Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstra maryAdA zAstra kyA hai ? jo zikSA de arthAt kisI viSayakA paricaya tathA anubhava pradAna kare, use zAstra kahate hai | paricaya aura anubhava jitane parimANameM gaharA aura vizAla hogA utane hI parimANa meM vaha zAstra adhika mahattvakA hogA / isa prakAra mahatvakA AdhAra to gaharAI aura vizAlatA hai, phira bhI zAstrakI pratiSThAkA AdhAra usakI yathArthatA hai / kisI zAstra meM paricaya vizeSa ho, gahanatA ho, anubhava bhI vizAla ho, phira bhI usameM yadi dRSTi-doSa yA dUsarI bhrAnti ho, to usakI apekSA usI viSayakA thor3A bhI yathArtha paricaya denevAlA aura satya anubhava prakaTa karanevAlA dUsarA zAstra vizeSa mahattvakA hogA aura usIkI saccI pratiSThA hotI / ' zAstrameM ' ' zAs ' aura ' tra ' ye do zabda haiM / zAs ' zabda paricaya aura anubhavakI pUrtikA aura tra ' trANazaktikA bhAva sUcita karatA hai / jo kumArga meM jAte hue mAnavako roka kara rakSA karatI hai aura usakI zaktiko sacce mArga meM lagA detI hai, vaha zAstrakI trANazakti hai / aisI trANazakti parinvaya yA anubhavakI vizAlatA athavA gaMbhIratApara avalambita nahIM, kintu kevala satyapara avalambita hai / isase samuccaya rUpase vicAra karane para yahI phalita hotA hai ki jo kisI bhI viSaya ke sacce anumavakI pUrti karatA hai, vahI ' zAstra ' kahA jAnA cAhie / 8 aisA zAstra kauna ? uparyukta vyAkhyAnusAra to kisIko zAstra kahanA hI kaThina hai / kyoMki Aja takakI duniyAmeM aisA koI zAstra nahIM banA jisameM varNita paricaya aura anubhava kisI bhI prakAra ke parivartanake pAne yogya na ho, yA jisake viruddha
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura samAja kisIko kabhI kucha kahanekA prasaMga hI na AyA ho / taba prazna hotA hai ki UparakI vyAkhyAnusAra jise zAstra kaha sakeM, aisA koI zAstra hai bhI yA nahIM ? uttara sarala bhI hai aura kaThina bhii| yadi uttarake pIche rahe hue vicArameM baMdhana, bhaya yA lAlaca na ho, to sarala hai, aura yadi ve ho to kaThina hai| manuSyakA svabhAva jijJAsu bhI hai aura zraddhAlu bhI / jijJAsA manuSyako vizAlatAmeM le jAtI hai aura zraddhA dRDhatA pradAna karatI hai / jijJAsA aura zraddhAke sAtha yadi dUsarI koI AsurI vRtti mila jAya, to vaha manuSyako maryAdita kSetrameM bA~dha rakhakara usI meM satya, nahIM-nahIM, pUrNa satya, dekhaneko bAdhita karatI hai| isakA pariNAma yaha hotA hai ki manuSya kisI eka hI vAkyako, yA kisI eka hI graMthako athavA kisI eka hI paramparAke granthasamUhako aMtima zAstra mAna baiThatA hai aura usImeM pUrNa satya mAna letA hai| aisA honese manuSya manuSyameM, samUha samUhameM aura sampradAya sampradAyameM zAstrakI satyatA-asatyatAke viSayameM athavA zAstrakI zreSThatAke taratama bhAvake viSayameM jhagar3A zurU ho jAtA hai / pratyeka manuSya svayaM mAne hue zAstrake atirikta dUsare zAstroMko mithyA yA apUrNa satya prakaTa karanevAle kahane laga jAtA hai aura aisA karake vaha apane pratispardhIko apane zAstrake viSayameM vaisA hI kahaneke lie jAne anajAne nimantraNa detA hai / isa tUphAnI vAtAvaraNameM aura saMkIrNa manovRttimeM yaha vicAranA bAkI raha jAtA hai ki taba kyA sabhI zAstra mithyA yA sabhI zAstra satya yA sabhI kucha nahIM haiM ? yaha to huI uttara denekI kaThinAIkI bAta / paraMtu jaba hama bhaya, lAlaca aura saMkucitatAke bandhanakAraka vAtAvaraNameMse chUTakara vicArate hai, taba ukta praznakA niTabArA sugama ho jAtA hai aura vaha isa taraha ki satya eka aura akhaMDa hote hue bhI usakA AvirbhAva ( usakA bhAna ) kAlakramase aura prakArabhedase hotA hai| satyakA bhAna yadi kAlakrama vinA aura prakArabheda vinA ho sakatA, to Ajase bahuta pahale kabhIkA yaha satyazodhakA kAma pUrNa ho jAtA aura isa dizAmeM kisIko kucha kahanA yA karanA zAyada hI rahA hotA / satyakA AvirbhAva karanevAle jo jo mahApuruSa pRthvI-talapara hue haiM unako unake pahaleke satyazodhakoMkI zodhakI virAsata milI thii| aisA koI bhI mahApuruSa kyA tuma batA sakoge
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAla-maryAdA jisako apanI satyakI zodhamai aura satyake AvirbhAvameM apane pUrvavartI aura samasamayaktI dUsare zodhakoMkI zodhakI thor3I bahuta virAsata na milI ho aura kevala usane hI ekAeka apUrvarUpase vaha satya prakaTa kiyA ho ? hama jarA bhI vicAra kareMge to mAlUma par3egA ki koI bhI satyazodhaka athavA zAstrapraNetA apaneko milI huI virAsatakI bhUmikApara hI khar3A hokara apanI dRSTika anusAra yA apanI paristhitike anusAra satyakA AvirbhAva karane meM pravRtta hotA hai aura vaisA karake satyake AvirbhAvako vikasita karatA hai| yaha vicArasaraNI yadi tyAjya na ho, to kahanA cAhie ki pratyeka zAstra, usa viSayameM jinhoMne zodha kI, jo zodha kara rahe haiM yA jo zodha karanevAle haiM, una vyaktiyoMkI kramika tathA prakArabhedavAlI pratItiyoMkA saMyojana hai| pratItiyA~ jina saMyogoM meM kramase utpanna huI hoM unheM saMyogoMke anusAra usI kramase saMkalita kara liyA jAya to usa viSayakA pUrNa akhaNDa-zAstra bana jAya aura ina sabhI kAlika pratItiyoM yA AvibhAvoM se alaga alaga khaNDa le liye jAyeM, to vaha akhaNDa zAstra bhale hI na kahalAe phira bhI use zAstra kahanA ho to isI arthameM kahanA cAhie ki vaha pratItikA eka khaNDa bhI eka akhaNDa zAstrakA aMza hai| parantu aise kisI aMzako yadi sampUrNatAkA nAma diyA jAya, to vaha mithyA hai| yadi isa bAtameM kucha Apatti na ho (maiM to koI Apatti nahIM dekhatA ) to hameM zuddha hRdayase svIkAra karanA cAhie ki kevala veda, kevala upaniSat, jainAgama, bauddha piTaka, avestA, bAibila, purANa, kurAna, yA tattat smRtiyA~, ye apane apane viSayasambandhameM akele hI sampUrNa aura antima zAstra nahIM haiN| ye saba AdhyAtmika, bhautika athavA sAmAjika viSayasambandhI eka akhaNDa traikAlika zAstrake kramika tathA prakArabhedavAle satyake AvirbhAvake sUcaka haiM athavA usa akhaMDa satyake dezakAla tathA prakRtibhedAnusAra bhinna bhinna pakSoMko prastuta karanevAle khaNDa-zAstra haiN| yaha bAta kisI bhI viSayake aitihAsika aura tulanAtmaka abhyAsIke lie samajha lenA bilakula sarala hai| yadi yaha bAta hamAre hRdayameM utara jAya aura utAranekI z2arUrata to hai hI, to hama apanI bAtako pakar3e rahate hue bhI dUsaroMke prati anyAya karanese baca jAe~ge aura aisA karake dUsareko bhI anyAyameM utAranekI pari sthatise bacA leNge| apane mAne hue satyake prati vaphAdAra rahaneke lie yaha Jain Educatido International
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura samAja z2arUrI hai ki usakI jitanI kImata ho usase adhika A~ka karake aMdhazraddhA vikasita na kI jAya aura kamatI A~kakara nAstikatA na prakaTa kI jAya / aisA kiyA jAya to yaha mAlUma hue vinA na rahegA ki amuka viSayasaMbaMdhI maMthana kyoM to zAstra hai, kyoM azAstra hai aura kyoM kucha nahIM / deza, kAla aura saMyogase parimita satyake AvirbhAvakI dRSTise ye saba hI zAstra haiM, satyake sampUrNa aura nirapekSa AvirbhAvakI dRSTise azAstra haiM aura zAstrayogake pAra pahu~ce hue samartha yogIkI dRSTise zAstra yA azAstra kucha bhI nahIM / svAbhimata sAmpradAyika zAstrake viSayameM puSTa mithyA abhimAnako galAneke lie itanI hI samajha kAphI hai| yadi yaha mithyA abhimAna gala jAya, to mohakA bandhana dUra hote hI sabhI mahAn puruSoMke khaNDa-satyoMmeM akhaNDa satyakA darzana ho jAya aura sabhI vicArasaraNiyoMkI nadiyA~ apane apane DhaMgase eka hI mahAsatyake samudra meM milatI haiM, aisI spaSTa pratIti ho jAya / yaha pratIti karAnA hI zAstra-racanAkA pradhAna uddezya hai / sarjaka aura rakSaka zAstrake sarjaka anya hote haiM, unakI rakSA anya karate haiM aura anya kucha manuSyoMke dvArA unakI sa~bhAlake atirikta unameM vRddhi kI jAtI hai| rakSakoM, saMzodhakoM aura pariziSTakAroM ( pUrtikAroM) kI apekSA sarjaka ( racayitA) hamezA kama hote haiN| sarjakoMmeM bhI saba samAna koTike hote haiM, yaha samajhanA manuSyaprakRtikA ajJAna hai / rakSakoMke mukhya do bhAga hote haiM / eka bhAga sarjakakI kRtike prati Ajanma vaphAdAra rahakara usakA Azaya samajhanekI, use spaSTa karanekI aura usakA pracAra karanekI koziza karatA hai / vaha itanA adhika bhaktisampanna hotA hai ki use apane pUrvIya sraSTAke anubhavameM kucha bhI sudhAra yA parivartana karanA yogya nahIM lgtaa| isase vaha apane pUjya sraSTAke vAkyoMko akSarazaH pakar3e rahakara unameMse hI saba kucha phalita karanekA prayatna karatA hai aura saMsArakI tarafa dekhanekI dUsarI A~kha banda kara letA hai| dUsarA bhAga bhaktisampanna honeke atirikta dRSTisampanna bhI hotA hai| isase vaha apane pUjya sraSTAkI kRtikA anusaraNa karate hue bhI use akSarazaH nahIM pakar3e rahatA, ulaTA vaha usameM jo jo truTiyA~ dekhatA hai
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstra-maryAdA athavA paripUrti kI AvazyakatA samajhatA hai use apanI zaktyanusAra dUra karake yA pUrNa karake pracAra karatA hai / isa prakArase rakSakoMke pahale bhAgake dvArA zAstrakA pramArjana tathA pUrti to nahIM hotI phira bhI ekadezIya gaharAI unameM AtI hai aura rakSakoM ke dvitIyabhAga-dvArA zAstrakA pramArjana tathA pUrti honeke kAraNa ve vizAlatAko prApta hote haiN| kisI bhI sraSTAke zAstra-sAhityake itihAsakA adhyayana kiyA jAyagA to UparakI bAtapara vizvAsa hue vinA nahIM rahegA / udAharaNake taura para Arya RSiyoMke amuka vedabhAgako mUla racanA mAnakara prastuta vastu samajhAnI ho, to aisA kahA jA sakatA hai ki maMtravedakA brAhmaNa bhAga aura jaminIyakI mImAMsA ye prathama prakArake rakSaka haiM aura upaniSad , jaina Agama, bauddha piTaka, gItA, smRti aura anya aise hI anya dvitIya prakArake rakSaka haiM: kyoMki brAhmaNa granthoM aura pUrvamImAMsAko maMtravedameM calI AnevAlI bhAvanAoMkI vyavasthA karanI hai-usake prAmANyako adhika majabUta kara usapara zraddhAko dRr3ha karanA hai| kisI bhI taraha maMtravedakA prAmANya dRr3ha rahe, yahI eka cintA brAhmaNakAroM aura mImAMsakoMkI hai / una kaTTara rakSakoMko maMtravedameM vRddhi karane yogya kucha bhI naz2ara nahIM AtA, ulaTA vRddhi karanekA vicAra hI unheM ghabarA detA hai / jaba ki upaniSatkAra, AgamakAra, piTakakAra vagairaha maMtravedameMse milI huI virAsatako pramArjana karane yogya, vRddhi karane yogya aura vikAsa karane yogya samajhate haiM / aisI sthitimeM eka hI virAsatako prApta karanevAle bhinna bhinna samayoMke aura samAna 'samayake prakRtibhedavAle manuSyoMmeM pakSApakSI aura kilebandI khar3I ho jAtI hai| navIna aura prAcInameM dvandva ukta kilebandImaise sampradAyakA janma hotA hai aura eka dUsareke bIca vicAra-saMgharSa gaharA ho jAtA hai / dekhanemeM yaha saMgharSa anarthakArI lagatA hai, parantu isake pariNAmasvarUpa hI satyakA AvirbhAva Age bar3hatA hai| puSTa vicAraka yA samartha sraSTA isI saMgharSa se janma letA hai aura vaha cale Ate hue zAstrIya satyoMmeM aura zAstrIya bhAvanAoMmeM nayA kadama bar3hAtA hai| yaha nayA kadama pahale to logoMko cauMkA detA hai aura unakA bahubhAga rUDha aura zraddhAspada zabdoM tathA bhAvanAoMke hathiyAradvArA isa naye vicAraka yA sarjakakA
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 dharma aura samAja mastaka phor3aneko taiyAra ho jAtA hai| eka tarapha virodhiyoMkI senA aura dUsarI tarafa akelA nayA Agantuka / virodhI kahate haiM ki 'tU jo kahanA cAhatA hai, jo vicAra darzAtA hai, ve ina prAcIna IzvarIya zAstroM meM kahA~ haiM ? ulaTe inake zabda to tere naye vicArake viruddha hI jAte hai| ina zraddhAluoM kintu A~khavAle virodhiyoMko vaha Agantuka yA vicAraka unhIMke hI saMkucita zabdoMmeMse apanI vicAraNA aura bhAvanA phalita kara batalAtA hai / isa prakAra isa naye vicAraka aura sraSTAdvArA eka samayake prAcIna zabda arthadRSTise vikasita hote haiM aura naye vicAroM tathA bhAvanAoMkA nayA stara racate haiM aura phira yaha nayA stara samaya bItanepara purAnA hokara jaba ki bahuta upayogI nahIM rahatA athavA ulaTA bAdhaka ho jAtA hai taba phira ye hI sraSTA tathA vicAraka pahaleke starapara aisI kisI samayakI naI kintu aba purAnI huI vicAraNAoM tathA bhAvanAoMpara naye starakI racanA karate haiN| isa prakAra prAcIna kAlase aneka bAra eka hI zabdakI kholameM aneka vicAraNAoM aura bhAvanAoMke stara hamAre zAstramArgameM dekhe jA sakate haiN| navIna stara ke pravAhako prAcIna starakI jagaha leneke lie yadi svatantra zabdoMkA nirmANa karanA par3A hotA aura anuyAyiyoMkA kSetra bhI alaga milA hotA, to usa prAcIna aura navInake madhyameM dvaMdvakAvirodhakA-avakAza hI na rahatA / parantu prakRtikA AbhAra mAnanA cAhie ki. usane zabdoMkA aura anuyAyiyoMkA kSetra bilakula hI judA nahIM rakkhA, jisase purAne logoMkI sthiratA aura naye AgantukakI dRDhatAke bIca virodha utpanna hotA hai aura kAlakramase yaha virodha vikAsakA hI rUpa pakar3atA hai| jaina yA bauddha mUla zAstroMko lekara vicAra kIjie yA veda zAstrako mAna kara calie, yahI vastu hamako dikhalAI pdd'egii| maMtra vedake brahma, indra, varuNa, Rta, tapa, sat, asata, yaja vagairaha zabda tathA unake pIchekI bhAvanA aura upAsanA aura upanipadoMmeM dIkhanevAlI inhIM zabdoMmeM Aropita bhAvanA tathA upAsanApara vicAra kro| itanA hI nahIM kintu bhagavAn mahAvIra aura buddha ke upadezameM spaSTarUpase vyApta brAhmaNa, tapa, karma, varNa vagairaha zabdoMke pIchekI bhAvanA aura inhIM zabdoMke pIche rahI huI vedakAlIna bhAvanAoMko lekara donoMkI tulanA karo; phira gItAmeM spaSTa rUpase dIkhatI huI yajJa, karma, saMnyAsa, pravRtti, nivRtti, yoga, bhoga vagairaha
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstra-maryAdA 101 zabdoMke pIche rahI huI bhAvanAoMko vedakAlIna aura upaniSatkAlIna inhIM zabdoMpara Aropita bhAvanAoMke sAtha tulanA karo, to pichale pA~ca haz2Ara varSoMmeM Arya logoMke mAnasameM kitanA parivartana huA hai yaha spaSTa mAlUma ho jAyagA / yaha parivartana kucha ekAeka nahIM huA, yA vinA bAdhA aura vinA virodhake vikAsakramameM ise sthAna nahIM milA balki isa parivartanake honemeM jaise samaya lagA hai vaise ina staroMko sthAna prApta karane meM bhI bahuta Takkara sahanI par3I hai| naye vicAraka aura sarjaka apanI bhAvanAke hathor3ese prAcIna zabdoMkI eraNa (nihAI) para rUDha logoMke mAnasako nayA rUpa dete haiN| hathor3A aura eraNake bIca meM mAnasakI dhAtu dezakAlAnusAra parivartita bhAvanAoMke aura vicAraNAoMke naye naye rUpa dhAraNa karatI hai; aura navIna-prAcInakI kAla-cakkIke pATa nayA nayA yIsate jAte haiM aura manuSyajAtiko jIvita rakhate haiM / vartamAna yuga isa yugameM bahuta-sI bhAvanAe~ aura vicAraNAe~ naye hI rUpameM hamAre sAmane AtI haiN| rAjakIya yA sAmAjika kSetra meM hI nahIM kintu AdhyAtmika kSetra takameM svarAse navIna bhAvanAe~ prakAzameM A rahI haiN| eka ora bhAvanAoMko vicArakI kasauTIpara car3hAye vinA svIkAra karanevAlA mandabuddhi varga hotA hai, aura dUsarI ora ina bhAvanAoMko vinA vicAre pheMka dene yA khoTI kahanevAlA jaraThabuddhi varga bhI koI choTA yA nagaNya nahIM hotA / ina saMyogoMmeM kyA honA cAhie aura kyA huA hai, yaha samajhAneke lie Upara cAra bAtoMkI cacoM kI gaI haiN| sarjaka aura rakSaka manuSya jAtike naisargika phala haiN| inake astitvako prakRti bhI nahIM miTA sktii| navIna-prAcInakA dvaMdva satyake AvirbhAvakA aura use TikA rakhanekA anivArya aMga hai / ataH isase bhI satyapriya ghabar3AtA nhiiN| zAstra kyA aura kauna, ina do vizeSa bAtoMkI dRSTike vikAsake lie, athavA navIna aura prAcInakI Takkarake dadhi-maMthanameMse apane Apa Upara A jAnevAle makkhanako pahacAnanekI zakti vikasita karaneke lie yaha carcA kI gaI haiM / ye cAra khAsa bAteM to vartamAna yugakI vicAraNAoM aura bhAvanAoMko samajhane ke lie kevala prastAvanA haiM / aba saMkSepase jaina samAjako lekara socie ki usake sAmane Aja kauna kauna rAjakIya, sAmAjika aura AdhyAtmika
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura samAja samasyAe~, khar3I haiM - aura unakA samAdhAna zakya hai yA nahIM ? aura zakya hai to kisa prakAra ! 102 1 jo kevala kulaparamparAse jaina hai usake lie nahIM kintu jisameM thor3A bahuta jainatva bhI hai usake lie sIdhA prazna yaha hai ki vaha rASTrIya kSetra aura rAjanIti meM bhAga le yA nahIM aura le to kisa rItise ? kyoMki usa manuSya ke mana meM hotA hai ki rASTra aura rAjanIti to svArtha tathA saMkucita bhAvanAkA phala hai aura saccA jainatva isase parekI vastu hai / arthAt jo guNase jaina ho vaha rASTrIya kArya aura rAjakIya AndolanameM par3e yA nahIM ? 2 vivAhase sambandha rakhanevAlI prathAoM aura udyoga-dhaMdhoMke pIche rahI huI mAnyatAoM tathA strI-puruSajAtike bIca ke sambandhoMke viSaya meM Aja kala jo vicAra balapUrvaka udita ho rahe haiM aura cAroM tarapha phaila rahe haiM unako jaina zAstrakA AdhAra hai yA nahIM, athavA sacce jainatvake sAtha ina naye vicAroMkA mela haiM yA nahIM, yA prAcIna vicAroMke sAtha hI sacce jainatvakA sambandha hai ? yadi naye vicAroMko zAstrakA AdhAra na ho aura una vicAroMke vinA jInA samAja ke lie azakya dikhalAI detA ho, to kyA karanA cAhie ? kyA ina vicAroMko prAcIna zAstrarUpI bUr3hI gAyake stanoMmeMse hI jaise taise duhanA hogA yA ina vicAroMkA nayA zAstra racakara jainazAstrakA vikAsa karanA hogA ? athavA ina vicAroMko svIkAra karanekI apekSA jainasamAjake astitva ke nAzako nimaMtraNa denA hogA ? 3 mokSake panthapara prasthita gurusaMsthA samyakprakAra guru arthAt mArgadarzaka honeke badale yadi guru - bojha rUpa hotI ho, aura subhUmacakravarttIkI pAlakIkI taraha use uThAnevAle zrAvakarUpa devoMke bhI DUbanekI dazAko pahu~ca gaIM ho, to kyA devoMko pAlakI pheMkakara khisaka jAnA cAhie yA pAlakIke sAtha DUba jAnA cAhie ? athavA pAlakI aura apaneko le cale aisA koI mArga khoja lenA cAhie ? yadi aisA mArga na sUjhe to phira kyA karanA cAhie ? aura yadi sUjha jAya to vaha prAcIna jaina zAstrameM hai yA nahIM aura Aja taka kisIke dvArA avalambita huA hai yA nahIM, yaha dekhanA cAhie ?
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstra-maryAdA 103 4 kauna kauna dhaMdhe jaivatvake sAtha ThIka baiThate haiM aura kauna kauna jainatvake ghAtaka haiM ? kyA khetIbAr3I, luhArI, sutArI ( bar3haIgIrI) aura camar3esambaMdhI kAma, anAjakA vyApAra, jahAjarAnI, sipahagIrI, yantroMkA kAma vagairaha jainatvake bAdhaka haiM aura javAhirAta, bajAjI, dalAlI, saTTA, milamAlikI, vyAja-baTTA Adi jainatvake bAdhaka nahIM haiM yA kama bAdhaka haiM ? __ Upara diye hue cAra prazna to isa tarahake aura aneka praznoMkI bAnagI bhara haiM / isalie inakA jo uttara hogA vaha yadi tarka aura vicArazuddha huA, to dUsare praznoMrara bhI sugamatAse lAgU ho skegaa| ye prazna Aja hI khar3e nahIM hue haiM / kama-jyAdA pramANameM aura eka athavA dUsare rUpameM hamAre jainazAstroMke itihAsameM ye avazya mila sakate haiM / jahA~ taka maiM samajhatA hU~ aise prazna utpanna honekA aura unakA samAdhAna na milanekA mukhya kAraNa jainatva aura usake vikAsa-kramake itihAsakA hamArA ajJAna hai / jIvanameM sacce jainatvakA kucha bhI teja na ho, kevala paramparAgata veza, bhASA aura tilaka candanakA jainatva hI jAne anajAne jIvanapara lada gayA ho aura adhikAMzameM vastusthiti samajhane jitanI buddhizakti bhI na ho, to ukta praznoMkA samAdhAna nahIM hotA / aura yadi jIvanameM thor3A bahuta saccA jainatva to udbhUta huA ho, para virAsatameM mile prastuta kSetrake atirikta dUsare vizAla aura naye naye kSetroMmeM khar3I honevAlI samasyAoMko sulajhAne tathA vAstavika jainatvakI cAbIse ulajhanoMke tAloMko kholanekI prajJA na ho, to bhI ina praznoMkA samAdhAna nahIM hotA / isase AvazyakatA isa bAtakI hai ki saccA jainatva kyA hai, ise samajha kara jIvanameM utArane aura sabhI kSetroM meM khar3I honevAlI kaThinAiyoMko hala karaneke lie jainatvakA kisa kisa rItise upayoga kiyA jAya, isakA jJAna bar3hAyA jAya / samabhAva aura satyadRSTi aba hameM dekhanA cAhie ki saccA jainatva kyA hai aura usake jJAna tathA prayogadvArA Uparake praznoMkA avirodhI samAdhAna kisa rItise ho sakatA hai| saccA jainatva hai samabhAva aura satyadRSTi, jinakA jainazAstra kramazaH ahiMsA tathA anekAntadRSTike nAmase paricaya dete haiM / ahiMsA aura anekAntadRSTi ye
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura samAja donoM AdhyAtmika jIvanake do paMkha, athavA do prANapada phephar3e haiM / eka AcArako ujjvala karatA hai aura dUsarA dRSTiko zuddha aura vizAla banAtA hai| isI bAtako dUsarI rItise kahanA ho to kahie ki jIvanakI tRSNAkA abhAva aura ekadezIya dRSTikA abhAva hI saccA jainatva hai / saccA jainatva aura jainasamAja ina doke bIca jamIna AsamAnakA antara hai| jinhoMne saccA jainatva pUrNarUpase athavA thor3e-bahuta pramANameM sAdhA hai, una logoMkA samAja yA to baMdhatA hI nahIM aura yadi ba~dhatA hai to usakA mArga aisA nirAlA hotA hai ki usameM jhaMjhaTeM khar3I hI nahIM hotI aura hotI haiM to unakA zIghra hI nirAkaraNa ho jAtA hai| jainatvako sAdhanevAle aura sacce jainatvakI ummIdavArI karanevAle jo ine gine loga pratyeka kAlameM hote rahate haiM ve to jaina haiN| aura aise jainoMke ziSya yA putra jinameM sacce jainatvakI ummIdavArI to hotI nahIM kintu sacce jainatvake sAdhakoM aura ummIdavAroM ke rItirivAja yA sthUlamaryAdAe~ hI hotI haiM ve saba jainasamAjake aMga haiN| guNa-jainoMkA vyavahAra Antarika vikAsake anusAra hotA hai, unake vyavahAra aura Antarika vikAsake bIca visaMvAda nahIM hotA; jaba ki sAmAjika jainoMkA isase ulaTA hotA hai / unakA bAhya vyavahAra to guNa-jainoMkI vyavahAra-virAsatake anusAra hotA hai parantu Antarika vikAsakA aMza nahIM hotA-ve to jagatake dUsare manuSyoMke samAna hI bhogatRSNAvAle tathA saMkIrNadRSTivAle hote haiN| eka tarafa Antarika jIvanakA vikAsa jarA bhI na ho aura dUsarI tarafa vaisI vikAsavAlI vyaktiyoM meM pAye jAnevAle AcaraNoMkI nakala ho, taba yaha nakala visaMvAdakA rUpa dhAraNa karatI hai tathA pada-padapara kaThinAiyA~ khar3I karatI hai / guNa-jainatvakI sAdhanAke lie bhagavAna mahAvIra yA unake sacce ziSyoMne vanavAsa svIkAra kiyA, namatva dhAraNa kiyA, guphAyeM pasaMda kI, ghara tathA parivArakA tyAga kiyA, dhana-sampattikI tarafa beparvAhI dikhalAI / ye saba bAteM Antarika vikAsamese utpanna honeke kAraNa jarA bhI viruddha nahIM mAlUma hotIM / parantu gale taka bhogatRSNAmeM DUbe hue, sance jainatvakI sAdhanAke lie jarA bhI sahanazIlatA na rakhanevAle aura udAradRSTi rahita manuSya jaba ghara-bAra chor3akara jaMgalakI *
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstra-maryAdA ora daur3a par3ate haiM, guphAvAsa svIkAra karate haiM, mA-bApa yA AzritoMkI javAbadArI pheMka dete haiM, taba unakA jIvana visaMvAdI ho jAtA hai aura badalate hue naye saMyogoMke sAtha nayA jIvana ghar3anekI azaktike kAraNa unake jIvanameM virodha mAlUma par3atA hai| rASTrIya kSetra aura rAja-kAjameM jainoMke bhAga lene na leneke sambandhameM . jAnanA cAhie ki jainatva tyAgI aura gRhastha aise do vargAmeM vibhAjita hai / gRhastha jainatva yadi rAjakartAoM, rAjyake mantriyoM, senAdhipatiyoM vagairaha adhikAriyoM meM, svayaM bhagavAna mahAvIrake samayamai hI prakaTa huA thA aura usake bAda 2300 varSoM taka rAjAoM tathA rAjyake mukhya karmacAriyoMmeM jainatvake prakaTa karanekA athavA cale Ate hue jainatvako sthira rakhanekA prayatna jainAcAryoMne kiyA thA, to phira Aja rASTrIyatA aura jainatvaka bIca virodha kisa lie dikhAI detA hai ? kyA ve purAne jamAneke rAjA, rAjakarmacArI aura unakI rAjanIti saba kucha manuSyAtIta yA lokottara bhUmikI thA ? kyA usameM kUTanIti, prapaMca, yA vAsanAoMko jarA bhI sthAna nahIM thA yA usa vaktakI bhAvanA aura paristhitike anusAra rASTrIya asmitA jaisI koI vastu thI hI nahIM ? kyA usa vaktake rAjyakartA kevala vItarAga dRSTise aura 'vasudhaiva kuTumbakam' kI bhAvanAse rAjya karate the ? yadi ina saba praznoMkA uttara yaha ho ki jaise sAdhAraNa gRhastha jainatva dhAraNa karaneke sAtha apane sAdhAraNa gRhavyavahAra calA sakatA hai, vaise hI pratiSThita tathA vaibhavazAlI gRhastha mI jainatvake sAtha apanI pratiSThAko sa~bhAla sakatA hai aura isI nyAyase rAjA tathA rAjakarmacArI bhI apane kAryakSetrameM rahate hue sacce jainatvakI rakSA kara sakate haiM, to AjakI rAjanItikI samasyAkA uttara bhI yahI hai / arthAt rASTrIyatA aura rAjanItike sAtha sacce jainatvakA, yadi vaha hRdayameM prakaTa huA ho to, kucha bhI virodha nhiiN| niHsandeha yahA~ tyAgIvargakI bAta vicAranI raha jAtI hai| tyAgIvargakA rASTrIya kSetra aura rAjanItike sAtha sambaMdha ghaTita nahIM ho sakatA, yaha kalpanA utpanna honekA kAraNa yaha mAnyatA hai ki rASTrIya pravRtti zuddhi jaisA tatva hI nahIM hotA aura rAjanIti bhI samabhAva-vAlI nahIM ho sktii| parantu anubhava batalAtA hai ki yathArtha vastusthiti aisI nhiiN| yadi pravRtti karanevAlA svayaM zuddha hai to vaha pratyeka jagaha zuddhi lA sakatA aura
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 dharma aura samAja surakSita rakha sakatA hai aura yadi vaha svayaM zuddha na ho to tyAgIvargameM rahate hue bhI sadA bhalinatA aura bhramaNAmeM par3A rahatA hai| kyA hama tyAgI mAne jAne vAle jainoMko chala prapaMca aura azuddhi meM lipaTA huA nahIM dekhate ? yadi rASTrIya vRttikI orase taTastha tyAgIvargameM ekAdha saccA jaina milanekA saMbhava ho, to Adhunika rASTrIya pravRtti aura rAjakIya kSetrameM kUdane vAle vargameM usase bhI adhika zreSTha guNa-jainatvako dhAraNa karanevAle aneka loga kyA nahIM milate jo janmase bhI jaina haiM ? phira tyAgI mAne jAnevAle jainavargameM rASTrIyatA aura rAjakIya kSetrameM samayocita bhAga leneke udAharaNa sAdhusaMghake itihAsameM kyA kama haiM ? pharka hai to itanA hI ki usa samaya rASTrIya vRttimeM sAmpradAyika aura naitika bhAvanAyeM sAtha sAtha kAma karatI thIM: jaba ki Aja sAmpradAyika bhAvanA jarA bhI kAryasAdhaka yA upayogI nahIM ho sakatI / isase yadi naitika bhAvanA aura arpaNavRtti hRdaya meM ho, jisakA zuddha jainatvake sAtha saMpUrNa mela hai, to gRhastha yA tyAgI kisI bhI jainako, jainatvameM jarA bhI bAdhA na Ae balki adhika poSaNa mile isa rItise, kAma karanekA rASTrIya tathA rAjakIya kSetrameM pUrNa avakAza hai| ghara aura vyApArake kSetrakI apekSA rASTra aura rAjakIya kSetra bar3A hai, yaha bAta ThIka; parantu vizvake sAtha apanA mela honekA dAvA karanevAle jainadharmake lie to rASTra aura rAjakIya kSetra bhI ghara-jaisA hI choTA-sA kSetra hai| balki Aja to isa kSetrameM aise kArya zAmila ho gaye haiM jinakA adhikase adhika mela jainatva, samabhAva aura satyadRSTike hI sAtha hai| mukhya bAta yaha hai ki kisI kArya athavA kSetrake sAtha jainatvakA tAdAtmya saMbaMdha nahIM / kArya aura kSetra cAhe jo ho yadi jainatvakI dRSTi rakhakara usameM pravRtti hogI to vaha saba zuddha hI hogaa| dusarA prazna vivAha-prathA aura jAta-pAtakA hai| isa viSayameM jAnanA cAhie ki jainatvakA prasthAna ekAnta tyAgavRtti se huA hai / bhagavAna mahAvIrako jo kucha apanI sAdhanAke phalasvarUpa jAna par3A thA vaha to aikAntika tyAga thA; parantu sabhI tyAgake icchuka ekAeka usa bhUmikApara nahIM pahu~ca skte| bhagavAn isa lokamAnasase anabhijJa na the, isIlie ve ummIdavAra ke kama yA adhika tyAgameM sammata hokara 'mA paDibaMdhaM kuNaha '--'vilamba mata kara' kaha kara sammata hote gye| aura zeSa bhogavRtti tathA sAmAjika maryAdAoMkA niyamana
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstra-maryAdA 107 karanevAle zAstra to usa vakta bhI the, Aja bhI haiM aura Age bhI race jaayNge| 'smRti' jaise laukika zAstra loga Aja taka racate Ae haiM aura Age mI rceNge| deza-kAlAnusAra loga apanI bhoga-maryAdAke lie naye niyama, naye vyavahAra, gar3hege, purAnoMmeM parivartana kareMge aura bahutoMko pheMka bhI deMge / ina laukika smRtiyoMkI ora bhagavAnane dhyAna nahIM diyaa| unakA dhruva siddhAnta tyAgakA hai| laukika niyamoMkA cakra usake Asa-pAsa utpAdana-vyayakI taraha, dhruva siddhAntameM bAdhA na par3e, isa prakAra calA kare, itanA hI dekhanA raha jAtA hai| isI kAraNa jaba jainadharmako kuladharma mAnanevAlA janasamAja vyavasthita huA aura phailatA gayA taba usane laukika niyamAnusAra bhoga aura sAmAjika. maryAdAkA pratipAdana karanevAle aneka zAstra race / jisa nyAyane bhagavAna ke bAda hajAra varSAMtaka samAjako jindA rakkhA, vahI nyAya samAjako jindA rakhaneke lie hAtha U~cA karake kahatA hai ki 'tU sAvadhAna ho, apane AsapAsa kI upasthita paristhitiko dekha aura phira samayAnusAriNI smRtiyA~ raca ! tU itanA hI dhyAnameM rakha ki tyAga hI saccA lakSya hai, paraMtu sAthameM yaha bhI na bhUla. jAnA ki tyAgake vinA tyAgakA DhoMga karegA to jarUra naSTa hogaa| aura apanI bhogamaryAdAke anukUla ho, aisI rItise sAmAjika jIvanakI ghaTanA kara; kevala strItva yA puruSatva ke kAraNa ekakI bhogavRtti adhika hai aura dUsarekI kama hai athavA ekako apanI vRttiyA~ tRpta karanekA cAhe jisa rItise haqa hai. aura dUsarekA usakI bhogavRttike zikAra bananekA hI janmasiddha kartavya hai,. aisA kabhI na mAna / samAjadharma yaha bhI kahatA hai ki sAmAjika smRtiyA~ sadA eka jaisI nahIM hotiiN| tyAgake ananya pakSapAtI guruoMne bhI janasamAjako bacAneke lie athavA usa vaktakI paristhitike vaza hokara Azcaryajanaka bhogamaryAdA-vAle vidhAna banAye haiM / vartamAnakI naI jaina smRtiyomeM causaTha hajAra yA chayAnave haz2Ara to kyA, eka sAtha do striyA~ rakhanevAlekI bhI pratiSThA samApta kara dI jAyagI taba hI jainasamAja anya dharmasamAjoMmeM sammAnapUrvaka mu~ha dikhA skegaa| AjakalakI naI smRti ke prakaraNameM eka sAtha pA~ca pati rakhanevAlI draupadIke satItvakI pratiSThA nahIM ho sakatI, parantu prAmANikarUpase punarvivAha karanevAlI
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura samAja 108 - strI ke satItvakI pratiSThAko darja kiye binA bhI chuTakArA nahIM / naI smRtirme cAlIsa varSa se adhikakI umra vAle vyaktikA kumArI kanyA ke sAtha vivAha balAtkAra yA vyabhicAra hI samajhA jAyagA / eka strIkI maujUdagI meM - dUsarI strI byAhanevAle AjakAlakI jaina-smRtimeM strI- ghAtaka gine jAyeMge; - kyoMki Aja naitika bhAvanAkA jo bala cAroM tarapha phaila rahA hai usakI avaga nA karake jainasamAja sabake bIca mAnapUrvaka nahIM raha sakatA / jAta-pA~take bandhana kaThora kiye jAya~ yA DhIle, yaha bhI vyabahArakI anukUlatAkA prazna hai / isalie usake vidhAna bhI naye sire se hI banAne pdd'eNge| isa viSaya meM prAcIna reater AdhAra khojanA ho to vaha jainasAhitya meMse mila sakatA hai; parantu khojakI 'mehanata karane kI apekSA dhruva jainatva - samabhAva aura satyadRSTi - kAyama - rakhakara usake AdhArapara vyavahArake anukUla jIvana arpaNa karanevAlI laukika * smRtiyA~ raca lenA hI adhika zreyaskara hai / saMsthAke viSaya meM kahanA yaha hai ki Aja taka vaha bahuta bAra pheMka dI gaI 'hai, phira bhI khar3I hai| pArzvanAthake pazcAt vikRta honevAlI paramparAko mahAvIrane 'pheMka diyA, parantu isase gurusaMsthAkA anta nahIM huA / caityavAsI gaye to samAjane dUsarI saMsthA mA~ga lI / jatiyoMke dina pUre hote hI saMvegI sAdhu - khar3e ho gaye / gurusaMsthAko pheMka denekA artha sacce jJAna aura sacce tyAgako pheMka denA nahIM hai| sacce tyAgako to pralaya bhI naSTa nahIM kara sakatA / isakA artha itanA hI hai ki Ajakala guruoMke kAraNa jo ajJAna puSTa hotA hai, jisa vikSepa se samAja zoSita hotA hai, usa ajJAna tathA vikSepase - bacane ke lie samAjako gurusaMsthAke sAtha asahakAra karanA cAhie / asahakAra ke abhi-tApase sacce guru to kundana jaise hokara Age nikala AveMge / jo maile hoMge ve yA to zuddha hokara Age AyeMge yA jalakara bhasma ho jAyage; parantu Ajakala samAjako jisa prakArake jJAna aura - tyAgavAle guruoMkI jarUrata hai, ( sevA lenevAle nahIM kintu sevA denevAle mArgadarzakoM kI jarUrata hai, ) usa prakArake jJAna aura tyAgavAle - guru utpanna karane ke lie unakI vikRta gurutvavAlI saMsthAke sAtha Aja nahIM to kala asahakAra kiye binA chuTakArA nahIM / hA~, gurusaMsthA meM yadi
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstra maryAdA 109. koI ekAdha bhAIkA lAla, saccA guru, jIvita hogA to isa kaThora prayogake pahale hI gurusaMsthAko barabAdI se bacA legA / jo vyakti AntararASTrIya zAnti - pariSada - jaisI pariSadoM meM upasthita hokara jagatakA samAdhAna ho sake aisI rItise ahiMsAkA tattva samajhA sakegA, athavA apane ahiMsA- balapara vaisI pariSadoM ke himAyatiyoMko apane upAzrayameM AkarSita kara sakegA, vahI aba saccA jainaguru bana sakegA / isa samayakA jagata pahalekI alpatAse mukta hokara vizAlatAmeM jAtA hai, vaha / jAta-pA~ta, sampradAya, paramparA, veSa yA bhASAkI parvAha kiye vinA kevala zuddha jJAna aura zuddha tyAgakI pratIkSAmeM khar3A hai / isase yadi vartamAna gurusaMsthA zaktivardhaka honeke badale zakti-vAdhaka hotI ho, to usakI aura jaina samAjakI bhalAI ke lie sarva prathama pratyeka samajhadAra manuSyako usake sAtha asahakAra karanA cAhie / yadi aisA karanekI AjJA jaina zAstroMmeMse hI prApta karanI ho to vaha sulabha $ gulAmI kI vRtti na navIna racatI hai aura na prAcInako sudhAratI yA pheMkatI hai / isa vRttike sAtha bhaya aura lAlacakI senA hotI hai / jise sadguNoM kI pratiSThA karanI hotI hai, use gulAmI vRttikA burakA pheMka kara prema aura namratA kAyama rakha kara, vicAra karanA cAhie / dhaMdhe ke viSaya meM jainazAstroM kI maryAdA bahuta hI saMkSipta hai aura vaha yaha ki jisa cIjakA dhaMdhA dharma-viruddha yA nIti-viruddha ho, usa cIjakA upabhoga bhI dharma aura nIti viruddha hai / jaise mAMsa aura madya jainaparamparAke lie varjya batalAye gaye haiM to unakA vyApAra bhI utanA hI niSiddha hai / jisa vastukA vyApAra samAja nahIM karatA hai use usakA upabhoga bhI chor3a denA cAhie / isI kAraNa anna, vastra aura vividha vAhanoMkI maryAdita bhoga- tRSNA rakhanevAle bhagavAn ke mukhya upAsaka anna, vastra vagairaha sabhI cIjeM utpanna karate the aura unakA vyApAra karate the | jo manuSya dUsarekI kanyA ke sAtha vivAha kara apanA ghara to basAve para apanI kanyAke vivAha meM dharma-nAza dekhe, vaha yA to murkha honA cAhie aura yA dhUrta | samAja meM pratiSThita to vaha nahIM honA cAhie / yadi koI manuSya koyalA, lakar3I, camar3A aura yaMtroMkA prakaTa rUpase upayoga karatA hai para vaise vyApArakA tyAga karatA hai to isakA yahI artha hai ki vaha dUsaroMse vaise
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura samAja vyApAra karAtA hai| karanemeM adhika doSa hai aura karAne tathA sammati dene meM kama, aisA aikAntika kathana to jaina zAstroMmeM nahIM hai / aneka bAra karanekI apekSA karAne tathA sammati denemeM adhika doSa honekI saMbhAvanA rahatI hai| jo bauddha mAMsakA dhaMdhA karane meM pApa mAna kara kevala mAMsake bhojanako niSpApa mAnate haiM, una bauddhoMse jainazAstra kahatA hai ki "tuma bhale hI dhaMdhA na karo parantu tumhAre dvArA upayoga; Ate hue mAMsako tayyAra karanevAle logoMke pApameM tuma bhAgIdAra ho," kyA vahI niSpakSa zAstra kevala kuladharma honeke kAraNa jainoMse kahate hue hicakeMge? nahIM, ve to khullamakhullA kaheMge ki yA to bhogya cIjoMkA tyAga karo aura tyAga na karo to jaise unake utpanna aura unake vyApAra karane meM pApa samajhate ho vaise dUsaroM dvArA tayyAra huI aura dUsaroM ke dvArA sulabha kI gaI cIjoMke bhogameM bhI utanA hI pApa smjho| jainazAstra tumako apanI maryAdA batalAegA ki doSa yA pApakA sambandha bhogavRttike sAtha hai, kevala cIjoM ke sambandhake sAtha nahIM / jisa z2amAnemeM 'majadUrI hI roTI hai,' kA sUtra jagadvyApI ho rahA hai usa z2amAne meM samAjake lie anivArya Avazyaka anna, vastra, rasa, makAna, Adi khuda utpanna karane aura unakA dhaMdhA karanemeM doSa mAnanevAle yA to avicArI haiM yA dhrmmuuddh'| . [paryuSaNavyAkhyAnamAlA, 1930 ]