Book Title: Shiksha ka Bharatiya Adarsh
Author(s): Vishnukant Shastri
Publisher: Z_Jain_Vidyalay_Granth_012030.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212007/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pro0 viSNukAMta zAstrI apane nAma meM, apane vyavahAra meM ve aMgrejoM ke adhikAdhika anukaraNa dvArA apane ko aMgreja sAbita karane kI ceSTA karate the| nizcaya hI yaha rAstA bhArata ke lie svAbhimAna kA rAstA nahIM thaa| kucha aise vidvAna bhI the jinhoMne pazcimI zikSA kA bahiSkAra karanA cAhA aura usake dvArA apane purAtana jIvana mUlyoM se cipaTe rahane kA prayAsa kiyaa| nizcaya hI yaha rAstA bhI sahI rAstA nahIM thA kyoMki jJAna-vijJAna ke kSetra meM hama kevala bhaugolika sImA ke AdhAra para jAnane, yA na jAnane kA nirNaya nahIM kara skte| hamAre hI veda kI ukti hai : 'A no bhadrA: kratavo yantu vizvata:' arthAt saba dizAoM se mile zubha jnyaan| jo zubha jJAna hai vaha kisI bhI deza se kyoM na Ae hamako svIkAra karanA caahie| hamAre purakhoM kI eka tIsarI zreNI thI jisane aMdhAnukaraNa karane se bhI inkAra kiyA aura pazcima ke jJAna-vijJAna ke ujjvala pakSa kA bahiSkAra karane se bhI inkAra kiyaa| unhoMne rASTrIya cetanA ke vikAsa kA mArga prazasta kiyaa| yaha jo tIsarA mArga hai isa tIsare mArga ko Aja taka ucita mAnate haiM, kyoMki yahI sahI rAstA hai| zikSA kA bhAratIya Adarza hama yaha jAnate haiM ki hama apane purAne jJAna-vijJAna ko Aja ke yuga prAya: kahA jAtA hai ki eka samaya thA jaba bhArata ko jagadguru meM agara svIkAra kareM to usako hama yugAnukUla bnaaeN| prAcIna kI upAdhi prApta thI aura hamAre vizvavidyAlayoM meM, takSazilA meM, paraMparA ko yugAnukUla banAkara aura videzI zailI se lI gaI jJAna nAlandA meM, vikramazilA meM yA aura dUsare vizvavidyAlayoM meM videzoM rAzi ko apana deza ke anukUla banAkara hama apane vikAsa ke se bhI bar3e-bar3e vidvAna zikSA grahaNa karane Ate the| bAda meM rAste para cala sakate haiN| vikAsa aura zikSA ina donoM kA aitihAsika viparyaya ke kAraNa hamArI sthiti meM parivartana huA aura anyonyAzraya sambandha hai| agara hama zikSA ke kSetra meM pIche raheMge to hamArI zikSA kA vikAsa-krama avaruddha-sA ho gyaa| 1857 meM hama vikAsa ke kSetra meM bhI Age nahIM bar3ha skte| hamAre deza kI aMgrejoM ne laMdana vizvavidyAlaya ke anukaraNa para kalakattA Aja kI sthiti bahuta prazaMsanIya nahIM hai| Aja bhI hamAre deza kI vizvavidyAlaya, madrAsa vizvavidyAlaya aura bambaI vizvavidyAlaya kI bahuta bar3I janasaMkhyA nirakSara hai| Aja bhI hamAre deza meM bahuta bar3I sthApanA kii| unakI sthApanA ke pIche eka kUTa yojanA bhI thii| saMkhyA prAthamika zikSA ke stara se Upara nahIM uTha pAI hai| bahuta kama maikAle ne jo TippaNI (minaTa) likhI thI usameM unhoMne batAyA thA loga uccatara zikSA prApta kara sake haiN| unake Upara kitanA bar3A ki agara hama aMgrejI mAdhyama se bhArata ke vidvAnoM ko prazikSita uttaradAyitva hai sAre deza ke punarnirmANa kA, sAre deza ke rASTrIya karane kA prayAsa kareM to eka dina aisA AegA ki ve kevala raMga vikAsa kA, isa bAta kA hamako anubhava karanA caahie| meM bhAratIya raha jaaeNge| apane cintana meM, vyavahAra meM ve hamArA hameM isa bAta ko samajhanA cAhie ki Akhira ve kauna-se guNa anukaraNa karane kI ceSTA kreNge| unakI yaha ceSTA thI ki ve aMgrejI haiM jina guNoM ne hamAre deza ko jagadguru banAyA thA aura una guNoM ko ke mAdhyama se zikSA dekara bhAratIyoM ko mukhyata: klarka banAne ke Aja hama kisa rUpa meM svIkAra kara sakate haiN| hameM vicAra karanA lie taiyAra kreN| hamAre usa samaya ke purakhoM ne isakI tIna prakAra cAhie ki hama apane deza kI paramparA se jur3e raha kara kaise kI pratikriyAe~ kiiN| kucha loga the jo bilakula aMgrejIdA~ ho gae, Adhunika ho sakate haiM, kaise hama vAstava meM apanI usa vaidika ukti aMgrejI kI nakala meM aMgreja banane kI ceSTA karane lge| yadi unakA ko caritArtha kara sakate haiM ki vizvavidyAlaya kA matalaba hotA hai nAma thA ratana de to ve apane ko likhate the DI. raiTana aura agara 'yatra vizvaM bhavatyeka nIr3am', jahA~ sArA saMsAra eka ghoMsalA bana unakA nAma thA AzutoSa to apane ko likhate the e, ToSa yAnI jaae| sAre saMsAra ke vidvAna jahA~ A sakeM aura jisakI dRSTi kSetrIya zikSA-eka yazasvI dazaka vidvata khaNDa/23 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na ho, jisakI dRSTi saMkIrNa na ho, jisakI dRSTi ke sAmane sArA pravacana krnaa| sabhI RSiyoM ne apanI sahamati jJApita karate hue vizva ho| vizva mAnavatA ko svIkAra karate hue apane deza kI kahA, hA~ vahI tapa hai, vahI tapa hai| yahI acche zikSaka kA dharma hai| rASTrIyatA, apane deza kA sarvatomukhI vikAsa karane ke lie apane svAdhyAya jitanA uttama hogA pravacana utanA utkRSTa hogaa| isalie ko samarpita karane kI dRSTi hamameM kaise vikasita ho yahI hamAre taittirIya upaniSada ne Adeza diyA 'svAdhyAyanmA pramadaH', svAdhyAya se adhyApakoM ke, hamAre vidyArthiyoM ke, hamAre zodhArthiyoM ke cintana kA yAnI acche granthoM ke nirantara anuzIlana se kabhI pramAda mata krnaa| viSaya honA cAhie aura isa dizA meM hamako agrasara honA caahie| jo bhI adhyApaka hogA vaha agara tapasyA karanA cAhatA hai to usako maiM yaha jAnatA hU~ ki apane kArya ke prati gaurava-bodha hameM kisI nirantara svAdhyAya karanA hogA aura jitanA adhika svAdhyAya vaha kara kAma ko bhalI-bhA~ti sampanna karane kI preraNA detA hai| jaba hama sakegA usakA pravacana utanA prAmANika hogaa| kAlidAsa ne zikSakoM jagadguru the to hamane adhyayana-adhyApana ke kArya ko kisa rUpa meM kI eka adbhuta zrRMkhalA batAI hai ki bar3A zikSaka kauna hai, dhuri- . dekhA thaa| usa samaya kI sthiti yaha thI ki hamane isa kArya ko pratiSThA kA adhikArI zikSaka kauna hai| unhoMne kahA : tapasyA ke rUpa meM dekhA thaa| hamArI mAnyatA thI : 'chAtrANAM adhyayana zliSTA kriyA kasyacidAtmasaMsthA, tapaH', yaha kathana isa bAta ko sAbita karatA hai ki adhyayana saMkrAntiranyasya vizeSa yuktA / adhyApana ko hamane uccatara bhUmikA para pratiSThApita karane kI ceSTA yasyobhayaM sAdhu sa zikSakANAM, kI thii| hamArI dRSTi kevala arthakArI vidyA prApta karane kI nahIM thii| dhuripratiSThApayitavya eva / / hamArA tatkAlIna adhyApaka sagaurava kahatA thA : __ arthAt kucha vidvAna hote haiM jo jJAna to bahuta arjita kara lete nAhaM vidyA-vikrayaM zAsanazatenApi karomi / haiM lekina jJAna kA saMkramaNa karane meM, apane vidyArthiyoM ko jJAna de saikar3oM zAsana kA adhikAra prApta hone para bhI maiM vidyA-vikraya pAne meM ve kuzala nahIM hote| saMkrAnti kI vidyA se ve rahita hote haiN| nahIM kruuNgaa| yaha dRSTi hamAre adhyApakoM kI dRSTi thii| acchA kucha vidvAna hote haiM jo saMkramaNa meM jo bahuta kuzala hote haiM, jitanA adhyApaka kauna hotA hai? acchA adhyApaka vahI hotA hai jo jAnate haiM utanA dUsaroM ko sikhA dete haiM lekina ve jAnate hI kama AjIvana chAtra rhe| jaba taka sA~sa calatI rahe taba taka sIkhane kI haiN| . pravRtti agara banI rahegI taba taka acche adhyApaka ho skeNge| ye donoM prakAra ke vidvAna dhuripratiSThA ke adhikArI nahIM hai| Adhunika yuga ke mahAn upadezaka, mahAn guru zrI rAmakRSNa paramahaMsa yasyobhayaM sAdhu sa zikSakANAM, deva ne kahA thA, 'jato dina bA~cI tato dina zIkhI' (jitane dina dhuripratiSThApayitya eva / / jIU~gA utane dina siikhuugaa)| yaha lagAtAra jo sIkhate rahane kI jisameM ye donoM guNa hoM arthAt vaha svayaM jJAnI bhI ho, aura jJAna paramparA hai, yaha paramparA vidyA ke kSetra ko unnata mAna detI hai| kaise ke saMkramaNa kI kalA meM bhI kuzala ho vahI vidvAna dhuripratiSThA kA, hama vidyA ko prApta kareM? zikSA kA matalaba kyA hotA hai? 'zikSA vAstavika pratiSThA kA adhikArI hotA hai| hamAre deza meM dhuripratiSThA vidyopAdAne', zikSA kA matalaba hotA hai vidyA dene kI prkriyaa| ke adhikArI vidvAna the, ve jaba bhikSA dete the, taba hamAre vidyArthI 'zikSate upadIyate vidyA yayA sA zikSA', zikSA vaha jisase vidyA Age bar3hate the| Aja bhI hamAre deza meM bahuta se aise dhuripratiSThA ke pradAna kI jAtI hai| hamAre deza meM vidyA ke do bhAga kie gae haiM eka adhikArI vidvAna haiM lekina merI apekSA hai ki hamameM se pratyeka parAvidyA, eka apraavidyaa| parAvidyA kA matalaba hai paramAtma vidyA, zikSaka isa dhuripratiSThA ko prApta karane kI ora agrasara ho| adhyAtma vidyA aura aparAvidyA mAne laukika viSayoM kI vidyaa| in| zikSaka kA yahI Adarza thaa| Aja yaha bAta Azcaryajanaka laga donoM prakAra kI vidyAyoM ke arjana ko tapasyA kI saMjJA dI gaI hai| sakatI hai, lekina hamAre deza kA Adarza zikSaka DaMke kI coTa para eka bAra RSiyoM se eka prazna pUchA gayA ki sabase bar3A tapa kauna- apane vidyArthiyoM se kahatA thA : sA hai? RSiyoM meM eka nAkomaudgalya RSi the, unhoMne kahA : yAnyasmAkaM sucaritAni svAdhyAyapravacane eveti nAkomaudgalya: tAni tvayopAsyAni no itarANi / taddhitapas taddhitapa: taddhitapas taddhitapaH / / hamAre deza kA zikSaka kahatA thA ki 'jo hamArA sucarita hai, vibhinna RSiyoM ne alaga-alaga tapa batAe, lekina vidyArthiyoM! kevala usa sucarita kA tuma anugamana krnaa| jo nAkomaudgalya ne kahA ki sabase bar3A tapa hai svAdhyAya karanA aura sucarita se bhinna hai usakA anugamana mata krnaa|' hamAre deza ke vidvata khaNDa/24 zikSA-eka yazasvI dazaka Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSaka kI adbhuta dRSTi thii| vaha kahatA thA, 'sarvatra jayamanvicchet putrAt ziSyAt parAjayam / ' manuSya ko sarvatra vijaya kI kAmanA karanI cAhie lekina merA putra mujhako harA de, merA vidyArthI mujhako harA de, yaha kAmanA bhI bhArata kA zikSaka karatA thaa| agara merA vidyArthI mujhako parAjita karegA to kaise parAjita karegA ? jJAna kI sImA ko jahA~ taka maine bar3hAyA hai jaba usase Age vaha bar3hA ke le jAyegA, taba merI bAta meM vaha kahIM khoTa nikAlegA aura usako dUra karegA, jaba mujhase bhI jyAdA vaha jJAnI ho jAegA taba na mujhe parAjita karegA ? agara koI ziSya kisI guru ko apane jJAna se parAjita karatA hai to guru kI chAtI phUla jAtI hai| hamAre Adarza guru kI ceSTA hotI thI ki hamAre ziSya hamase bhI yogya bana jAe~, yaha nahIM ki hama apane ziSyoM ko dabAte rheN| hamAre deza meM kahA gayA hai ki do prakAra ke guru hote haiN| eka prakAra kA guru hotA hai AkAzadharmI guru aura dUsare prakAra kA guru hotA hai zilAdharmI guru / zilAdharmI guru kaisA hotA hai ? Apa logoM ne maidAnoM meM dekhA hogA ki harI ghAsa ke Upara agara koI eka IMTa rakha de, eka zilA rakha de aura eka mahIne ke bAda usa IMTa ko haTAye to dikhegA ki IMTa se dabI ghAsa pIlI par3a gaI, nisteja ho gaI, vikalAMga ho gii| jo guru zilAdharmI guru ke rUpa meM apane vidyArthiyoM para lada jAe aura kahe ki maiM jo kahatA hU~ vahI tumako mAnanA par3egA, vahI satya hai, to vaha apane vidyArthiyoM kA vikAsa nahIM kara sktaa| zilAdharmI guru hamAre yahA~ tyAjya, hamAre yahA~ nindya mAnA jAtA hai| hamAre yahA~ jisa guru kI Adarza kalpanA kI gaI hai usa guru kI saMjJA AkAzadharmI hai| AkAzadharmI guru kaisA hotA hai ? AkAra cAhatA hai ki usake nIce jo vanaspatiyA~ haiM ve vikasita ho, jinakI jitanI kSamatA he vaha utanI vikasita hoM ghAsa ko , ugane kI kSamatA prAyaH sataha taka hai aura devadAru kI ugane kI kSamatA bahuta U~cI hai, baragada bahuta phaila sakatA hai| AkAzadharmI guru pratyeka ziSya ko prakAza detA hai, pratyeka ziSya ko vAyu detA hai, pratyeka ziSya ko avakAza detA hai bar3hane kA tAki jisakI jitanI kSamatA hai vaha utanI vikasita bhUmikA ko arjita kara ske| yaha AkAzadharmI guru kA lakSaNa hai AkAzadharmI guru ziSya kI kSamatA ko pahacAnatA hai| jaise cikitsA roga kI nahIM ho jAtI, cikitsA rogI kI kI jAtI hai, vaise vidyA vidyA ke lie nahIM dI jAtI vidyA vyakti ko dI jAtI hai| usa vyakti kI jo kSamatA hai. usa vyakti ke jo vizeSa guNa haiM, una vizeSa guNoM ko kaise vikasita kiyA jAe, yaha kuzalatA jisa guru meM hotI hai usako AkAzadharmI guru kahate haiN| AkAzadharmI guruoM ke dvArA bhAratavarSa bar3A huA hai aura zikSA eka yazasvI dazaka Aja bhI agara bhAratavarSa bar3A hogA to inhIM AkAzadharmI guruoM ke dvArA hogA jo apane ziSyoM se matabheda kI cintA kie binA unako sahI rAste batAte hue unakI pravRtti ke anusAra unake vikAsa kI suvidhA dete rheNge| ziSyoM kI kSamatA ke anusAra unake vikAsa kI dizA batAne vAlA AkAzadharmI guru hamArA Adarza honA caahie| hama adhyApakagaNa yadi AkAzadharmI guru ke rUpa meM jIvana jiyeM, taba hama apane ziSyoM ko bhI apanI bhUmikA para lA skeNge| hamAre kabIra dAsajI ne kahA hai, pArasa meM aura guru meM bahuta antara hotA hai 'pArasa patthara lohe ko sonA banA sakatA hai lekina guru, AkAzadharmI guru ziSya ko bhI AkAzadharmI guru banA sakatA hai|' guru kI vAstavika saphalatA ziSya kI zraddhA arjita karane meM hai| eka bar3hiyA zloka hai : bahava: guravaH santi ziSyavittApahAraka: / durlabhaH sa guruloMka ziSyacittApahArakaH / / > aise to guru bahuta haiM jo ziSyoM ke vitta kA artha kA apaharaNa kara lete haiN| Ajakala hama loga phIsa lete hI haiM, prAya: hara vidyArthI ko phIsa denI par3atI hai to vitta kA apaharaNa karane vAlI zikSA saMsthAe~ aura guru bahuta haiM / 'durlabhaH sa guruleki ziSyacittApahArakaH', kintu vaisA guru durlabha hai isa loka meM jo ziSya ke citta kA apaharaNa kara sake, jo ziSya kI zraddhA arjita kara sake / ziSya zraddheya ke rUpa meM kisI guru ko kyA kevala isalie svIkAra kara legA ki vaha adhyApaka hai, vaha prophesara hai| aisA nahIM hotA / kevala pada se sammAna prApta nahIM hotaa| zikSaka meM kucha vaiziSTya honA cAhie, jisase ziSya ke mana meM zraddhA utpanna ho aura vaha vaiziSTya jaba taka hamArA zikSaka varga arjita karatA rahegA taba taka hamAre vidyArthI Age bar3hate rheNge| hamako isa bAta para bhI vicAra karanA cAhie ki adhyApaka ke samAna hI ziSya kA kyA svarUpabhUta lakSaNa honA caahie| ziSya kaise jJAna prApta kare, isake bAre meM gItA meM do bahuta acchI uktiyA~ kahI gaIM haiM : tadviddhi praNipAtena paripraznena sevayA / ziSya kA AdhArabhUta lakSaNa hai jJAna prApta karane ke lie agraNI honA / ziSya jJAna prApta kara sake, isake lie unako pariprazna karane kA adhikAra milanA caahie| pariprazna mAne bAra-bAra prazna, pariprazna mAne cAroM tarapha se prazna, pariprazna mAne jaba taka viSaya samajha meM na Ae taba taka prazna karane kA adhikAra ziSyoM kA hai, isakI svIkRti lekina pariprazna ko sampuTita kiyA gayA hai, praNipAta yAnI vinamratApUrvaka namaskAra aura sevA ke dvArA vidyArthI adhyApaka se / vidvata khaNDa / 25 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna karane ke adhikArI haiM, agara sacamuca usa viSaya ko ve jAnane, samajhane kI icchA rakhate haiM, kintu usa viSaya kA jJAna prApta karane ke lie unheM vinamra honA caahie| isa sandarbha meM eka acchI ukti paiye asIsa lavaise jo sIsa, lavI rahiye taba U~cI kahaiye / : jaba taka vidyArthI kA sira zraddhA se jhukatA nahIM hai guru ke sAmane, taba taka vaha vidyA arjita nahIM kara sktaa| sAtha hI hameM nizchala sevA ke dvArA guru ko prasanna bhI karanA caahie| isa prakAra sevA aura praNipAta ke dvArA hama anekAneka prazna karane kA adhikAra prApta kara sakate haiN| eka aura bAta hai, eka ukti bahuta bAra uddhata kI jAtI hai zraddhAvAn labhate jJAnam zraddhAvAna ko jJAna prApta hotA hai lekina itanI hI bAta AdhI bAta hai pUrI ukti hai gItA kI zraddhAvAn labhate jJAnaM tatpara: saMyatondrayaH / usa vyakti ko jJAna prApta hotA hai jo apane guru evaM viSaya prati zraddhA to rakhatA hI hai sAtha hI usako arjita karane ke lie tatpara hai, juTA huA hai, usI ke prati samarpita hai| dUsarI ora usakA dhyAna hI nahIM jaataa| dUsarI ora usakA dhyAna jAe isake lie usako saMyatendriya honA cAhie, apanI indriyoM para saMyama karanA caahie| apanI indriyoM para saMyama karake jaba hama apanA pUrA dhyAna apane adhyetavya viSaya kI ora lagAyeMge taba hama zraddhA ke dvArA jJAna arjita kara skeNge| vidyArthiyoM ke lie eka bahuta acchA zloka hai, yAjJavalkyIya zikSA kA usakA abhiprAya yaha hai ki hama apanI bhUmikA ko satata nApate raheM ki hama kahA~ khar3e haiN| vidyA - buddhi kI kauna-sI bhUmikA hai jisa para abhI hama khar3e haiM aura jisase agrasara honA cAhate haiM, uccatara bhUmikA para jAnA cAhate haiN| yaha adbhuta zloka hai : zuzruSA zravaNaM caiva grahaNaM dhAraNaM tathA / UhApohArthavijJAnaM tatvajJAnaM ca dhI guNAH / / dhImAne buddhi / buddhi ke sAta guNa haiM arthAt buddhi kI sAta bhUmikAe~ haiN| hama saba vicAra kareM ki hama kisa bhUmikA para khar3e haiN| buddhi kI pahalI bhUmikA hai zuzrUSA zuzrUSA mAne shrotumicchaa| zrotumicchA mAne jAnane kI icchA, sunane kI icchaa| purAkAla kA yaha zloka hai| purAkAla meM to chapI huI kitAbeM hotI nahIM thIM, 'hastalikhita grantha hote the unakI saMkhyA bhI bahuta kama thI isalie guru ke nikaTa jAkara pUchA jAtA thA koI bAta jAnane kI icchA huI to use kahate the zuzruSA / sunane kI, jAnane kI icchaa| yadi icchA ke stara para hI ruka gaI to samajhie ki buddhi bahuta maMda hai / zuzruSA zravaNaM caiva buddhi kI dUsarI bhUmikA hai jAnane kI ceSTA, jAnane kI vidvata khaNDa / 26 kriyA zravaNam kA matalaba huA ki apanI jijJAsA ko lekara, apane prazna ko lekara kisI yogya adhikArI guru ke pAsa gaye unase vinamratApUrvaka prazna kiyA aura unhoMne jo uttara diyA, jo unhoMne samajhAyA, usako sunaa| zravaNam kA matalaba huA jAnane kI, jJAna arjita karane kI ceSTA / Aja hamAre mana meM zuzruSA ho to hama inasAiklopIDiyA se samajha sakate haiM, hama inTaraneTa se samajha sakate haiM lekina AdhArabhUta bAta yaha hai ki jAnane kI icchA honI cAhie aura jAnane kI icchA ke bAda jAnane kI kriyA honI caahie| zravaNam mAne jAnane kI kriyA jAnane ke lie adhyApaka ke pAsa gae, Apane apane adhyApaka se savAla kiyA, unakA batAyA huA uttara sunA, lekina samajha meM nahIM AyA to matalaba huA ki buddhi manda hai / buddhi kI tIsarI bhUmikA hai grahaNam / jo kucha Apako batAyA gayA vaha ApakI samajha meM AnA caahie| vaha Apako samajha meM AyA ki nahIM, agara samajha meM AyA to Apa buddhi kI tIsarI bhUmikA para haiM aura samajha meM nahIM AyA to ApakI buddhi maMda hai / buddhi kI cauthI bhUmikA hai dhaarnnm| Apane kisI vidvAna kA vyAkhyAna sunA, ghara meM Akara kahA, Aja kA vyAkhyAna bahuta acchA thA, vAha-vAha, vAha-vAha kitanA acchA vyAkhyAna thA Aja kaa| kisI ne pUchA kyA kahA gayA thA vyAkhyAna meM, uttara diyA, bhAI, yaha to yAda nahIM, to yaha buddhi kI mandatA hai / buddhi kI cauthI bhUmika dhAraNam arthAt jo hamane sunA jisako hamane samajhA usako hama dhAraNa kiyA ki nahIM kiyA agara hamako vaha yAda nahIM hai to hamArI buddhi manda hai hamako buddhi kI cauthI bhUmikA para jAnA cAhie ki hama par3heM usako smaraNa rakha sakeM, dhAraNa kara skeN| UhApohArthavijJAnAm / 'gaMgA gae gaMgAdAsa, yamunA gae yamunAdAsa' aisA nahIM honA caahie| inhoMne kahA yaha bhI sahI, unhoMne kahA vaha bhI sahI, aisA nahIM honA cAhie jo viSaya sunA hai, jo viSaya samajhA hai yA jo viSaya par3hA hai usake Upara UhApoha kiyA ki nahIM, vicAra kiyA ki nahIM, vaha sahI hai to kyoM sahI hai, vaha galata hai to kyoM galata hai| yaha jo sahI aura galata ke bAre meM vizleSaNa karanA, vitarka karanA, vivecana karanA hai yaha buddhi kI pA~cavIM bhUmikA hai| andhazraddhA kI bAta bhAratIya dRSTi meM nahIM hai| UhApoha karanA cAhie, vicAra karanA cAhie aura vicAra karane ke bAda jo sahI lage use svIkAra karanA cAhie, jo galata lage use chor3a denA cAhie aura jo kucha sIkhA hai usa sIkhe hue ko kAma meM lAnA caahie| 'arthavijJAnam' yaha buddhi kI chaThI bhUmikA hai| jo bhI hamane sIkhA hai, jo hamane jJAna prApta kiyA hai vaha agara kAma meM nahIM AyA to kisa kAma kA mImAMsA kA sUtra hai, 'sarvamapi jJAnaM karmaparam' arthAt zikSA eka yazasvI dazaka Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saukhA huA jJAna, hamAre AcaraNa meM, hamAre karma meM utaranA caahie| hamako sahI dizA dene vAlA jJAna hamase ThIka-ThIka kAma krvaae| vedAnta ne isameM eka apavAda batAyA hai, 'Rte AtmajJAnAt' arthAt AtmajJAna ko chor3akara, AtmajJAna ke bAda karma anivArya nahIM rhtaa| kintu abhI to hama laukika jJAna kI bAta kara rahe haiN| to artha vijJAnam arthAt jJAna kA upayoga ho jaise koI anusaMdhAna huA to usa anusaMdhAna ke dvArA, vividha takanIkoM ke dvArA hama kaise yaMtra banA sakate haiM, kaise usakA upayoga samasyAoM kA samAdhAna karane meM kara sakate haiM, yaha artha vijJAna AnA caahie| yaha buddhi kI chaThI bhUmikA hai| tatvajJAnaM ca dhI guNA; aura tattvataH kisI viSaya ko samajha lenA, usa viSaya ko pUrNata: samajha lenA hai, jaise miTTI ko tatvata: samajha liyA to miTTI se banI huI sabhI cIjoM ko samajha liyA, sone ko tatvataH samajha liyA to sone se banI huI saba cIjoM ko samajha liyA kisI cIja kA tAtvika jJAna prApta kara lenA usa viSaya kI samajhadArI kI sAtavIM bhUmikA hai| hamAre vidyArthiyoM ko sAtavIM bhUmikA taka jAne kI taiyArI karanI caahie| bar3A kAma kaise hotA hai ? bar3A kAma kevala icchA se nahIM hotaa| bar3A kAma usa bar3I icchA ko pUrNa karane ke lie apane jIvana ko homa dene se hotA hai| jIvana kI sArI zaktiyoM ko ekAgra karake apane viSaya ko upalabdha karane ke lie jaba hama apane Apa ko samarpita kara deMge, taba bar3A kAma kara skeNge| anusaMdhAna yA zodha kArya ke lie bhI yaha sthApanA satya hai| jJAna kA pradarzana kara sastI vAhavAhI lUTa lenA alaga bAta hai aura kisI viSaya kI taha meM jAkara usakI ulajhI huI gutthiyoM ko sulajhAnA, usa viSaya ke jJAna ko Age bar3hAnA, bilkula dUsarI bAta hai| navIna zodhoM ke dvArA jJAna kI samRddhi kauna kara sakatA hai, kaise kara sakatA hai, isa para eka bahuta hI acchA zloka hai : taranto dRzyante bahava iha gaMbhIra sarasi, susArAbhyAM dorbhyAM hRdi vidadhataH kautukazatam / pravizyAntalana kimapi suvivicyoddharati yazzu ciraM ruddhazvAsaH sa khalu punareteSu viralaH / arthAt isa gahare aura vizAla jJAna sarovara meM tairate hue bahuta 'se tairAka apanI puSTa bhujAoM se nAnA prakAra ke kautuka karate hue dIkha par3ate haiM kintu ina sabameM vaha (vidvAna) viralA hI hai jo dera taka sA~sa roka kara gahare DUba kara gaMbhIra vivecana ke bAda kisI durlabha ratna kA uddhAra kara lAtA hai| Atmapradarzana vimukha, gaMbhIra, niSThApUrNa aikAntika vastuniSTha vidyA sAdhanA ho maulika zodhaparaka upalabdhi kA AdhAra hai, yaha satya isa zloka meM bahuta acchI taraha zikSA - eka yazasvI dazaka nirUpita kiyA gayA hai| abhinavagupta ne apUrva vastu kA nirmANa karane meM samartha prajJA ko pratibhA kahA hai, 'apUrvavastunirmANakSamA prajJA prtibhaa'| hamAre zodhArthI pratibhAzAlI ho aura naI-naI zodhoM, nae-nae AviSkAroM dvArA jJAna kI paridhi ko bar3hAte rheN| hamArI paramparA yaha bhI mAnatI hai ki apanI mAnyatAoM kI hameM bAra-bAra jA~ca-par3atAla karanI cAhie isake lie sahI rAstA vidvAnoM se vicAra-vimarza karate rahanA 'vAde vAde jAyate tatvabodha: isa dizA meM hamArA mArga nirdezaka sUtra hai| kaI bAra U~cA pada prApta kara lene ke bAda prAdhyApakagaNa vicAra-vimarza se katarAne lagate haiN| unheM lagatA hai ki yadi unakI bAta galata sAbita ho jAegI to unheM apamAnita honA pdd'egaa| ataH vivAda se... zAstroM yA vicAra-vimarza se ve kannI kATate haiN| kAlidAsa ne isa pravRtti kI nindA karate hue eka mArmika zloka likhA hai ... O labdhAspado'smIti vivAdabhIroH titikSamANasya pareNa nindAm / yasyAgamaH kevala jIvikAyai taM jJAnapaNyaM vaNije vadanti // arthAt sammAnajanaka pada prApta ho jAne ke bAda jo vivAdabhIru, AtmavizvAsahInatA ke kAraNa dUsaroM ke dvArA kI gaI nindA ko sahatA rahatA hai, jisakA jJAna kevala jIvikopArjana ke lie hI hotA hai vaha to jJAna becane vAlA baniyA hai, vidvAna nahIM / vidvAna saba samaya vivAda ho karatA rahe, isakA artha yaha bhI nhiiN| isakA abhiprAya yahI hai ki apanI mAnyatA vicAra kI kasauTI para kharI utaratI rahe. isakI ora sajaga rahanA caahie| anyathA vidvattA tejasvinI nahIM ho sktii| hamArI pAramparika prArthanA yahI hai ki hamArA adhIta (hamArA prApta kiyA huA jJAna) tejasvI ho... 'tejasvinAvadhItamastu' yaha tejasvitA khaMDita tabhI hotI hai jaba hama apanA jJAna becane lagate haiN| jAyasI kI hRdayasparziNI ukti hai, 'paMDita hoI so hATa na cddh'aa| yahIM vikAi bhUli gA par3hA merI maMgalakAmanA hai ki hamAre tejasvI vidvAna prAdhyApaka Atmavikraya kI sthiti se bceN| eka bAta aura jJAna prApta karane kI tejasvI paramparA yaha mAnatI thI ki kevala eka viSaya kA jJAna rakhane vAle vAstava meM jJAnI nahIM hote| unakI mAnyatA thI, 'eka zAstraM adhIyAna: na ciMcidapi zAstraM vijAnAti / arthAt eka hI zAstra ko jAnane vAlA kucha bhI zAstra nahIM jAnatA / samyak jJAna prApta karane ke lie bahuta se zAstra jAnane cAhie, bhale hI vizeSajJatA eka zAstra kI ho| kyoMki sabhI zAstra, sabhI viSaya paraspara sambaddha haiN| eka zAstra kI granthi dUsare zAstra ke prakAza se sulajhAI jA sakatI haiM ataH vidvAna ko bahuzruta honA caahie| | vidvata khaNDa / 27 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya zaikSaNika dRSTi yaha rahI hai ki hama to apane jIvana kI sArthakatA ke lie par3ha rahe haiM, hama to apane jIvana meM RSi RNa utArane ke lie jo kucha hamane bar3oM se sIkhA hai usako sAmAnya jitendriyatA janatA taka pahu~cA dene ke lie kAma kara rahe haiN| ata: hamArI cintA jaba taka jIbha svAdiSTa bhojana cAhatI hai, jaba taka nAsikA honI cAhie ki kaise hama uccatama jJAna-vijJAna bhAratIya bhASAoM meM sugaMdha cAhatI hai, jaba taka kAna vArAMganA ke gAyana aura vAdya cAhate le Ae~, kaise hama uccatama vidyA ko nimnatama meM le Ae~, kaise haiM, jaba taka A~khe vanopavana dekhane kA lakSya rakhatI haiM, jaba taka hama uccatama vidyA ko nimnatama varga taka pahuMcAne kI dhArAvAhikatA tvacA sugaMdhIlepana cAhatI hai, taba taka yaha manuSya nIrogI, nigraMtha, utpanna kreN| niSparigrahI, nirAraMbhI aura brahmacArI nahIM ho sktaa| mana ko vaza maiM yaha bhI mAnatA hU~ ki hamAre deza ke punarnirmANa kA jo karanA yaha sarvottama hai| isase sabhI indriyA~ vaza meM kI jA sakatI haiN| mahAyajJa cala rahA hai, usakI vAstavika AdhArabhUmi vizvavidyAlaya / mana ko jItanA bahuta-bahuta duSkara hai| eka samaya meM asaMkhyAta yojana haiN| hamAre vizvavidyAlayoM meM jaise prAdhyApaka, prazAsaka raheMge, hama vaise calanevAlA azva yaha mana hai| ise thakAnA bahuta duSkara hai| isakI gati hI pAThyakrama rakheMge, vaisA hI vAtAvaraNa banAe~ge, vaise hI vidyArthI ___ capala aura pakar3a meM na A sakanevAlI hai| mahAjJAniyoM ne jJAnarUpI utpanna kreNge| svAbhavata: deza vaisA hI bnegaa| agara hama apane rASTra lagAma se ise staMbhita karake saba para vijaya prApta kI hai| ko mahAn banAnA cAhate haiM to apanI gauravapUrNa paramparA se preraNA lete uttarAdhyayanasUtra meM namirAja maharSi ne zakendra se aisA kahA ki hue AgAmI sahastrAbdI meM Ane vAlI cunautiyoM kA mukAbalA karane dasa lAkha subhaToM ko jItanevAle kaI par3e haiM, paranta svAtmA ko meM samartha prAdhyApaka navInatama jJAna-vijJAna se samRddha pAThyakrama aura jItanevAle bahata durlabha haiM, aura ve dasa lAkha sabhaToM ko jItanevAloM pariveza kI saMyojanA hameM karanI hogI jisase sabhI cunautiyoM kA kI apekSA ati uttama haiN| samucita pratyuttara dene meM samartha vidyArthiyoM kA nirmANa hama kara skeN| mana hI sarvopAdhi kI janmadAtrI bhUmikA hai| mana hI baMdha aura (kAnapura vizvavidyAlaya meM dIkSAMta bhASaNa) mokSa kA kAraNa hai| mana hI sarva saMsAra kI mohinIrUpa hai| yaha vaza ho jAne para AtmasvarUpa ko pAnA lezamAtra duSkara nahIM hai| mana se indriyoM kI lolupatA hai| bhojana, vAdya, sugaMdha, strI kA nirIkSaNa, sundara vilepana yaha saba mana hI mA~gatA hai| isa mohinI ke kAraNa yaha dharma ko yAda taka nahIM karane detaa| yAda Ane ke bAda sAvadhAna nahIM hone detaa| sAvadhAna hone ke bAda patita karane meM pravRtta hotA hai arthAt laga jAtA hai| isameM saphala nahIM hotA to sAvadhAnI meM kucha nyUnatA pahu~cAtA hai| jo isa nyUnatA ko bhI na pAkara aDiga rahakara mana ko jItate haiM, ve sarvasiddhi ko prApta karate haiN| mana akasmAt kisI se hI jItA jA sakatA hai, nahIM to abhyAsa karake hI jItA jAtA hai| yaha abhyAsa nigraMthatA meM bahuta ho sakatA hai, phira bhI gRhasthAzrama meM hama sAmAnya paricaya karanA cAheM to usakA mukhya mArga yaha hai ki yaha jo duricchA kare use bhUla jAyeM, vaisA na kreN| yaha jaba zabda, sparza Adi vilAsa kI icchA kare taba ise na deN| saMkSepa meM, hama isase prerita na hoM, parantu hama ise prerita kareM aura vaha bhI mokSamArga meN| jitendriyatA ke binA sarva prakAra kI upAdhi khar3I hI rahatI hai| tyAgane para bhI na tyAgane jaisA ho jAtA hai, loka-lajjA se use nibhAnA par3atA hai| isalie abhyAsa karake bhI mana ko jItakara svAdhInatA meM lAkara avazya Atmahita karanA caahiye| vidvata khaNDa/28 zikSA-eka yazasvI dazaka