Book Title: Shastrasar Samucchay
Author(s): Mohanchand
Publisher: Z_Deshbhushanji_Maharaj_Abhinandan_Granth_012045.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211997/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrasAra samuccaya --jaina dharma evaM darzana kA saMkSipta vizvakoza samIkSaka : DaoN. mohana canda AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja ke dvArA mAghanandyAcArya kRta 'zAstrasAra samuccaya' kI kannar3a TIkA kA hindI anuvAda evaM vizeSa vyAkhyA kA kArya zrutajJAna ke prasAra kI bhAvanA se anuprerita hai| isa sambandha meM yaha ullekhanIya hai ki jaina paramparA ke anusAra AcArya dvArA pAlanIya paMcavidha AcAroM meM 'jJAnAcAra' ko pramukha sthAna diyA gayA hai jisake anusAra svayaM svAdhyAya meM pravRtta honA tathA anya ko svAdhyAya meM pravRtta karAnA AcArya kA sarvAdhika mahattvapUrNa dAyitva svIkAra kiyA jAtA hai - "paMcavidha svAdhyAye vRttirjnyaanaacaarH|" (mUlArAdhanA, 416 gAthA para vijayodayA TIkA) jaina dharma-saMgha ke itihAsa meM zrutajJAna ke saMrakSaNa kA kArya AcArya varga hI karatA AyA hai| pratyeka yuga meM dharmAcArya hI tIrthaMkara ke mukha se nissRta vANI ko jana-sAdhAraNa taka pahuMcAte Ae haiN| prAcIna avadhAraNAoM ko yugAnusAriNI mUlyoM ke anusAra prastuta karane kI sadaiva apekSA rahatI hai jisake sarvAdhika Apta pramANa 'AcArya' hI hote haiN| isa sambandha meM harivaMzapurANa kA spaSTa kathana hai ki Agama tantra ke mUla kartA tIrthaMkara vardhamAna the / uttara tantra ke praNetA gautama gaNadhara the tathA uttarottara Agama tantra kA vikAsa AcArya-varga dvArA huA jo eka prakAra se sarvajJa kI vANI ke anuvAdaka hI haiM tathAhi mUlatantrasya kartA tIrthaGkaraHsvayam / tato'pyuttaratantrasya gautamAkhyo gaNAgraNIH / / uttarottaratantrasya kartAro bahavaH kramAt / pramANaM te'pi naH sarve sarvajJoktyanuvAdinaH / / (harivaMza purANa 1.56-57) jaina dharmAcAryoM kI uparyukta maryAdAoM ke sandarbha meM AcArya zrI dezabhUSaNa jI mahArAja dvArA 'zAstrasAra samuccaya' kA anuvAda kArya bhI jJAna ke nirmala saritA pravAha se Adhunika janamAnasa kA kiyA gayA pavitra abhiSeka hai| dUsare zabdoM meM isa dharmaprANa 'zAstrasAra samuccaya' kI sakSama anuvAdaparaka abhivyakti ke mAdhyama se AcArya zrI ne svAnubhUti evaM AtmajJAna se sambandhita gambhIra satyAnusandhAna kA udghATana kiyA hai / AcArya zrI dvArA svayaM isa grantha kI upAdeyatA ko ina zabdoM dvArA abhivyakta kiyA gayA hai-"bhagavAn mahAvIra kA zAsana vizvavyApI ho, mAnava-samAja durguNa, durAcAra chor3akara sanmArgagAmI bane aura vizva kI azAnti dUra ho hamArI yahI bhAvanA hai|" (Alocya saMskaraNa, pR0 kha) jaina paramparA ke anusAra zrutajJAna kI jo nirmala evaM sArasvata dhArA samaya-samaya para AcArya varga ke mAdhyama se pravAhita hotI AI hai usI kA anusaraNa karate hue zAstrasAra samuccaya ke racayitA ne apane grantha ko mukhyatayA cAra anuyogoM meM vibhAjita kiyA hai 1. prathamAnuyoga 2. karaNAnuyoga 3. caraNAnuyoga, tathA 4. drvyaanuyog| 1. prathamAnayoga---prathamAnuyoga meM zAstrIya mAnyatA ke anusAra 63 zalAkA puruSoM evaM paramArtha jJAna kI carcA AtI hai prathamAnuyogamAkhyAnaM caritaM purANamapipaNyam / bodhisamAdhinidhAnaM bodhati bodhaH samIcInaH / (ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 43) zAstrasAra samuccaya ke prathamAnuyoga meM jaina zrutajJAna se sambandhita kAla ke bheda, kalpavRkSa, caudaha kulakara, solaha bhAvanA, caubIsa tIrthakara, cauMtIsa atizaya, pAMca mahAkalyANa, cAra ghAtiyA karma, aThAraha doSa, gyAraha samavazaraNa bhUmi, bAraha gaNadhara, bAraha cakravartI, nau vAsudeva, no nArada, gyAraha rudra Adi kA varNana AyA hai| AcArya zrI dezabhUSaNa jI mahArAja ne prathamAnuyoga sambandhI tattva carcA ko janasAdhAraNa kI dRSTi se atyanta sarala evaM sahaja zailI meM samajhAne kA prayAsa kiyA hai| satra evaM usa para kI gaI TIkA to mAtra sandarbha banakara raha gae haiN| AcArya zrI ke vizeSa kathanoM evaM vyAkhyA sRjana-saMkalpa 21 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paraka carcAoM se tattva jJAna sarasa evaM dharmAnuprANita bana gayA hai| yaha tathya katipaya udAharaNoM se vizada kiyA jA sakatA hai| udAharaNArtha zAstrasAra samuccaya kA eka mUla sUtra 'catuvizatistIrthakarAH' ko hI leM jisameM kevala caubIsa tIrthaMkaroM kA nirdezamAtra AyA hai tathA isa sUtra kI kannaDa TIkA ne bhI koI vizeSa prakAza nahIM DAlA hai parantu AcArya zrI ne isa sUtra ke vizadIkaraNa ko lagabhaga 35 pRSThoM meM prastuta kiyA hai jinameM tIrthaMkaroM ke samagra itihAsa aura unase sambaddha devazAstrIya mAnyatAoM ke pUre vivaraNa upalabdha haiN| vividha tIrthaMkaroM ke aneka bhavoM unakI tapa-sAdhanAoM ko atyanta vyavasthita DhaMga se prastuta kiyA gayA hai| tIrthaMkara pArzvanAtha ke vividha bhavoM aura unase dveSa rakhane vAle kamaTha ke jIva ke aitihAsika batta ko samajhAne meM AcArya zrI ne kathA zailI kA upayoga kiyA hai| isI prakAra tIrthaMkara vardhamAna mahAvIra ke pUrva bhavoM kA vistRta varNana karane ke uparAnta unakI kevala jJAna prApti taka kI ghaTanAoM ko atyanta sundara DhaMga se samajhAne kI ceSTA kI gaI hai| tIrthaMkara sambandhI carcA ke antargata mahArAja zrI ne yaha vizeSa rUpa se nirdiSTa kiyA hai ki vAsupUjya, mallinAtha, neminAtha, pArzvanAtha aura mahAvIra bAla brahmacArI the tathA kumArAvasthA meM hI inhoMne muni dIkSA lI thii| AcArya zrI ne Avazyaka niyukti nAmaka zvetAmbara grantha kA udAharaNa dekara yaha puSTa karane kI ceSTA kI hai ki zvetAmbara Agama paramparA meM bhI mahAvIra, pArzvanAtha, neminAtha, mallinAtha aura vAsupUjya-ye pAMcoM tIrthaMkara bAla brahmacArI mAne jAte the| (Alocya saMskaraNa, pa038-36) tIrthaMkaroM ke dIkSA-sthAna, dIkSAkAla tathA dIkSA sAthiyoM ke sambandha meM bhI AcArya zrI ne mahattvapUrNa sUcanAeM prastuta kI haiN| 2. karaNAnuyoga-lokAloka kA vibhAga, yuga-parivartana kI sthiti tathA cAra gatiyoM kA varNana karaNAnuyoga kA mukhya pratipAdya hai lokAloka vibhakteryugaparivRtta zcaturgatInAM c| Avarzamiva tathAmatiravaiti karaNAnuyogaM ca // (ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 44) zAstrasAra samuccaya meM bhI isI zAstrIya maryAdA ke anurUpa tIna loka, sAta naraka, aDhAI dvIpa, manuSya loka, chiyAnabe kubhoga bhUmi, vaimanika deva Adi kA varNana AyA hai| karaNAnuyoga carcA se sambaddha prArambhika sUtra 'atha trividho lokaH' kI vyAkhyA karate hue AcArya zrI kahate haiM 'adholoka, madhyaloka, Urdhvaloka isa prakAra yaha tIna loka haiN| jidhara dekhie udhara dIkhane vAle ananta AkAza ke bIca anAdi-nidhana akRtrima svAbhAvika nitya sampUrNa loka AkAza hai, jisake antara meM jIvAjIvAdi sampUrNa dravya bhare hue haiN|" tInoM lokoM se sambandhita jaina mAnyatA kA spaSTIkaraNa karate hue kahA gayA hai ki "nIce sAta rAju UMcAI vAlA 'adholoka' hai, jisameM bhavanavAsI deva aura nArakI rahate haiN| dvIpa samudra kA AdhAra, mahA meru ke mUlabhAga se lekara Urdhva bhAga taka eka lAkha yojana UMcA 'madhyamaloka' hai| svargAdi kA AdhArabhUta paMcacalikA mala se lekara kiMcita nyUna sapta rajju UMcAI vAlA 'Urdhvaloka' hai|" lokoM evaM dvIpoM kI jaina deva zAstrIya (mAitholaoNjikala) mAnyatAoM ko citroM dvArA bhI spaSTa karane kA prayAsa kiyA gayA hai| Urdhvaloka ke vistRta vivaraNa meM AcArya zrI ne vizeSa ruci lI hai tathA nakSatroM kI sthiti kA prasaMga Ane para jyotiSazAstra kA hI pUrA paricaya de diyA gayA hai jo apane Apa meM atyanta adbhuta hai| jyotiSazAstra ke jJAna kI dRSTi se 'avakahaDa' cakra, lagnAdhipati aura lagna pramANa ghar3I kA koSThaka, 60 saMvatsara, 6 Rtu, 12 mAsa, 2 pakSa, 30 tithi, 7 vAra, 28 nakSatra, 26 yoga, 11 karaNa, graha, paMcAMga bidhi Adi kI carcA atyanta upayogI kahI jA sakatI hai| jyotiSa zAstra kI vyAvahArika upAdeyatA ko mahattva dete hue AcArya zrI ne grahoM ke zubhAzubha vicAra, gRha praveza, yAtrA, vivAha Adi se sambandhita siddha yogoM kA bhI vizeSa vivecana prastuta kiyA hai| muhurta cintAmaNi jaise prasiddha jyotiSa granthoM ke AdhAra para zubha kAryoM ke zubha yogoM ko bhI spaSTa kiyA gayA hai| gocara graha jAnane kI vidhi tathA nava grahoM ke gocara phala kA saMkSipta evaM sAragarbhita vivecana isa grantha kI eka ullekhanIya vizeSatA kahI jAe to atyukti na hogii| 3. caraNAnuyoga-caraNAnuyoga kA mukhya prayojana hai vyakti ko pApAcaraNa se haTAkara dharmAcaraNa kI ora unmukha krnaa| zAstrIya lakSaNoM kI daSTi se zrAvakoM aura muniyoM ke AcAra varNana isa anuyoga ke mukhya pratipAdya viSaya haiM gRhamedhyanagArANAM cAritrotpattivRddhirakSAGgam / caraNAnuyogasamayaM samyagjJAnaM vijAnAti / / (ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 45) zAstrasAra samuccaya ke tRtIya adhyAya 'caraNAnuyoga' meM bhI pAMca labdhi, 25 doSa, 11 pratimA, 8 mUlaguNa, 12 vrata, 5 aticAra, 6 karma, muniyoM ke bheda, sallekhanA, yati dharma, mahAvrata, 12 tapa, 10 bhakti, 4 dhyAna, 8 Rddhi Adi kI vizeSa carcA AI hai| ___ zrAvaka kI dRSTi se ATha mUla guNoM se sambaddha sUtra 'aSTo mUla guNA:' para vyAkhyAna karate hue AcArya zrI ne kahA hai ki "jisa prakAra mUla (jar3a) ke binA vRkSa nahIM Thahara sakatA usI prakAra gRhastha dharma ke jo mUla (jar3a) haiM, unake binA zrAvaka dharma sthira tathA unnata nahIM ho sktaa| ve mUlaguNa ATha haiN| pAMca udumbara phaloM kA tathA tIna makAra (madya, mAMsa, madhu) ke bhakSaNa kA tyaag| ye ATha abhakSya padArthoM ke tyAga rUpa 8 mUla guNa haiN|" ATha mUla guNoM ke sambandha meM kannar3a TIkAkAra kA aura hI mata rahA thA jisakI ora saMketa karate hue AcArya zrI ne kahA ki kannar3a TIkAkAra hiMsA, asatya, corI, kuzIla kA AMzika tyAga tathA parigraha parimANa ina pAMca aNuvratoM ke sAtha madya , mAMsa tathA madhu tyAga karanA-ATha mUla guNa mAnate haiN| isa prakAra ATha mUla guNoM ke sambandha meM jaina AcAryoM ke madhya jo vivAda rahA thA usake 22 AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sambandha meM AcArya zrI ne tathyAtmaka sthiti ko isa prakAra prastuta kiyA hai -- "kisI AcArya ke matAnusAra pUrvokta pAMca aNuvrata tathA madya, mAMsa, madhu kA tyAga ye ATha mUla guNa haiN| dUsare AcArya ke mata meM 1. madyapAna tyAga, 2. paMca- udumbara phala kA tyAga, 3. mAMsa tyAga, 4. madhutyAga, 5. jIvoM kI dayA, 6. rAtri meM bhojana na karanA, 7. vItarAga bhagavAn kA darzana pUjana aura 8. vastra se chAnA huA jala pInA, ye ATha mUla gaNadharadeva ne gRhasthoM ke batalAeM haiN| inameM se eka bhI mUla guNa kama ho to gRhastha jaina nahIM ho sktaa|" AcArya zrI ne "dazavidhAni vaiyAvRtyAni" kI vyAkhyA karate hue vaiyAvRtya ke nimnalikhita daza bheda ginAe haiM - ( 1 ) AcArya vaiyAvRtya (2) upAdhyAya vaiyAvRtya (3) cAndrAyaNa Adi vratoM se kRzakAya tapasvI muniyoM kI vaiyAvRtya (4) jJAna, caritra, zikSA Adi meM tatpara ziSya muniyoM kI vaiyAvRtya (5) vividha rogoM se pIr3ita muniyoM kI vaiyAvRtya ( 6 ) vRddha muniyoM ke ziSyoM ke gaNa kI vaiyAvRtya (7) AcArya ke ziSya muni kula kI vaiyAvRtya (5) cAturvaNya saMgha kI vaiyAvRtya ( 8 ) nava dIkSita sAdhuoM kI vaiyAvRtya, evaM (10) AcArya Adi meM samazIla manojJa muniyoM kI vaiyAvRtya / chaThaveM bAhya kriyA-kANDa ke sandarbha meM kauna-sI bhakti kahAM karanI cAhie isakA bhI vyavasthita vivaraNa AcArya zrI dvArA prastuta kiyA gayA hai| AcArya zrI ne sAmAnya jJAna kI dRSTi se 'daza-bhakti' sandarbha ko svatantra rUpa se prastuta kara isa grantha ke gaurava ko bar3hAyA hai jisameM 1. paddhi 2. zrI siddha bhakti 3. zrI zruta bhakti, 4. zrI cAriSa bhakti 5. yoga bhakti, 6. AcArya bhakti, 7. paMcagurubhakti . tIrthaMkara bhakti zAnti bhakti, 10. samAdhi bhakti 11. nirvANa bhakti, 12. nandIzvara bhakti 13. vaisya bhakti, 14. caturdigvandanA prakaraNa jaina bhakti ke svarUpa evaM itihAsa para mahattvapUrNa prakAza DAlate haiM / 'ahaM' zabda kI vyutpattiparaka paribhASA karate hue kahA gayA hai ki isameM 'a' akSara parama jJAna kA vAcaka hai| 'ra' akSara samasta loka ke darzaka kA vAcaka hai| 'ha' akSara ananta bala kA sUcaka hai tathA 'bindu' uttama sukha kA sUcaka hai akAraH paramo bodho repho vizvAvalokadda k / hAro'nantavIryAtmA vindusyAduttamaM sukham // ( zAstrasAra samuccaya, pR0 293 ) AcArya zrI ne isa TIkA para vizeSa vyAkhyAna dete hue kahA hai ki arhata parameSThI, siddha parameSThI tathA AcArya parameSThI ke Adi akSara a + a + A milakara 'A' banate haiM jisameM upAdhyAya parameSThI kA Adi akSara '3' milakara 'o' bana jAtA hai / isameM pAMcaveM parameSThI prathamAkSara 'ma' milakara 'om' kA nirmANa karatA hai / isa prakAra AcArya zrI ne atyanta sundara DhaMga se 'om' ko pAMca parameSThiyoM kA bAcaka pada siddha kiyA hai| 'AcArazvasUtra' kI vyAkhyA ko bhI aneka dRSTAntoM dvArA vijada kiyA gayA hai| muni-AcAra kI mahimA ko batAte hue kahA gayA hai ki jaise tapate lohe ke Upara yadi thor3A-sA jala DAla diyA jAe to vaha use tatkSaNa bhasma kara dene ke pazcAt bhI garma banA rahatA hai vaise hI paramatapasvI guru bhI ajJAna kA nAza karake apane 'sva' rUpa meM sthita rahate haiN| jaise eka kisAna kevala 'dhAna' kI kAmanA karate hue dhAna ke sAtha-sAtha bhUsA, puAla, DaMThala Adi anAyAsa hI prApta kara letA hai vaise hI bhavya jIva kevala mokSa kI siddhi ke lie prayatnazIla rahate haiM, indra, dharaNIndra tathA narendrAdika pada to unheM anAyAsa hI prApta ho jAte haiM / ataeva yati dharma kI apekSA se indriya-janya sukha kSaNika aura mokSa sukha zAzvata hai / isa bhAvanA se samyagdRSTi sadaiva zAzvata sukha kI hI icchA karate haiM aura niHkAMkSa bhAvanA se AtmasvarUpa meM hI lIna rahate haiM / saMkSepa meM zAstrasAra samuccaya ke caraNAnuyoga adhyAya meM AcArya ratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja ne zrAvaka dharma aura yati dharma sambandhI upadeza jJAna kI jo saritA bahAI hai vaha vartamAna sandarbha meM jaina dharma kI prabhAvanA ko vizeSa preraNAzIla banAtA hai| 4. dravyAnuyoga -- dravyAnuyoga eka mokSamArgI anuyoga hai jisakA uddezya tattvasandhAna naya pramANAdi ke dvArA jIva, ajIva, puNya, pApa, baMdha, mokSa Adi tattvoM kI carcA karanA hai jIvAjIvasutatve puNyApuNye ca bandhamokSau ca / dabdhAnuyogadIpa sutAlokamatante / (ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 46) eka anya mAnyatA ke anusAra pramANoM dvArA padArthoM ke astitva ko siddha karanA bhI dravyAnuyoga kA lakSaNa svIkAra kiyA gayA hai| zAstrasAra samuccaya ke caturtha adhyAya dravyAnuyoga ke antargata 6 dravya, 5 astikAya, 7 tattva, 6 padArtha, 4 nikSepa, vividha jJAna bheda, saptabhaMga, 5 bhAva, 8 karma, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA, mokSa Adi vividha dArzanika pakSa sUtra- nibaddha kie gae haiN| , jaisA ki nAma se hI spaSTa hai 'dravyAnuyoga' meM 'dravya' ko pradhAnatA pradAna kI gaI hai| sUtrakAra ne "atha SaD dravyAni " se isa anuyoga kA upakrama kiyA hai| AcArya zrI dezabhUSaNa mahArAja ne dravya lakSaNa kI samIkSAtmaka vivecanA prastuta kI hai| "dravatoti dravyam, dravati gacchati pariNAma iti" para apanA bhASya likhate hue AcArya zrI kahate haiM-" atIta anantakAla meM inhoMne pariNamana kiyA hai aura vartamAna tathA anAgata kAla meM pariNAma karate hue bhI sattA lakSaNa vAle haiM tathA raheMge / utpAda-vyaya-dhauvya se yukta haiM evaM guNa-paryAya sahita hone ke kAraNa inheM dravya kahate haiM / uparyukta tInoM bAtoM se pRthak dravya kabhI nahIM rahatA / " dravya sambandhI aneka zaMkAoM kA nirAkaraNa karate hue AcArya zrI kahate haiM, "prati samaya chaha dravyoM meM jo utpAda aura vyaya hotA 23 sRjana-saMkalpa Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahatA hai usakA nAma vartanA hai| yadyapi sabhI dravya apane-apane paryAya rUpa se svayameva pariNamana karate rahate haiM kintu unakA bAhya nimitta kAla ke pariNAma krodhAdi haiM aura pudgala ke pariNAma rUpa rasAdi haiN| eka sthAna se dUsare sthAna meM gamana karane ko kriyA kahate haiN| yaha kriyA jIva aura pudgala meM hI pAI jAtI hai| jo bahuta samaya kA hotA hai use 'para' kahate haiM aura jo thor3e dinoM kA hotA hai use 'apara' kahate haiN|" 'saptabhagI' sUtra para TippaNI karate hue AcArya zrI ne kahA hai "saptabhaMgI kI ye sAtoM bhaMgeM kathaMcit (kisI eka dRSTikoNa se) kI apekSA to satya pramANita hotI haiM, isI kAraNa inake sAtha 'syAt' pada lagAyA jAtA hai| yadi inako 'syAt' na lagAkara sarvathA (pUrNarUpa se) mAnA jAve to ye bhaMgeM mithyA hotI haiN|" samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyagcaritra ye tIna mokSa ke kAraNa haiM jise do prakAra kA kahA jAtA hai-dravya mokSa tathA bhAva mokss| ghAti karmoM ke kSaya kI apekSA ahaMta avasthA prApta honA dravya mokSa hai aura ananta catuSTaya prApta hokara ahaMta pada prApta karanA bhAva mokSa hai| AcArya zrI ne 'mokSa' kI isa sthiti ko spaSTa karate hue kahA hai ki 'karma se rahita honA, karma-kSaya karanA, karmoM se AtmA kA pRthak honA athavA Atma-svarUpa kI upalabdhi honA yA kRtsna (samasta) karmoM se mukta honA mokSa hai, yaha saba kathana bhI ekArtha vAcaka hai| isa taraha samasta para vijaya prApta karanA dravya mokSa hai yahI upAdeya hai|" isa prakAra hama dekhate haiM ki AcArya mAghanandi kRta 'zAstrasAra samuccaya' aura usakI kannar3a TIkA kA AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja dvArA jo granthAtmaka prastutikaraNa kiyA gayA hai usake ve anuvAdaka kahe gae haiN| vAstava meM grantha kA pUrA avalokana yadi kiyA jAe to AcArya zrI ne anuvAda kArya se bhI bahuta Age bar3hakara grantha para eka svatantra nijI bhASya hI raca DAlA hai| AcArya zrI ne apane sarala upadezoM, vizeSa vyAkhyAnoM, vividha vyAkhyAna zailiyoM, gUr3ha zAstrIya evaM lAkSaNika vivecanAoM tathA citramaya prArUpoM ke mAdhyama se zAstrasAra samuccaya kI Ar3a meM jaina dharma-darzana tathA prAcIna deva-zAstrIya mAnyatAoM ko Adhunika zailI meM abhivyakti pradAna kI hai| jaina paramparA aura dvArA prastuta yaha saMskaraNa jaina dharma-darzana-itihAsa aura saMskRti kA eka saMkSipta vizvakoSa hai-eka aisA saMgrahaNIya dharma-koSa jo Adhunika zailI meM jaina dharmAnuprANita vyakti ko jaina dharma kI prAcIna paramparAoM aura mAnyatAoM se avagata karAtA hai| prastuta grantha ke zilpavaidhAnika vaiziSTya ko bhI aitihAsika sandarbha meM dekhA jAnA caahie| AcArya mAghanandi 13vIM zatI ke AcArya mAne jAte haiM jaba jaina darzana hI nahIM balki sabhI bhAratIya darzana maulika cintana se bahuta dUra haTa cuke the| samaya kI AvazyakatA yaha bana gaI thI ki taba taka jo bhI likhA jA cukA thA use hI sarala evaM saMkSipta zailI meM prastuta kiyA jaae| prakaraNa granthoM kI racanA isa yuga ke isI saMkSiptIkaraNa ke mUlya ko lekara ubharI hai| 'zAstrasAra samuccaya' bhI isI prayojana se likhA gayA grantha pratIta hotA hai jisameM jaina paramparA ke cAra anuyogoM kI tAttvika sthiti saMkSepa meM prastuta kI gaI hai| kannar3a TIkA tathA anya saMskRta TIkA isa grantha ko vizada banAne ke prayojana se likhI gaI haiN| parantu AcArya zrI dezabhUSaNa jI mahArAja ne hindI bhASA ko Azraya banAkara prastuta grantha para jo vyAkhyA vizeSa likhI hai vaha punaH eka aisA viruddha prayAsa hai jaba saMkSipta sUtra jJAna ko bRhat kI ora le jAyA gayA ho, saMkSipta sUtra kI maNiya ko jaina zrutajJAna ke apAra samudra meM abhiSikta kara diyA gayA ho| AcArya zrI dezabhUSaNa jI mahArAja dvArA racita isa zAstrasAra samuccayabhASya se aisA lagatA hai ki jaina tattva-cintana Aja bhI jIvanta hai| 24 AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha