Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni yazasvasAgara kRta zabdArtha svastha jitendra zAha aDhAramI sadInA prAraMbhe thayelA traNa mahAna jayotirdharo nircantha darzanamAM vizeSa khyAtiprApta che. (1) nanyAyanA prakAMDa vidvAna, tArkikaziromaNi mahAmahopAdhyAya yazovijayajI; (2) siddhAntaziromaNi muni vinayavijayajI; tathA (3) vyAkaraNa, kAvya, ane jyotiSazAstranA mahAmaniSI muni meghavijayajI, A traNa zvetAmbara munivaronI kRtionuM Ajeya Adara ane vinayapUrvaka adhyayana-adhyApana thaI rahyuM che. temAMya upA. yazovijayajInA graMtho to vizeSa AdaraNIya manAya che. e yugamAM ja thaI gayelA eka alpajJAta muni yazasvatu apara nAma jazavaMtasAgaranI eka apragaTa kRti, zabdArthasaMbaMdha, atre prakAzita karavAmAM AvI rahI che. upAdhyAya yazovijayanI tIkSNa tArkika zailI ane kAvyAtmaka bhASAmAM racAyelI jaTila kRtio karatAM saraLa ane subodha rIte darzanazAstrano abhyAsa karavA icchatA prAraMbhika abhyAsa mATe upayogI kRti racavAnuM zreya muni yazasvasAgarane prApta thAya tema che. jaina paraMparAnA nyAya-darzananA graMtho racavAnI paraMparA to siddhasena divAkarathI zarU thaI ja gaI hatI ane A ja paraMparAmAM AcArya malavAdI, siMhazura, akalaMka, haribhadrasUri, vidyAnaMda, hemacaMdra Adi aneka pUrvAcAryoe prauDha racanAo karI hatI ane te saumAM dArzanika carcAo karavAmAM AvI to che : paraMtu nyAyadarzana ke vaizeSika darzanano abhyAsa karavA icchatA vidyArthIne mATe jevI rIte annabhaTTa racita tarkasaMgraha ane vizvanAtha paMcAnanakRta muktAvalI atyaMta pracalita che tevI kRtinI jainadarzanamAM UNapa hatI. A UNapane upADa yazovijayajIe tarkabhASA dvArA pUrI to karI paNa temanI sAMprata kRti paNa sAva saraLa nathI. teno abhyAsa karavA mATe thoDI vadhu sajjatAnI AvazyakatA rahe che. AvI paristhitimAM saraLa graMtho racavAno prayAsa munizrI yazasvasAgare karyo che. temaNe annabhaTTanA tarkasaMgrahanI tole AvI zake tevI laghu kRti jainI saptapadArthonI racanA karI che. jyAre muktAvalInI tole AvI zake tevI syAdvAdamuktAvalInI racanA karI che. A banne kRti prakAzita thaI cUkI che. paraMtu pUrve jaina dharmamAM darzanano abhyAsa karavA mATe sarvaprathama tarkasaMgraha ane muktAvalIno ja abhyAsa karAvavAmAM Avato hato. ane Aje paNa A ja praNAlikA pravartatI hovAthI ukta banne kRtionI prasiddhi thaI zakI nathI eTaluM ja nahIM, jaina darzananA abhyAsIone AvA prakAranI kRtionI racanAno khyAla sudhdhAM nathI. muni yazasvatasAgara anya lekhakonI jema ja muni yazasvasAgara kiMvA jazavaMtasAgaranAM janma, janmasthaLa, mAtA-pitA, avasthA Adi aMge koI paNa prakAranI vizeSa mAhitI prApta thatI nathI. (sva) mohanalAla dalIcaMda desAInA jaina sAhityanA saMkSipta itihAsa aMtargatamAM temanI kRtio aMge ane guru aMgenI mAhitI ApavAmAM AvI che, paraMtu tethI vizeSa koI mAhitI ukta graMthamAM darzAvavAmAM AvI nathI. jaina saMskRta sAhityano ItihAsa bhA.0 3mAM prA. hirAlAla rasikadAsa kApaDiyAe yazasvatasAgaranI kRtio aMge achaDato ullekha karyo che jarUra, paNa temanA saMpUrNa sAhitya aMge koI paNa prakAranI vizeSa carcA karI nathI. saha prathama vizeSa mAhitI munivara himAMzuvijayajI saMpAdita jenI saptapadArthonI prastAvanAmAM prApta thAya che, te uparAMta bhAratIya vidyAbhavana dvArA prakAzita yazasvasAgaranI syAdvAdamuktAvalInI prastAvanAmAM mAhitI ApavAmAM AvI che. tathA temaNe racelI kRtiomAM ApavAmAM AvelI prazastione AdhAre mAtra temanI guruparaMparA aMgenI ja mAhitI prApta thAya che. temanA pUrva guru tarIke anukrame vijayaprabhasUri,
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jitendra zAha Nirgrantha kalyANasAgara, tathA tapAgacchIya zrI yazasAgarano ullekha karyo che. ahIM pragaTa karelI AvelI kRtinA aMte gura Adino ullekha karavAmAM Avyo nathI. vaLI syAdvAdamuktAvalInA dareka stabakane aMte cAritrasAgarano bahamAnaparvaka ullekha karavAmAM Avyo che. tethI evuM anumAna karI zakAya ke cAritrasAgara teozrInA vidyAga2 hoya athavA temanA dAdA gura hoI zake, athavA dharmamAM joDanAra preraka sAdhu hoI zake. kRtio : yazasvasAgare nIce jaNAvela 14 kRtionI racanA karI che. temAMthI traNa kRtio ja prakAzita thaI che. bAkInI badhI kRtio aghAvadhi aprApya tema ja aprakAzita che. graMthanAma saMvat 1. vicAraSatrizikAvacUri 1721 2. bhAvasaptatikA (prakAzita) 1740 3. jainI saptapadAtha (prakAzita) 1757 4. zabdArthasaMbaMdha 1758 5. pramANavAdArtha 1759 6. jainatarkabhASA 7. vAdasaMkhyA 8. syAdvAda muktAvalI (prakAzita) 9. mAnamaMjarI 10. samAsazobhA 11. gRhalAghavavArtika 1760 12. yazorAjapaddhati 1762 13. vAdArthanirUpaNa 14. stavanaratna uparokta graMthonI sUci jotAM ja khyAla AvI zake tema che ke teo darzanazAstra tathA jyotiSazAstranA vidvAn hatA. ane anya vidvAnonI jema vizALakAya, tarkajALa yukta, ane ethI jaTila cUMtho na racatA prAraMbhika abhyAsI mATe upayogI evA laghu graMthonI racanA karI che. A graMthono abhyAsa karavAthI tata6 viSayanA vizeSa abhyAsa aMgenI yogyatA prApta thaI zake tema che. zabdArthasambandha : bhAratIya darzanazAstramAM zabda ane arthanA saMbaMdha vize pUrva kALathI ja ghaNI carcAo thaI che. prAyaH dareka darzanamAM ane dareka dArzanike A viSaya upara carcA karI che. darzanazAstramAM pAMca prakAranA saMbaMdho mAnavAmAM AvyA che. (1) saMyoga, (2) samavAya, (3) tAdAbhya, (4) tadutpatti, ane (5) vAcya-vAcaka
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Vol. II - 1996 munizrI yazasvatsAgara ta... bhAva saMbaMdha. A pAMceya saMbaMdho aMge prastuta kRtimAM kramazaH carcA karavAmAM AvI che. saMyoga, samavAya, tAdAtma, ane tadutpatti saMbaMdha zabda ane arthamAM koI rIte ghaTI zake tema nathI tenI sayuktika carcA karI che. chelle vAvAcaka saMbaMdha ja yuktiyukta che tema jaNAvyuM che. prastuta kRti pramANanayatattvAlo kAlaMkAranI ratnAkarAvatArikA-TIkAmAM thayelI carcA sAthe mahadaMze zabdazaH sAmya dharAve che. tethI A kRtino mULa AdhAra ratnAkarAvatArikA-TIkA hovAnuM spaSTa che. zabdArthasambandhaH yA namaH vAgarthayoH zabdapadArthayoH ko nAma sambandhaH ? saMyogo vA samavAyo vA tAdAtmyaM vA tadutpattirvA vAcyavAcakabhAvo veti paMcakaM vicAraNIyaM vaktavyametat na tAvat saMyoga-sambandho dravyadvayoreva saMyogasya sattvAt ghaTapaTayoriva sahyaviMdhyAcalayoriva / nApi samavAyaH guNaguNinoreva samavAyAdAtmabhUtamagne-rauSNyamanAtmabhUtaM daMDIpuruSa iti / nApi tRtIyastayostAdAtmyaM na ghaTate, atra pakSadvayaM zabdAtmA artho vA'rthAtmAzabdo vAcyatayAtvaccitte cakAsyAt ? yadi zabdAtmA zabdastadA samastA api zabdAH svaM svamAtmAnamAtmanA khyApayeyuH yathA'zeSebhyaH zabdezyaH zabdAdvaite prasarpati sati...... taMti-tala-tAla-veNu-vINA-mRdaGga saGgi-saMgItakArambhanibhRta bhuvanatrayaM bhavedityatha tacchabda vAcyazcedarthastarhi turaga-taraMga-zrRMgAra-zRMgArAnalAnila-moda-modakAdizabdoccAraNe cUraNa-plAvanasaMbhoga-vadanadAhoDDayana-prIti-tRptyAdi-prasaGgaprasakteH / kiMcAtItAnAgata saGga vartamAnakAlatritayA vivarti padArthasArthakathA prathA'vRthA'pi yathA-tathA syAt na hi vRkSAtmA zizapA tamantareNa kvapi saMpadyate vRkSAtmA zizapA eva vRkSatvamantarA nopapadyate yadA sa naiva tathAtve hi svarUpamevAsau jahyAt yeva staMbhakuMbhAMbhoruhAdivat / pratyakSenaitayoH zabdArthayostAdAtmyaM na kSamate / yathA tAlvoSTharasanAradana-vyApAra-parAyaNaH zabdaH karNakoTarakuTumbI khalvabhilApa: pratyakSeNa lakSyate, kSititalAvalambI kalazakulizAdibhAvarAziriti kathametayoraikyaM vaktuM zakyeta ? tanna tAdAtmyapakSopakSepaH sUkSmaH / turAyastadutpattipakSaH zabdAdartha unmajjedarthAdvA zabdaH ? prAcipakSe kalazAdi zabdAdeva tadarthotpattirna kApi darIdRzyate / sUtradaNDacakracIvarAdikAraNakalApamIlanaklezaM kimarthamAzrayet / zabdoccAraNamAtrAdeva tatsiddheH prakRtaprayogArambhAbhiyogo nirupayogaH syAt / dvitIye punaranubhavabAdhanam adhararadanarasanAdibhyaH zabdotpattisaMvedanAditi tadutpattisambandhasambhavanirAkaraNam / atha vAcyavAcakabhAvapakSo'pi na kSemakAraH / yato'sau vAcyavAcakayoH svabhAvabhUtastadatirikto vA bhavet prAcivikalpe tau zabdArthAveva na kazcidvAcyavAcakabhAvasambandhaH / dvitIyapakSe ekAntena bhedo vA kathaJcidbhedo vA tattvekAntabhede bhedatritayaM trokate kimayaM nityo vA'nityo vA nityAnityo vA 3 nityazcet sambandhinorapi nityatvApatteH anyathA sambadhasyApyanityatvAnuSaMgAt tatsaMbaMdhi saMbaddhazcabhAvadravya.....te stai sambandhibhirubhayaH sambandhastasyasvabhAvasya patanAt / athAnityastadA sarvavAcyavAcakeSvekaH, prativAcyavAcakaM bhinno vA ? ekazcettarhi tadekasmAdeva zabdAdazeSa padArthapratipattiprasaGgaH / dvitIyapakSe tu kimasau tatra sambaddhovA' sambaddho vA bhaved ?asambaddhazcettarhi ghaTazabdAtpaTapratItiH paTazabdAdghaTapratItiH / dvayorapi vAcyavAcaka yorubhayatrAvizeSAt / atha sambaddhasambandhastAdAtmyena vA tadutpattyA vA ? na tAvattAdAtmyena bhedapakSa kakSIkArAt / na tAvattadutpatyAt [yataH] kimayaM vAcyotpattikAle jAyeta vAcakotpattikAle vA yugapadubhayotpattikAle vA ekasya prathamamutpAde'pi yadaiva dvitIya utpadyeta tadaiva veti? vikalpacatuSTyam / tatrAdyau dvAveva pakSAvakSaNau, dvayAdhAratvenAsyAnyatarasyApyasattAyAmutpattivirodhAt / tArtIyIka vikalpe tu krameNotpadiSNavaH padArthAH zabdArthA'vAcyA avAcakAzca bhaveyusturIyapakSe tu kimasau vAcyavAcakAbhyAmeva sakAzAdullased, anya eva saMketAdapi
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jitendra zAha Nirgrantha zabdAdvAcyavAcakAbhyAmapi sakAzAdanyato'pi vA ? Adya kalpanAyAMmanAkalita saMketasyApi nAlikeddhIpavAsinaH zabdoccAraNAnantarameva padArthasArthapratItiH syAt / tadAnIM tasya vAcyasya darzane tasya sambandhasyotpAdanAda athotpannopyasau saMketAbhivyakta eva vAcyapratipatti-nimittam nanu kAryakAraNabhAvavizeSa evAbhivyaMgyAbhivyaMjakabhAvastatra cAnyato'pIti vikalpapratividhAnameva samAdhAnam na hi zabdAH zvapAkA iva varAkAH svalakSaNa brAhmaNaM kSaNamapi sraSTumarhati, vikalpazilpikalpitArthamAtragocarAtvAt tessaam| vikalpAnAM cotprekSA-lakSaNa-vyApAraparyavasitatvAt / taduktam vikalpayonayaH zabda vikalpAH zabdayonayaH / kAryakAraNatA teSAM nArthaM zabdAH spRzantyamI // 1 // tadetadakhilamanilAMdolitArkatUla sadRzamiti zabdArthayoH sambandha nirAkaraNaM tatsthApane ca yuktiyuktAvastu yuktaya ratnAkarAvatArikAto vijJeyAstatsthApanArtha parapraNIta kaMTakoddhAra prakAra vizeSaNa saMdarbhitAni vAkyAni yathA vAcya-vAcakotpatti-samaya-saMbhUSNu-zakti svabhAvasyA'bAdhitastathAnubhavena citrajJArUpaspaSTadRSTAntA vaSTambhena ca kRtavirodhaparihAratvAnnityAnityasya vAcyavAcakAbhyAM kathaJcidbhinnasya sAmAnyavizeSobhayasvabhAvavastugocaro-paracitasaMketAbhivyaktasya vAcyavAcaka bhAva-sambandhasya balena zabdAnAmarthasya pratipAdakatvaM pratipadya zabdameva prAmANyamaGgIkRtamiti zabdArthayoH sambandhasaMbaddhatvaM likhite / paM. yazasvatsAgareNa saMvat 1758 varSe saMgrAmapure svena gaNizrI munIndrasAgara vAcanArtham ||shrii||