Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAn zAsana-prabhAvaka zrojinaprabhasari [agaracanda nAhaTA] jaina granthoM meM jaina zAsana kI samaya-samaya para mahAn bar3e zAsana-prabhAvaka ho gae haiM jinake sambandha meM sAdhAraNaprabhAvanA karane vAle ATha prakAra ke prabhAvaka-puruSoM kA tayA logoM ko bahuta hI kama jAnakArI hai| isalie yahAM ullekha milatA hai / aise prabhAvaka puruSoM ke sambandha meM prabhA- unakA Avazyaka paricaya diyA jA rahA hai| vaka caritrAdi mahatvapUrNa grantha race gaye haiN| ATha prakAra ke vRddhAcArya prabandhAvalI ke jinaprabhasUri prabandha meM prAkRta prabhAvaka isa prakAra mAne gae haiM -prAvanika dharmakathI,vAdI, bhASA meM jinaprabhasUri kA acchA vivaraNa diyA gayA hai, naimittika, tapasvI, vidyAvAn, siddha aura kavi / ina unake anusAra ye mohilavAr3I lADanUM ke zrImAla tAmbI prabhAvaka puruSoM ne apane asAdhAraNa prabhAva se Apatti ke gotrIya zrAvaka mahAdhara ke putra ratnapAla kI dharmapatnI khetalasamaya jaina zAsana kI rakSA kI, rAjA-mahArAjA evaM janatA devI ke kukSi se utpanna hue the| inakA nAma subhaTapAla ko jaina dharma ke pratibodha dvArA zAsana kI unnati kI evaM thaa| sAta-ATha varSa kI bAlyAvasthA meM hI padmAvatI devI zobhA bddh'aaii| AryarakSita abhayadevasUri ko prAvanika, ke vizeSa saMketa dvArA zrI jinasiMhasUri ne unake nivAsa pAdaliptasUri ko kavi, vidyAbalI aura siddha, vijaya- sthAna meM jAkara subhaTapAla ko dIkSita kiyaa| sUrijI ne devasUri va jIvadevasUri ko siddha, mallavAdI vRddhavAdI, aura apanI Ayu alpa jJAta kara saM0 1341 kiDhavANAnagara meM devasUri ko vAdI, batpaTTisUri, mAnatuMgasUri ko kavi, inheM AcArya pada dekara apane paTTapara sthApita kara diyaa| siddharSi ko dharmakathI mahendrasUri ko naimittika, AcArya upadezasaptatikA meM jinaprabhasUri saM0 1332 meM hue hemacandra ko prAvacanika, dharmakathI auraka vi prabhAvaka, likhA hai, yaha sambhavata: janma samaya hogaa| thor3e hI samaya prabhAvaka caritra kI muni kalyANavijayajI kI mahattvapUrNa meM jinasiMhasUrijI ne jo padmAvato ArAdhanA kI thI vaha prastAvanA meM batalAyA gayA hai| unake ziSya-jinaprabhasUrijI ko phalavatI ho gaI aura Apa kharataragaccha meM bhI jinezvarasUri, abhayadevasUri, jina- vyAkaraNa, koza, chaMda, lakSaNa, sAhitya, nyAya, SaTdarzana, vallabhasUri, jinadattasUri, maNidhArI-jinacandrasUri aura jina- maMtra-taMtra aura jaina darzana ke mahAn vidvAna bana ge| Apake patisUri ne vividha prakAra se jina zAsana kI prabhAvanA ko racita vizAla aura mahattvapUrNa vividha viSayaka sAhitya se hai| jinapatisUri ke paTTadhara jinezvarasUri ke do mahAn paTTa- yaha bhalo-bhAMti spaSTa hai| anya gacchIya aura kharataragaccha dhara hue-jinaprabodhasUri to osavAla aura jinasiMhasUri kI rudrapalloya zAkhA ke vidvAnoM ko Apane adhyayana karAyA zrImAla saMgha meM vizeSa dharma-pracAra karate rhe| isalie evaM unake granthoM kA saMzodhana kiyaa| ina do AcAryoM se kharataragaccha kI do zAkhAeM alaga ho asAdhAraNa vidvattA ke sAtha-sAtha padmAvatIdevI ke gii| jinasiMhasUri kI zAkhA kA nAma kharatara AcArya sAnnidhya dvArA Apane bahuta se camatkAra dikhAye haiM jinakA prasiddha ho gayA, unake ziSya evaM paTTadhara jinaprabhasUri vahuta varNana kharataragaccha paTTAvaliyoM se bhI adhika tapAgacchIya
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 34 ] yogya nAmaka paMcama granthoM meM milatA hai aura yaha bAta vizeSa ullekha hai / saM0 1503 meM somadharma ne upadeza - saptatikA apane mahatvapUrNa grantha ke tRtIya gurutvAdhikAra ke upadeza meM janaprabhasUri ke bAdazAha ko pratibodha evaM kaI camatkAroM kA vivaraNa diyA hai| prArambha meM likhA hai ki isa kaliyuga meM kaI AcArya jina zAsana rUpI ghara meM dIpaka ke sAmAna hue / isa sambandha meM mlecchapati ko pratibodha ko dene vAle zrI jinaprabhasUri kA udAharaNa jAnane lAyaka hai / aMta meM nimna zloka dvArA unakI stuti kI gaI hai: sa zrI jinaprabhaH sUri-rduritAzeSatAmasaH bhadra karotu saMghAya, zAsanasya prabhAvakaH // 1 // isI prakAra saMvat 1521 meM tapAgacchIya zubhazIla gaNine prabandha paMcazatI nAmaka mahatvapUrNa grantha banAyA jisake prArambha meM hI zrI jinaprabhasUrijI ke camatkArika 16 pravandha dete hue aMta meM likhA hai ' iti kiyanto jinaprabhasUrI avadAtasambandhAH" isa grantha meM jinaprabhasUri sambandhI aura bhI kaI jJAtavya prabandha haiM / uparokta 16 ke atirikta naM020, 306, 314 tathA anya bhI kaI prabandha Apake sambandhita haiM / purAtana prabandha saMgraha meM muni jinavijayajI ke prakAzita jinaprabhasUri utpatti prabandha va anya eka ravivarddhana likhita vistRta prabandha hai / kharataragaccha vRhad-gurvAvalI yugapradhAnAcArya gurvAvalo ke aMta meM jo vRddhAcArya prabandhAvalI nAmaka prAkRtakI racanA prakAzita huI hai / usameM jinasiMhasUri aura jinaprabhasUri ke prabandha, kharataragacchIya vidvAna ke likhe hue haiM evaM kharataragaccha kI paTTAvalI Adi meM bhI kucha vivaraNa milatA hai para sabase mahatvapUrNa ghaTanA yA kAryavizeSa kA sama kAlIna vivaraNa vividha tIrthakalpa ke kanyAnayanIya mahAvIra pratimA kalpa aura usake kalpa parizeSa meM prApta hai / usake anusAra jinaprabhasUrijI ne yaha muhammada tugalaka se bahuta bar3A sammAna prApta kiyA thA / unhoMne kannANA kI mahAvIra pratimA sulatAna se prAptAkara dillI ke jaina maMdira meM sthApita karAyI thii| pIche se muhammada tugalaka ne jinaprabhasUri ke ziSya 'jinadevasUri ko suratAna sarAi dI thI jinameM cAra sau zrAvakoM ke ghara, pauSadhazAlA va mandira banAyA usI meM ukta mahAvIra svAmI ko virAjamAna kiyA gayA / inakI pUjA va bhakti zvetAmbara samAja hI nahIM, digambara aura anya matAvalambI bhI karate rahe haiM / kanyAnayanIya mahAvIra pratimA kalpa ke likhanevAle 'jina siMhasUri - ziSya' batalAye gaye haiM ataH jinaprabhasUri yA unake kisI gurumrAtA ne isa kalpa kI racanA kI hai / isameM spaSTa likhA hai ki hamAre pUrvAcArya zrI jinapatisUri jI ne saM0 1233 ke ASAr3ha zukla 10 guruvAra ko isa pratimA kI pratiSThA kI thI aura isakA nirmANa jinapati sUri ke cAcA mAnadeva ne karavAyA thA | antima hindU samrATa pRthvIrAja ke nidhana ke bAda turkoM ke bhaya se seTha rAmadeva ke sUcanAnusAra isa pratimA ko kaMyavAsa sthala kI vipula bAlU meM chipA diyA gayA thA / saM0 1311 ke dAruNa durbhikSa meM jojjaga nAmaka sUtradhAra ko svapna dekara yaha pratimA pragaTa huI aura zrAvakoM ne mandira banavAkara virAjamAna kI / saM0 1385 meM hAMsI ke sikadAra ne zrAvakoM ko bandI banAyA aura isa mahAvIra bimba ko dillI lAkara tugalakAbAda ke zAhI khajAne meM rakha diyA / pada vihAra karate hue jinaprabhasUri dillI padhAre aura rAjasabhA meM paNDitoM kI goSThI dvArA samrATa ko prabhAvita kara isa prabhu pratimA ko prApta kiyaa| muhammada tugalaka ne arddharAtri taka sUrijI ke sAtha goSTI kI aura unheM vahIM rakhA / prataH kAla saMtuSTa sulatAna ne 1000 gAyeM, bahuta sA dravya, vastra- kaMvala, caMdana, karpUrAdi sugaMdhita padArtha sUrijI ko bheMTa kiyA / para guruzrI ne kahA ye saba sAdhuoM ko lenA prakalpya hai / sulatAna ke vizeSa anurodha se kucha
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ [3 ] vastra-kambala unhoMne 'rAjAbhiyoga' se svIkAra kiyA aura harisAgarasUrijI mahArAja kI preraNA se parivaddhita kara muhammada tugalaka ne bar3e mahotsava ke sAtha jinaprabhasUri aura paMDitajI ne grantha rUpa meM taiyAra kara diyA, jise saM0 1965 jinadevasari ko hAthiyoM para ArUr3ha kara pauSadhazAlA meM zrIjinaharisAgarasUri jJAna bhaNDAra, lohAvaTa se devanAgarI pahu~cAyA / samaya-samaya para sUrijI evaM unake ziSya jinadeva- lipi va gujarAtI bhASA meM prakAzita kiyA gyaa| sUri ko vidvattAdi se camatkRta hokara sulatAna ne zatrujaya, pratibhAsampanna mahAn vidvAna jinaprabhasUri jI ko do giranAra, phalaudI Adi tIrthoM kI rakSA ke lie pharamAna pradhAna racanAe~ vividhatIrthakalpa aura vidhimArga-pramA die / kalpa ke racayitA ne anta meM likhA hai ki muhammada muni jinavijayajI ne sampAdita kI hai, unameM se vidhizAha ko prabhAvita karake jinaprabhasUrijI ne bar3I zAsana prapA meM hamane jinaprabhasUri sambandhI nibandha likhA thaa| prabhAvanA evaM unnati ko| isa prakAra paMcama kAla meM caturtha isake bAda hamArA kaI varSoM se yaha prayatna rahA ki sUriAre kA bhAsa kraayaa| mahArAja sambandhI eka adhyayanapUrNa svatantra vRhadgrantha prakAupayukta kannANaya mahAvIra kalpa kA parizeSa rUpa anya zita kiyA jAya aura maho0 vinayasAgarajI ko yaha kAma kalpa siMhatilakasUri ke Adeza se vidyAtilaka muni ne likhA sauMpA gyaa| unhoMne vaha grantha taiyAra bhI kara diyA hai, hai jisameM jinaprabhasUri aura jinadevasUri ko zAsana sAtha hI sUrijI ke racita stotroM kA saMgraha bhI saMpAdita kara prabhAvanA va muhammada tugalaka ko savizeSa prabhAvita karane kA rakhA hai| hama zIghra hI usa mahattvapUrNa grantha ko prakAzana vivaraNa hai / ye donoM hI kalpa jinaprabhasUrijI kI vidya- karane meM pratyanazIla haiN| mAnatA meM race gae the| isI prakAra unhIM ke samakAlIna sUrijI sambandhI prabandhoM kI eka satarahavIM zatI racita jinaprabhasUri gIta tathA jinadevasUri gIta hameM prApta kI likhita saMgraha prati hamAre saMgraha meM hai, para vaha apUrNa ho hue jinheM hamane saM0 1964 meM prakAzita apane aitihAsika prApta huI hai| hama upadezasaptati prabandha-paMcazatI evaM prabandha jaina kAvya saMgraha meM prakAzita kara diyA hai| unameM spaSTa saMgrahAdi prakAzita prabandhoM ko dekhane kA pAThakoM ko likhA hai saM0 1385 ke pauSa zukla 8 zanivAra ko dillI anurodha karate haiM jisase unake cAmatkArika prabhAva aura meM muhammada sAha se zrI jinaprabhasUri mile / sulatAna ne unheM mahAna vyaktitva kA kucha paricaya mila jaaygaa| jinaprabhaapane pAsa baiThAkara Adara diyaa| sUrijIne navIna kAvyoM sUrijI kA eka mahatvapUrNa maMtra-taMtra sambandhI grantha rahasyadvArA use prasanna kiyaa| sulatAna ne inheM dhana-kanaka Adi kalpadruma bhI abhI pUrNa rUpa se prApta nahI huA, usakI khoja bahuta sI cIja dI aura jo cAhie, mAMgane ko kahA para jArI hai| solahavIM zatAbdI kI prati kA prApta antima nirIha sUrijI ne una akalpya vastuoM ko grahaNa nahIM kiyaa| patra yahAM prakAzita kiyA jA rahA hai / isase vizeSa prabhAvita hokara unheM naI vastI Adi kA rahasyakalpaduma' pharamAna diyA aura vastrAdi dvArA svahasta se inakI pUjA ta saMgha pratyanIkAnAM bhayaMkarAdezAH / karIyaM jayaH / kii| svadeze jayaH paradeze aparAjitatvaM / tIrthAdipratyanIkamadhye _____saM0 1986 meM paM0 lAlacanda bha0 gAMdhI kA jinaprabha- etattrayamasya mahApIThasya smaraNena bhavati / OM hrIM mahAsUri aura sulatAna muhammada sambandhI eka aitihAsika nibandha mAtaMge zuci caMDAlo amukaM daha 2 paca 2 matha 2 uccATaya 'jena' ke raupya mahotsava aMka meM prakAzita huaa| jise zrI 2 hra phuT svAhA // kRSNa khaDI khaMDa 108 homayetU
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 36 1 uccATanaM vizeSataH / saMpannI viSaye / OM rakta cAmuMDe nara uparyukta 16vIM zatI kI prati kA antima patra prApta huaa| zira taMDa muMDa mAlinI amukI AkarSaya 2 hrIM nmH| isa prApta aMza kI nakala upara dI hai| isa grantha kI pUrI AkRSTi maMtra / sahasratrayajApAt siddhi siddhiH pazcAt prati kA patA lagAnA Avazyaka hai / kisI bhI sajjana ko 108 AkarSayati / OM hrIM pratyaMgire mahAvidya yena kena- isakI pUrI prati kI jAnakArI mile to hameM sUcita karane kA cit pApaM kRtaM kAritaM anumataM vA nazyatu tatpApaM tatraiva anurodha karate haiN| gacchatu" zrI jinaprabhasUrijI aura unake vividha tIrthakalpa ke OM hrIM pratyagire mahAvidya svAhA vAra 21 lavaNa- sambandha meM muni jinavijayajI ne likhA hai-"granthakAra DalI jaccA Aturasyopari mrAmayitvA kAMjike kssiptvaa| (jinaprabhasUri ) apane samaya ke eka bar3e bhArI vidvAna aura Ature DhAlyate kArmaNa bhadro bhavati / prabhAvazAlI the| jinaprabhasUri ne jisa taraha vikrama kI ___ ubhayaliMgI bIja 7 sAThI cokhA 6 palI 1 goduudh| satarahIM zatAbdI meM mugala va samrATa akabara bAdazAha ke RtusnAtAyAH pAnaM deyaM snigdhamadhurabhojanaM / Rtugarbho- darabAra meM jaina jagadguru hIravijayasUri ( aura yugapradhAna tpattipradhAnasUka DiduvAran vAt ekavarNa godugdhena pIyate garbhA- jinacandrasUri ) ne zAhI sammAna prApta kiyA thA usI taraha dhAnAdina 75 anaMtara dina 3 garbhavyatyayaH ||ch|| jinaprabhasUri ne bho codahavIM zatAbdI meM tugalaka sultAna saMvat 1546 varSe zrAvaNa sudi 13 trayodazI dine muhammada zAha ke darabAra meM bar3A gaurava prApta kiyaa| gurau zrImaDapamahAdurga zrI kharataragacche zrIjinabhadra- bhArata ke musalamAna bAdazAhoM ke daravAra meM jainadharma kA sUri paTTAlaMkAra zrI zrIjinacandrasUri paTTodayA calacUlA mahatva batalAne vAle aura usakA gaurava bar3hAne vAle zAyada sahasrakarAvatAra zrI saMprativijayamAna zrIjinasamudrasUri sabase pahale ye hI AcArya hue| vijayarAjye zrI vAdIndra vividhatIrthakalpa nAmaka grantha jaina sAhitya kI eka pAdhyAya vineya vAcanAcArya vartha zrI sAdhurAja gaNivarANA- viziSTa vastu hai| aitihAsika aura bhaugolika donoM mAdezena ziSyaleza ....... lekhi zrI rahasya kalpadruma- prakAra ke viSayoM kI dRSTi se isa grantha kA bahuta kucha mahAmnAya: ||ch||ch|| zreyostu / paM0 bhaktivallabha gaNi- mahattva hai| jaina sAhitya hI meM nahIM, samagra bhAratIya sAnnidhyena // sAhitya meM bhI isa prakAra kA koI dUsarA graMtha abhI [patra 11 vAM prApta kinAre truTita] taka jJAta nahIM huaa| yaha grantha vikrama kI caudahavIM uparyukta nantha kA ullekha jinaprabhasUrijI ne va unake zatAbdI meM jainadharma ke jitane purAtana aura vidyamAna samakAlIna rudrapallIya somatilakasUri racita ladhustava tIrthasthAna the unake sambandha meM prAyaH eka prakAra kI TokAdi meM prApta hai / yaha TIkA saM0 1367 meM racI gaI gAiDa buka" hai isameM varNita una tIrthoM kA saMkSipta rUpa aura rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura se prakA- se sthAna varNana bhI hai aura yathAjJAta itihAsa bhI hai / zita hai| __ prastuta racanA ke avalokana se jJAta hotA hai ki ____ bIkAnera ke vRhad jJAnabhaMDAra meM hameM bahuta varSa pUrva itihAsa aura sthalabhramaNa se racayitA ko bar3A prema thaa| isa grantha kA kucha aMza prApta huA thA jise jaina siddhAnta- inhoMne apane jIvana meM bhArata ke bahuta se bhAgoM meM paribhAskara evaM jana satyaprakAza meM prakAzita kiyaa| usake bAda bhramaNa kiyA thA / gujarAta, rAjapUtAnA, mAlavA, madhya
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradeza, barAr3a, dakSiNa, karNATaka, telaMga, bihAra, kozala, jinaprabhasUrijI kI eka ullekhanIya pratimA mahAtIrtha avadha, yuktaprAnta aura paMjAba Adi ke kaI purAtana aura zatruJjaya kI kharatara-vasahI meM virAjamAna hai jisako prasiddha sthaloM kI inhoMne yAtrA ko thii| isa yAtrA ke pratikRti isa grantha meM dI gaI hai| jinaprabhasUri zAkhA samaya usa sthAna ke bAre meM jo jo sAhityagata aura paramparA- satarahavIM zatAbdI taka to barAbara calatI rahI jisameM zruta bAta unheM jJAta huI unako unhoMne saMkSapa meM lipibaddha cAritravarddhana Adi bahuta bar3e-bar3e vidvAna isa paramparA meM kara liyaa| isa taraha usa sthAna yA tIrtha kA eka kalpa hue haiN| banA diyA aura sAtha hI granthakAra ko saMskRta aura prAkRta jinaprabhasUri kA zreNika dyAzraya kAvya pAlItAnA se donoM bhASAoM meM, gadya aura padya donoM hI prakAra se grantha apUrNa prakAzita huA thA use susampAdita rUpa se prakAzana racanA karane kA eka sA abhyAsa hone ke kAraNa kabhI koI karanA Avazyaka hai| kalpa unhoMne saMskRta bhASA meM likha diyA to koI prAkRta __ hamArI rAya meM zrI jinaprabhasUrijI ko yahI gauravapUrNa meN| isI taraha kabhI kisI kalpa kI racanA gadya meM kara sthAna milanA cAhie jo anya cAroM dAdA-guruoM kA hai| lI to kisI kI padya meN| inake itihAsa prakAzana dvArA bhAratIya itihAsa kA eka jinaprabhasUri kA vidhiprapAgrantha bhI vidhi-vidhAnoM kA nayA adhyAya jur3egA / sulatAna muhammada tugalaka ko itihAsa bahuta bar3A aura mahatvapUrNa saMgraha hai| jaina stotra Apane kAroM ne adyAvadhi jisa dRSTikoNa se dekhA hai vastuta: vaha sAta sau banAye kahe jAte haiM, para abhI karIba sau ke laga ekAGgI hai| jinaprabhasUri sambandhI samakAlIna prApta bhaga upalabdha haiN| itane adhika vividha prakAra ke aura ullekhoM se yaha siddha hotA hai ki vaha eka vidyApremI aura viziSTa stotra anya kisI ke bhI prApta nahIM haiN| kalpasUtra guNagrAhI zAsaka thaa| ko 'sandehaviSauSadhi" TIkA saM0 1364 meM sabase pahale aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM prakAzita zrI jinaprabhaApane bnaaii| saM0 1356 meM racita dvayAzrama mahAkAvya sUri ke eka gIta se zrIjinaprabhasUrijI ne azvapati kutubuddIna ApakI viziSTa kAvya pratibhA kA paricAyaka hai / saM0 ko bhI raMjita va prabhAvita kiyA thA1352 se 1360 taka kI Apako pacAsoM racanAyeM stotroM ke atirikta bhI prApta haiN| sUri mantrakalpa evaM cUlikA Agamu siddhaMtupurANa vakhANIie paDibohai savvaloie hrIMkAra kalpa, vartamAna vidyA aura rahasyakalpadruma Apako jiNaprabhasUri guru sArikhau ho viralA dIsai koi e // vidyAoM va maMtra-taMtra sambandhI ullekhanIya racanAeM haiN| AThAhI AThAmihi cauthi ter3Avai suritANu e / ajitazAMti, uvasaggahara, bhayahara, anuyogacatuSTaya, mahAvIra- puhasitu mukhu jinaprabhasUri caliyau jimi sasi iMdu vimANi e|| stava, SaDAvazyaka, sAdhu pratikramaNa, vidagdhamukhamaMDana Adi asapati kutubadInu maniraMjiu, dITheli jinaprabhasari e aneka granthoM kI mahattvapUrNa TIkAe Apane banAI / kAtantra- ekatihi mana sAsau pUchai, rAya maNAraha pUri e|| vibhramavRtti, hema anekArtha zeSavRtti, rucAdigaNa vRtti Adi tapAgacchoya jinaprabhasUri prabandhoM meM pIrojasAha ko ApakI vyAkaraNa viSayaka racanAe haiN| kaI prakaraNa pratibodha dene kA ullekha milatA hai para ve prabandha, savAso aura unake vivaraNa bhI Apane race haiM, una saba kA yahAM varSa bAda ke hone se smRti doSa se yaha nAma likhA jAnA vivaraNa denA saMbhava nhiiN| saMbhava hai|