Book Title: Shadjiv Nikay Suraksha hi Paryavaran Suraksha
Author(s): Dharmchand Muni
Publisher: Z_Mohanlal_Banthiya_Smruti_Granth_012059.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212087/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDjIva nikAya - surakSA hI paryAvaraNa- surakSA darzana digdarzana jaina darzana kA maulika pratipAdana hai - SaTajIvanikAya / bha. mahAvIra ne 2500 varSa pUrva pratipAdita kiyA ki sakAya ( calate phirate jIvoM kI taraha sthAvarakAya - pRthvI, pAnI, agni, vAyu va vanaspatikAya meM bhI AtmasattA hai| hiMsA-ahiMsA kI sUkSmatama vivecanA ko eka bAra chor3a deM to bhI mAnava jIvana ko surakSita rakhane hetu SaTajIva nikAya kI surakSA karanA atyaMta Avazyaka hai / prakRti kA saMtulana, paryAvaraNa-kSudratama trasa-sthAvara jIvoM ke astitva para hI nirbhara hai| unakA hanana, apane ApakA hanana hai| AcArAMga sUtra kA sUkta hai - "tumaMsi nAma sacceva jaM haMtavvaM ti mannasi" - jisakA tU hanana karanA cAhatA hai, vaha ora koI nahIM, tU svayaM hai - arthagaMbhIra isa eka vAkya meM paryAvaraNa saMrakSaNa kA saMpUrNa rahasya chupA huA hai / 2010_03 Aja se DhAI hajAra varSa pUrva vaijJAnika yaMtroM ke sarvathA abhAva meM sphaTika sama jJAna se sAkSAta dekhakara sarvajJa mahAvIra ne kahA thA - pAnI kI eka bUMda tathA sUI kI noka Tike jitanI vanaspatikAya meM asaMkhya anaMta jIva hote haiM / ve zvAsocchavAsa lete haiM, harSa-zoka ke saMvedanoM se yukta hote haiN| Aja ukta satya ko puSTa karane vAle vaijJAnika tathya sAmane A rahe haiM - ilAhAbAda gavarameMTa presa meM chapI - 'siddha padArtha vijJAna' nAmaka pustaka meM kaiSTana skorsabi ne eka pAnI kI bUMda meM khurdabIna se 36450 jIva dekhe / bhArata ke vaijJAnika jagadIzacandra vasu ne prayogoM se siddha kara diyA ki per3a paudhoM meM bhI pazu-pakSI va manuSyoM kI taraha jIvana hotA hai| ve harSa-zoka se anuprANita aura zatru-mitra va mAnApamAna ke prati saMvedanazIla hote haiM / parIkSaNa hetu vaijJAnikoM ne do paudhe rope, eka paudhe kI ve pratidina khUba tArIpha karate, pucakArate, sahalAte, khUba phalane phUlane kA AzIrvAda dete / dUsare ko pratidina kosate, dutkArate, abhizApa kI bhASA meM kahate - tU phalegA phUlegA nahIM, 185 - muni dharmacanda "pIyUSa" Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svaH mohanalAla bAThiyA smRti grantha ujar3a jaaegaa| pariNAma AyA-prathama paudhA lahalahA uThA, khUba phalA phUlA, jabaki dUsarA ubharane se pahale hI murajhA gayA / DA. vekasTara ne sthApanA kI -vanaspati meM bahuta zaktizAlI saMvedanA hotI haiM, bhAvI ko sUkSmatA se pakar3a sakatI hai| vaha prayoga kara rahA thA ki-aMgulI kaTa gaI, khUna risane lgaa| usI kSaNa paudhe para lage gelvonomITara kI sUI ghUmI, paudhe ne vyathA aMkita kara sahAnubhUti pradarzita kii| dUsare prayoga meM vaTa vRkSa para polIgrApha lagA diyaa| mAlI AyA, vRkSa ne koI pratikriyA nahIM kI, na kaMpana huA, na sUI dhuumii| kintu jaise hI kulhAr3I lekara lakar3ahArA AyA ki sArA vRkSa kAMpa uThA, sUI ghUmane lagI, bhaya kA aMkana ho gyaa| vRkSa ne poSaNadAtA mAlI tathA kATane vAle lakar3ahAre ko pahacAna liyaa| isa prakAra ke aneka vaijJAnika pramANa jahAM vRkSoM kI saMvedanazIlatA ko prakaTa karate haiM, vahAM unakI pradUSaNa nivAraka kSamatA aura jIvanopayogI padArtha pradAyaka upakArakatA bhI nirvivAda hai| jIvana eka sArthaka zabda hai jI-vana-iMgita kara rahA hai -sukhI svastha jInA hai to vanoM ke lie do gunA avakAza chor3a deN| vizvazAMti kI kAmanA kAraka yajurveda ke eka maMtra meM jIvana-pAnI-pradAyaka nadiyoM-jalAzayoM, pRthvI, vAyu tathA vanaspatiyoM-vRkSoM kI zAnti-surakSA kA vizeSa ullekha hai| jainAgama kA "taNa rUkkhaM na chidejjA" tRNa-vRkSoM kA chedana mata karo, isa ora saMketa hai| cUMki vanoM-vRkSoM se hI phala-phUla-chAyA, khAdyAnna, kAgaja, vastra Adi jIvanAvazyaka cIjeM prApta hotI haiN| jar3I-bUTiyoM kA acintya prabhAva svayaMsiddha hai| vana barasAta meM sahayogI banate haiM aura bAr3ha ko rokate haiN| varSA ke tIvra vega meM miTTI gIlI hokara kaTa-kaTa kara baha jAtI hai, pAnI kA bahAva kama hone para miTTI jamajamakara nadI-nAloM ko gaharA kara detI hai, jisase bAr3ha AtI hai| vRkSoM kI saghanatA meM barasAta kI saghana bUMde una para girakara gharatI para utaratI hai, nIce per3a pattoM kI cAdara jala sokhane kA kAma karatI hai, pattoM kI khAda pAnI ko cUsa letI hai, phira zanaiH zanaiH chor3atI rahatI hai| per3oM kA jar3oM ke rAste pAnI jamIna meM nIce taka calA jAtA hai| vRkSa kArbana lekara prANavAyu dete haiN| paryAvaraNa - jala, miTTI, havA ko zuddha banAye rakhate haiN| - eka sarvekSaNa ke anusAra eka hekTara bhUmi ke per3a pratidina 3 Tana kArbana-DAi-oNksAiDa lete haiN| badale meM do Tana AksIjana dete haiN| eka pattA 24 ghaMToM meM 200 grAma AksIjana banAtA hai| lagabhaga 25 vargaphuTa (2.32 vargamITara) kSetraphala ke barAbara harI pattiyAM 24 ghaMTe meM itanI prANavAyu paidA karatI hai, jitanI eka vyakti ke lie 2010_03 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka dina meM Avazyaka hotI hai| eka pAca sAla kA nIma kA per3a eka ausata parivAra ke lie paryApta prANavAyu pradAna kara sakatA hai| pacAsa varSa ke jIvana kAla meM eka pIpala kA vRkSa 2252 kilogrAma kArbana-DAI-AksAiDa zoSaNa kara 1716 kilogrAma AksIjana utsarjita karatA hai / svAsthyavardhaka pIpala kI pattiyAM rAta meM bhI AksIjana pradAna karatI hai| hara vRkSa 50 varSo meM DhAI lAkha rU. mUlya kI AksIjana utpanna karatA hai / prAcIna bhArata kI vizvakalyANI saMskRti vanoM meM hI phalI phUlI hai| RSi-muniyoM ne jhAr3opahAr3oM-guphAoM meM hI vizva prakAzI jJAna pAyA hai| zramaNa mahAvIra ne zAla vRkSa ke nIce goduhAsana meM kevala jJAna paayaa| bha. buddha ne bodhi vRkSa ke nIce bodhi lAbha kiyaa| bhAratIya paramparA meM tulasI, pIpala, baragada, AMvalA azokavRkSa, vaTavRkSa Adi kA viziSTa sthAna hai| paryAvaraNa zuddhi meM vanoM kA mahatva nirvivAda hai / per3a-paudhoM ke lie jo hai vahI saba pazu-pakSiyoM ke lie bhI hai / Aja pramANita ho gayA hai ki pradUSaNa kI rokathAma meM jalacara jIvoM taka kA mahatvapUrNa yogadAna rahatA hai, adane se pratIta hone vAle kIr3e-makor3e jaise jIva bhI pradUSaNa se nipaTane meM sArthaka bhUmikA nibhAte haiM / pandraha varSo se adhika samaya taka zodha kArya karane ke bAda vaijJAnikoM ne batAyA ki paryAvaraNa meM sthita pradUSaNa kA patA lagAne ke lie madhumakkhI behada upayogI hai / anyAnya jIva-jaMtuoM kI sArthaka bhUmikA anveSaNIya hai| nizcita hI pradUSaNa kI bhayAnaka paristhitiyoM se nipaTane meM jIva-jantuoM ne rakSAkAra bhUmikA adA kI hai - kRtajJa vijJa samAja ne unake upakAraka mahatva ko cirasthAyI banAne hetu jyotiSacakra meM pratIkAtmaka rUpa meM unheM praveza diyA haiN| dvAdaza rAziyoM meM jIva-jantuoM ke nAma para sAta rAziyoM - meSa, vRSa, karka, siMha, vRzcika, makara, mIna jalacara haiM, zeSa thalacara / aSTAdaza purANoM meM cAra varAha, kUrma, garur3a, matsya jAnavaroM ke nAma para haiM / dattAtraya ke caubIsa gurUoM meM bAraha kabUtara, ajagara, pataMgA, bhramara, kurUpakSI, madhumakkhI, hAthI, mRga, machalI, sarpa, makar3I, bhRMgIpakSI - jAnavara haiM, jinase dattAtreya ne jJAna liyaa| yoga meM jAnavaroM se preraNA pAkara hI vibhinna mudrAeM sRjita kI gaI haiN| aneka Asana jAnavaroM ke nAma para haiM yathA -- sarpAsana, garur3Asana, matsyAsana, makarAsana Adi / darzana digdarzana "kUrmAGgAnIva sarvazaH" jaise zrImada gItA tathA jainAgamoM ke padya, vRhattama zivamaMdiroM meM kachue ke samAhita aMgoM ke pratirUpa, indriya nigraha kA nirdeza dete haiM / prAcIna 2010_03 187 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva: mohanalAla bAThiyA smRti grantha kAla meM Amane-sAmane ke yuddha tIra-talavAra va bhAloM se lar3e jAte the, taba Atma rakSA karane meM kachue yA geMDe kI moTI camar3I ke DhAla'kavaca kAma Ate the| par3hA hai-nadI-jala-saphAI hetu kachuoM ko pAlA jA rahA haiM, bar3e hone para gaMgA va anya nadiyoM meM chor3a die jAte haiM, ve adhajale zavoM Adi ko khAkara pradUSaNa rokane meM madada karate haiN| keMcuA bhI pradUSaNa rokane meM lAbhakArI hai| jalacaroM kA eka bar3A samUha kisI hada taka pradUSaNa roke hue hai| prAcIna kAla meM duzmanoM ko khader3ane meM madhumakkhI, sAMpa-bicchu Adi kI ati viziSTa bhUmikA rahA karatI thii| Aja bhI madhumakkhiyoM kA madhu va sarpaviSa aneka vidha rogoM ke jarsa rUpa zatruoM ko bhagAne meM sArthaka bhUmikA nibhAte haiN| hariyAlI ke saMvardhana meM bhI pazu-pakSiyoM kI ati mahatvapUrNa bhUmikA nirvivAda hai| unakA mala-mUtra, khAda banakara dharatI kI upajAU zakti ko bar3hAte haiN| kauna nahIM jAnatA ki-bher3a bakariyoM ke jhuNDoM kA eka do rAtriyoM kA pravAsa, khetoM kI urvaratA ko bar3hAne meM cAra cAMda nahIM lagA detA! gauoM ke gobara kI khAda se utpanna anna tathA gobara ke upaloM se pakI rasoI kA svAda kucha alaga hI hotA hai| phalabhakSI pakSI phala khAte haiM, phaloM meM bIja bhI zAmila hote haiN| pIpala, baragada Adi phaloM ke bhakSita bIjoM ko pakSIgaNa dUra-darAja ke kSetroM meM utsarjita kara dete haiM, vahAM dekhate hI dekhate saMbaMdhita paudhe panapane lagate haiM, vizeSataH pIpala binA zrama kahIM bhI uga sakatA haiM pradUSaNa nivAraNa meM pIpala kI ullekhanIya bhUmikA Upara varNita hai|| / inhIM saba AdhAroM para bhAratIya saMskRti meM jIva jaMtu pUje jAte rahe haiN| sarpapUjA prasiddha hI hai| mora bhArata kA rASTrIya pakSI hai| aneka rAjAoM ke rASTradhvajoM meM vAnara - garUr3a Adi ke mAnya cinha hote the, Aja bhI bhArata ke rASTa mAnya azoka cakra meM siMha virAjamAna haiN| loka bhASA meM rAmasenA ke prakhara sainika - vAnara, rIcha, bhAlU hI the| caubIsa tIrthakaroM meM se prathama RSabhadeva kA vRSabha dUsare ajitanAtha kA hAthI, saMbhavanAtha kA azva, abhinandana kA vAnara, sumati kA cakravAka pakSI, suvidhi kA magara, zreyAMsa kA geMDA, vAsupUjya kA mahiSa, vimala kA zUkara, zAMtinAtha kA-hiraNa, kuMthunAtha kA bakarA, aranAtha kA-machalI, muni suvrata kA kachuA, pArzvanAtha kA sarpa, mahAvIra kA siMha cinha the| kyA ye pratipAdana, pradUSaNa ke virUddha saMgharSarata jIva jaMtuoM kI ahama bhUmikA kA sahI-sahI AMkalana nahIM hai| 2010_03 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ binA kisI pratipAdana kI kAmanA ke prakRti ne vaha sabakucha pradAna kiyA, jo sukhada sRSTi ke svarUpa va zAlIna sabhyatA ke lie lAbhakArI thA / prANavAyu ke puraskartI per3a-paudhe-vanaspatiyAM, pahAr3a-jharane, jIvana dAyinI nadiyAM sabakucha prakRti kI dena hai / prakRti ne paryAvaraNa saMtulana hetu vibhinna jIva-jantuo ko janma de unameM eka khAsa prakAra kA guNa paidA kiyA, Aja bhI adhikAMza jIva-jantu tadanurUpa AcaraNa kara rahe haiM, alabattA mAnava bhaTaka gayA hai| vizva meM sarvAdhika cetana prANI ke rUpa meM khyAti prApta mAnava apanI prabala AkAMkSAoM kI pUrti hetu vanasaMpadA ko bar3I berahamI se vinaSTa kara rahA hai, Arthika samRddhi kI hor3a meM prAkRtika sAdhanoM kA aMdhAdhuMdha dohana kara rahA hai| kUr3A kacarA, kala kArakhAnoM kA rasAyana yukta viSailA jala pravAhita kara nirmala nadiyoM ko pradUSita kara rahA hai, jabaki upekSita asahAya samajhe jAne vAle jIva jaMtu, kIr3e makaur3e paryAvaraNa-pariSkAra va pradUSaNa parihAra kI dizA meM sArthaka bhUmikA nibhA rahe haiM / Azcarya hai - 'vasudhaiva kuTUMbakama' - kI saragama sunAne vAlA bhAratIya janamAnasa, patA nahIM kyoM kSudra bhAva ke pakSAghAta se pIr3ita ho gayA hai; saba kucha ekabAragI hI hAsila kara lene kI bhasmAsurI pravRtti kA zikAra vyakti prakRti ke saMtulana ko bigAr3a detA hai| bigar3e saMtulana kA hI nAma hai paryAvaraNa pradUSaNa / paryAvaraNa meM bar3hate pradUSaNa para yadi kAbU nahIM pAyA jA sakegA to vaijJAnikoM ke niSkarSAnusAra eka samaya AegA jaba pRthvI para se jIvana kA nAmoMnizAna miTa jAegA / pRthvI behada garma ho jAegI, Aga ugalate sUrya se nikalane vAlI parAbaiMganI razmiyAM hara cIja ko bIMdha kara unake svarUpa va prakRti ko vikRta kara DAlegI / parAbaiMganI razmiyoM ke duSprabhAvoM se sabhyatA kI rakSA prakRti pradatta aujona kI chatarI karatI A rahI hai parantu daityAkAra meM pasara rahe pradUSaNa ne isameM seMdha lagA, cheda karanA zurU kara diyA hai / yadi isI prakAra pradUSaNa-daitya kA paMkha pasaratA rahA to eka dina ojona kI chatarI tAra-tAra ho jAegI, usa viSama paristhiti kA jimmevAra hai - aneka citta mAnava, icchA-AkAMkSA kA bahulatA se mAnava dvArA kiyA gayA audyogIkaraNa, nagarI evaM AdhunIkaraNa / yadyapi sana 1672 se lagAtAra vizva bhara meM 5 jUna ko paryAvaraNa divasa manAne kI nirbAdha paraMparA cala rahI hai isa dina paryAvaraNa pradUSaNa ke khataroM, vaijJAnika vizleSaNoM tathA pradUSaNa rokane ke upAyoM se saMbaMdhita bhASaNa, samAcAra, prakAzana - prasAraNa jarUra vyApaka paimAne para ho jAtA 2010_03 darzana digdarzana 186 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva: mohanalAla bAThiyA smRti grantha 838 hai| pichale varSo paryAvaraNa sudhAraka ke nAma para araboM rUpaye bhI kharca ho gae para pariNAma vahI DhAka ke tIna pAta ; kyoM? kyoM kA spaSTa uttara hai - mUla para prahAra yAnI mAnava mana kI uchalatI-macalatI icchAoM para viveka bharA niyaMtraNa hotA nahIM hai| AkAza chUtI nita naye paridhAna meM ubharatI icchA-AkAMkSA eka jaisI jAnalevA bImArI hai jisakA ekamAtra ilAja bhagavAna mahAvIra dvArA upadiSTa paMcama icchA pariNAma vrata tathA saptama bhogoMpabhoga parimANa vrata hai| upabhoktA saMskRti se utpanna bhISaNa paryAvaraNa pradUSaNa kA sahaja samAdhAna ye vrata de dete haiN| paryAvaraNa saMrakSaNa meM icchAoM-AkAMkSAoM tathA aparimita AvazyakatAoM kA svecchAoM kA sImAkaraNa eka kAragara upAya haiM cUMki nita nayI ubharatI icchAoM kA aMbAra, jaMgala kI vaha Aga hai jise icchA parimANa vrata rUpa mahAmegha hI zAMta kara sakatA hai| eka sadagRhastha ke lie paMdraha karmAdAnoM (mahAraMbha ke dhaMdhoM) kA parihAra bhI isa dizA meM eka svastha saMketa hai| saca meM zrAvakoM ke bAraha vratoM kI AcAra saMhitA yA jaina jIvana zailI paryAvaraNa pradUSaNa kI sabhI samasyAoM kA sahI samAdhAna hai| mAnavatA ke bhAla para amiTa Alekha aMkitakartA bhagavAna mahAvIra kA "atta same mannija chappikAye" zrImadagItA kA "Atmavata sarvabhUteSu", kannar3akavi sarvajJa kA - "tannate parara bage dou kailAsa vinaNabaku sarva" jaise jIvanadAtA padyoM ko AtmasAta kIjie, saMkalpa lIjie chaH jIva nikAya ke hanana na karane kaa| AzA aura vizvAsa ke preraNA deM, isI meM nihita hai - vizva mAnavatA kA sNrkssnn| 2010_03