niSThA evaM sAdhana ke AdhAra pr| upAsakadazAMga, tattvArthasUtra, ratnakaraNDa-zrAvakAcAra Adi meM sallekhanA sahita bAraha vratoM ke AdhAra para zrAvaka dharma kA pratipAdana kiyA gayA hai| AcArya kundakunda ne cAritraprAbhRta meM, svAmI kArtikeya ne anuprekSA meM evaM AcArya vasunandi ne vasunandi-zrAvakAcAra meM gyAraha pratimAoM ke AdhAra para zrAvaka-dharma kA prarUpaNa kiyA hai| ina ekAdaza zrAvakAcAroM kA Alocya abhilekhoM meM bhI ullekha milatA hai / kundakunda aura vasunandi ne zrAvakoM ke gyAraha bhedoM kA varNana kiyA hai| dArzanika, pratika, sAmayikI, proSadhopavAsI, sacittavirata, rAtribhuktavirata, brahmacArI, Arambhavirata, parigrahavirata, anumativirata aura uddiSTavirataye zrAvakoM ke gyAraha bheda hote haiM / ina gyAraha pratimAoM ke AdhAra para ekAdaza zrAvakAcAra batalAye gaye haiN| sallekhanA--zrAvakAcAroM meM se eka AcAra sallekhanA bhI hai| jisakA Alocya abhilekhoM meM ullekha huA hai| jIvana ke antima samaya meM arthAt mRtyu Ane ke samaya tapa vizeSa kI ArAdhanA karanA sallekhanA kahalAtA hai| ise zAstrIya paribhASA meM apazcima-mAraNAntika sallekhanA kahate haiM / mAraNAntika sallekhanA kA artha hotA hai-maraNAnta ke samaya apane bhUtakAlIna samasta kRtyoM kI samyak AlocanA karake zarIra va kaSAyAdi ko kRza karane ke nimitta kI jAne vAlI sabase antima tapasyA / sallekhanApUrvaka hone vAlI mRtyu ko jaina AcArazAstra meM samAdhimaraNa kahA gayA hai / jaba zarIra bhArabhUta ho jAtA hai taba usase mukti pAnA hI zreSTha hotA hai| aisI avasthA meM binA kisI prakAra kA krodha kie prazAnta evaM prasannacitta se AhArAdi kA tyAga kara Atmika cintana karate hue samabhAvapUrvaka prANotsarga karanA sallekhanA vrata kA mahAn uddezya hai| jJAnAcAra--apanI zakti ke anusAra nirmala kie gae samyagdarzanAdi meM jo yatna kiyA jAtA hai, use AcAra kahate haiN| uparyukta - A . 1.0zi0saM0, 105/2 2. vahI, 113 3. vahI, 108 4. vahI, 113 5. carikhasAra, 3/3 6. vasunandi-thAvakAcAra, 4 7. je. zi0saM0, bhAga 1, le0 saM0 54, 108/62 8. sAgAra-dharmAmRta,7/35 jaina darzana mImAMsA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAroM ke atirikta samyagdarzanAcAra, jJAnAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra Adi pAMca AcAra' aura batalAye haiN| inameM se Alocya abhilekhoM meM jJAnAcAra kA ullekha huA hai| tapa aura samAdhi-satyagjJAnarUpI netra ko dhAraNa karane vAle sAdhu ke dvArA jo karmarUpI maila ko dUra karane ke lie tapA jAtA hai use tapa kahate haiN|' zravaNabelgolA ke Alocya abhilekhoM meM tapa aura usake bAraha prakAroM (dvAdaza tapa) kA ullekha huA hai| jainoM ne 'anekArtha nighaNTu' meM 'cetazca samAdhAnaM samAdhiriti gadyate' kahakara citta ke samAdhAna ko hI samAdhi kahA hai| uparyukta abhilekhoM meM samAdhi aura usake bhedoM (savikalpaka aura nirvikalpaka) kA ekAdhika bAra ullekha huA hai| vrata-hiMsA, asatya, corI, abrahma aura parigraha se nivRtta honA vrata hai| AzAdhara ke anusAra kinhI padArthoM ke sevana kA athavA hiMsAdi azubha karmoM kA niyata yA aniyata kAla ke lie saMkalpapUrvaka tyAga karanA vrata hai| zravaNabelagolA ke abhilekhoM meM vrata kA kaI sthaloM para ullekha AyA hai|" eka abhilekha meM zrAvakoM ke aNuvrata yA ekadezavrata tathA sAdhuoM ke mahAvrata yA sarvadezavrata-ina do bhedoM kA ullekha milatA haiN|" devI-devatA-AtmA ke jJAnarUpa kA digdarzana karAne vAlA koI jainAcArya yA rAjA aisA nahIM huA, jisane bhagavAna ke caraNoM meM stuti-stotroM ke puSpa na bikhere hoN| jainoM meM devI-devatAoM kI pUjA-stuti hotI rahI hai, aisA zravaNabelgolA ke abhilekhoM ke sAkSya se pramANita hotA hai / Alocya abhilekhoM meM aneka jaina-ajaina devI-devatAoM ke ullekha milate haiN| inakI sUcI isa prakAra hai-dhUrjaTa (ziva)". mahezvara", vana-devatA5, tribhuvanatilaka, zAsanadevatA (caubIsa tIrthakara)", paramezvara", sarasvatI'6, padmAvatI aadi|| . isa prakAra hama dekhate haiM ki zravaNavelgolA ke Alocya abhilekhoM meM dharma, darzana tathA AcAra Adi se sambaddha sAmagrI upalabdha hotI hai parantu vaha itanI vivaraNAtmaka tathA spaSTa nahIM hai jisase dharma, darzana tathA AcAra ke vividha pakSoM ko vyavasthita rUpa meM prastuta kiyA jA ske| 1. pravacanasAra, 202 2. ja.zi0saM0, bhAga 1, le0 saM0 113 3. padmanandi kRta paMcaviMzatikA, 1/46 4. ja0zi0 saM0, bhAga 1, le0 saM0 54/66, 108/60, 105/16 5. vahI, 113 6. dhanaJjayanAmamAlA sabhASya, zloka 124, pR0 105 / 7. ja0zi0 saM0, bhAga 1, le0 saM0 108/44 8. vahI, 108/24, 108/30 9. tattvArthasUba, 7/1 10. sAgAra-dharmAmRta, 2/80 11. ja0zi0 saM0, bhAga 1, le0 saM054, 105, 108 12. vahI, 108/60 13. vahI, 54/8, 105/54 14. vahI, 54/18 15. vahI, 54/4 16. bahI, 105/46 17. vahI, 54/10 18. vahI, 54/17 16. vahI, 54/17, 105/55 20. vahI, 54/6,54/12 AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha