Book Title: Sheel Jivan ki Sundar Upasna Hai
Author(s): Alka Prachandiya
Publisher: Z_Umravkunvarji_Diksha_Swarna_Jayanti_Smruti_Granth_012035.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212020/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zIla' jIvana kI sundara upAsanA hai C zrImatI alakA pracaNDiyA 'dIti' (ema. e. (saMskRta), ema. e. (hindI), risarcaskaoNlara] 'zola' mAnavajIvana kA amUlya AbhUSaNa hai| vaha bhAratIya saMskRti kA merudaNDa hai| cAroM AzramoM aura cAroM vargoM meM zIla kA prAdhAnya hai| sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA, sevakasevikA aura gahastha sabhI ke lie zIla kA pAlana paramAvazyaka hai| isake prAcaraNa se zArIrika, mAnasika aura AdhyAtmika sarvatomukhI vikAsa hotA hai / zIla zarIra, mana aura AtmA ko balavAn banAtA hai / balahIna vyakti ko prAtmA ke darzana nahIM hote| isake lie vajraRSabhanArAca saMhanana kI apekSA hotI hai aura vaha zIla se AtI hai| 'zIla' se jIvana meM zivatva mukhara hotA hai / sundaratA khilatI hai aura jIvana satyamaya ho jAtA hai| bhAratIya darzana zarIra ko prAtmA kA maMdira mAnate haiN| yaha ThIka hai ki zarIrarUpI maMdira ko bhI sAra-sambhAla honI caahie| lekina AtmadevatA kI pUjA ke badale Aja zarIrapUjA kA bhAva adhika bar3ha gayA hai| prAtmapUjA zIla pAlana se sambhava hai| vastuta: zarIra-satkAra dravyapUjA hai aura zIla bhAvapUjA hai| kahate haiM-aizvarya kA AbhUSaNa saujanya hai| zaurya kA AbhUSaNa vANI para saMyama hai| jJAna kA AbhUSaNa upazama hai to zruta kA vinaya / tapasyA kA AbhUSaNa akrodha hai to samartha kA kSamA / dharma kA AbhUSaNa nizchalatA hai lekina ina AbhUSaNoM kA AbhUSaNa 'zIla' hai / vyakti, parivAra, samAja, nagara, prAnta, rASTra aura vizva sabhI to zIladharma se anuprANita haiN| jahA~ zIla mukhara hai vahA~ pyAra paraspara meM panapatA hai / vizvAsa TikatA hai / manobala paidA hotA hai| sukha aura zAMti kA mAhaula bana jAtA hai| zIla ke mAhAtmya meM kavi-svara gUMja uThate haiM--- zIla ratana sabase bar3o, saba ratnoM kI khAna / tIna loka kI saMpadA rahI zIla meM Ana / zIla jIvana kA UrvArohaNa hai| vaha sahasrAkSa hai, vaha dekhatA nahIM, svayaM dikha jAtA hai / zIla kA sAgara atala, gahana hotA hai| jitanA-jitanA isameM avagAhana kiyA jAtA hai utanA-utanA AnaMda bikharatA jAtA hai| zIla kI gaMdha ke samAna dUsarI gaMdha kahA~ hogI ? dUsarI gaMdha to jidhara havA kA rukha hotA hai udhara hI bahatI hai para zIla kI gaMdha aisI hai jo viparIta havA meM bhI usI taraha se bahatI hai jaisI pravAha meM bahatI hai-yathA sIlagaMdhasamo gaMdho kuto nAma bhaviSyati / yo samaM anuvAte ca parivAte ca vAyati // (visuddhimagga, pari. 1) dhammo dIyo saMsAra samudra meM dharma hI dIpa hai| Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HTNAMORO ShareCARE MAHADrafai merelyHMANDLA caturtha khaNDa / 64 yadi kisI ko svarga ke uccasthala para pahu~canA hai to zIla sadaza koI sopAna nahIM hai| nirvANanagara meM paha~cane kA zIla eka sundara yAna hai-yathA saggArohaNasopAnaM aM jaM sIlasamaM kuto| dvAraM vA pana nivvAna-nagarassa pavesane // (visuddhimagga pari. 1) bhAratIya saMskRti ke ujjvala itihAsa ke panne zIla-sikta strI-puruSoM kI kahAnI kahate haiN| cAhe damayaMtI ho yA cndnbaalaa| brAhmI hoM yA sundarI / hanumAna hoM yA phira hoM seTha sudarzana / sabhI zIla kI prabhAvanA se Aja bhI smaraNIya haiN| zIlavAn ke samakSa devatA dAsa bana jAte haiM / siddhiyA~ sahacarI bana jAtI haiM / lakSmI unakI dRSTi kA anugamana karane lagatI hai| zIla-puruSa mana se jisa bAta kI kAmanA karate haiM vaha unheM sahaja sulabha ho jAtI haiM / kurUpa se kurUpa aura beDaula se beDaula vyakti bhI zIla ke kAraNa pUjya ho jAtA hai| sacamuca, zIla meM apUrva bala hai| anubhava kI AMca meM tape hae bhartRhari ke udgAra zIla kI mahattA kaha uThate haiM, yathA-- bahnistasya jalAyate, jalanidhiH kUlyAyate tatkSaNAt / meruH svalpazilAyate mRgapatiH sadyaH kuraMgAyate // vyAlo mAlyaguNAyate viSarasaH pIyUSavarSAyate / yasyAGga'khila lokavallabhataraM zIlaM samunmIlati // arthAt jisake aMga-aMga meM nikhila loka kA ativallabha zIla aotaprota hai usake lie agni jala bana jAtI hai / samudra choTI nadI bana jAtA hai / meruparvata choTI-sI zilA bana jAtA hai, siMha zIghra hI hiraNa kI taraha vyavahAra karane lagatA hai| sarpa phUla kI mAlA bana jAtA hai| viSa amRta ho jAtA hai| 'zIla' zabda bar3A vyApaka hai| isameM aneka artha samAhita haiN| bRhat hindI kozakAra, pRSTha 1361, para zIla kA artha mana kI sthAyI vRtti, svabhAva aura taTastha vyavahAra svIkArate haiM / saMskRta 'zabdArthakaustubha' pRSTha 847 meM acchA svabhAva, cAla-calana aura sadAcAra yA sadAcaraNa ke artha meM 'zIla' zabda saMgrahIta hai| sarvamAnya pracalita artha sadAcAra yA saccaritratA hai / sadAcAra ke garbha meM ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha vRtti kA samAveza ho jAtA hai| isa daSTi se zIla meM pA~coM vrata samAhita ho jAte haiN| bauddhadharma meM ye paMcazIla ke nAma se prasiddha haiN| 'praznavyAkaraNasUtra' meM kahA gayA hai-yathA--"jammi ya prArAhiyammi pArAhiyaM vayamiNaM savvaM, sIlaM tavo ya viNo ya saMjamo ya khaMtI, muttI guttI taheva ya / " 'tattvArthasUtra' meM "vratazIleSu paJca paJca yathAkramam / " arthAt 5 aNuvrata aura 7 zIla (3 guNavrata, 4 zikSAvrata) ke kramaza: pAMca-pAMca aticAra hote haiM, aisA kahane se 'zIla' zabda kI vyApakatA mukhara hotI hai / isa prakAra zIla kA artha dhvanita hotA hai-jovana meM maryAdAoM meM rhnaa| indriyoM aura mana kI sundara prAdarte yA susvabhAva athavA sadvyavahAra / jainadarzana meM 'zIlaM brahmacaryam' arthAt 'zIla' ko hI brahmacarya kahA gayA hai / brahmacarya meM saccaritratA ke lie Avazyaka guNoM kA samAveza ho jAtA hai| jaise parvatoM meM meru parvata aura devoM meM indradeva sabase Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zIla' jIvana kI sundara upAsanA hai / 65 bar3A hai vaise hI vratoM meM brahmacarya kA vrata bar3A hai / isakI prArAdhanA se sabhI vratoM kI arAdhanA ho jAtI hai| tapa, vinaya, saMyama, kSamA, nilabhatA tathA gupti kI sAdhanA ho jAtI hai / macamuca, yaha vratoM kA saratAja hai / 1 pA~coM indriyoM kA nigraha tathA inakA AtmA meM ramaNa karanA hI brahmacarya hai| jainendrasiddhAnta koza, bhAga 3, pRSTha 199 para AtmA ke sadbhAva meM pariNati ke lie AcaraNa 'brahmacarya' kahalAtA hai, yaha ullikhita hai / bhagavatI ArAdhanA, mUla, 878 para dehAsakti se mukta vyakti kI jo caryA hai vahI brahmacarya hai, aisA svIkArA hai / vastutaH 'brahma' ke tIna mukhya artha hai- vIrya prAramA vidyA 'caryaH zabda bhI tIna artha kahatA hai-rakSaNa, ramaNa, adhyayana / isa prakAra brahmacarya kA artha huA vIryarakSaNa, AtmaramaNa aura vidyAdhyayana / vIryarakSA ke lie spRzya ke atirikta dRzya, zravya, bAya aura prANIya padArthoM meM vivekapUrNa saMyama karanA yA kAmottejaka padArthoM ko chor3anA brahmacArI ke lie lAjimI hai| vastutaH brahmacarya uttama khAda hai jisase sadguNoM kI khetI lahalahAne lagatI hai 'manusmRti' meM brahmacArI arthAt zIlavAn ke lie kaI bAtoM kA paraheja batAyA hai, yayA--- varjayenmadhu mAsaM ca gandhaM mAlyaM rasAn striyaH / abhyaGgamaJjanaM cAkSNo rupAnacchatradhAraNam / zuktAni yAni sarvANi prANinAM caiva hiMsanam / kAmaM krodhaca lobhaM ca nartanaM gItavAdanam / dyUtaJca janavAdaJca parIvAdaM tathAnRtam / strINAmprekSaNAlambhamupaghAtaM parasya ca // arthAt brahmacArI madya, mAMsa, sugandhita padArtha, mAlA, snigdha rasa kA atyadhika sevana, strIsaMga, taila Adi kI mAliza yA pIThI Adi lagAne, A~khoM meM aJjana ( kAjala ) DAlane, pairoM meM jUte pahanane, chatra dhAraNa karane sabhI prakAra ke azlIla dRzya azlIla gAne-bajAne yA nAcane kA tyAga kare / isI prakAra kAma, krodha, lobha, prANiyoM kI hiMsA, junA, nindAcugalI, asatya, striyoM kI ora vikArI dRSTi se dekhane, pAliMgana karane yA Takkara lagAkara calane kA bhI tyAga kare / zrAcAyoM ne 'zIla' ko do rUpoM meM vibhakta kiyA hai-- (i) pUrNa zIlavatI (brahmacArI) (ii) maryAdita zIlavratI ( brahmacaryANuvratI ) / sAdhu-sAdhvI pUrNa zIlavratI hote haiN| vaha mana-vacanakAya se svayaM pUrNa brahmacarya kA pAlana karate haiM auroM ko brahmacarya pAlana kI preraNA dete haiM, protsAhana dete haiM / zrAvakoM meM do prakAra ke zIlavratI kahe gae haiM / kaI zrAvaka umra Dhala jAne para sapatnIka athavA pati yA patnI donoM meM se kisI eka ke dehAnta ho jAne para svayaM gRhastha jIvana meM rahakara pUrNa brahmacaryaM (zIla) pAlana karane kI pratijJA lete haiN| kaI kumArikA bahineM yA kuMvAre bhAI bhI gRhastha jIvana meM prAjIvana brahmacarya kA vrata lete haiM aura sevAkArya meM apanA jIvana prataprota kara dete haiM / para aise vyaktiyoM kI zrAja saMkhyA virala hai / gRhastha jIvana meM zIlavatI banane ke lie svapatnI saMtoSa aura parastrI-viramaNa vrata vacana aura kAyA se athavA kAyA se pAlane kI pratijJA lenI par3atI hai / zIla kula kI zobhA bar3hAtA hai / dhammo dIyo saMsAra samudra meM dharma hI dIpa hai Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anwar NROERead SHAYARITRIZEORAART20 (Aamaasee ermenwitorANA anipssistaye M V Hadsapna armparmaalonsex vanamainENAR SaranMAN LA%ar caturtha khaNDa / 66 20.4FARA apanArcana vartamAna yuga meM zIlapAlana prazna bana gayA hai / pazcimI sabhyatA kA prabhAva jo bar3ha gayA hai aura bhAratIya saMskRti kA avamUlyana hotA jA rahA hai / tathApi mAtA-pitA, bujurga, guru, samAja-saMskartA sevaka jarA satarkatA se kAma leveM, vyavahAra, AcAra aura saMskAra kA pariSkAra kareM to zIlaratna kI jyoti akhaNDita-prajvalita rhegii| vaha kisI bhI bhaya, pralobhanoM ke jhaMjhAvAtoM se bujhegI nahIM / zIla ke saMskAra ghara-ghara meM mukhara hoMge / dharA para svarga sAkAra hogaa| 'dohApAhuDa' kA 'zIlaM mokkhassa sovANaM' ArSa vAkya prazasta hogaa| prAcArya hemacandra zIla-lAbha ko ujAgara karate hae kahate haiM cirAyuSaH susaMsthAnA dRDhasaMhananA narAH / tejasvino mahAvIryA bhaveyubrahmacaryataH // arthAt brahmacarya pAlana karane se manuSya dIrdhAyu, tejasvI aura mahAparAkramazAlI hote haiM, unake zarIra kA DIlaDaula evaM unake zarIra ke avayava paraspara gaThe hue aura majabUta hote haiN| brahmacarya rAkha se pracchanna Aga hai| jisake bhItara jyoti hai lekina Upara rAkha / yahI tathya hindI ke phakkar3a kavi kabIra ke svara meM bhI bhAsvara hayA / yathA "bAhara se to kacha na dIkhe, bhItara jala rahI jota / " 'zIla' kI prabhAvanA se vyakti zaktidhara zrutidhara, aura smRtidhara bana sakatA hai| sadAcaraNa ke arghya se, zIla kI arcanA se vyakti kA hI nahIM, samAja kA, samAja kA hI nahIM prAnta, rASTra aura vizva kA abhyudaya sambhava hai| vastuta: 'zIla' jovana kA mukuTamaNi hai| vaha jIbana kI sundara upAsanA hai| -maMgalakalaza 394, sarvodayanagara, AgarAroDa, alIgar3ha-202001 (u.pra.)