Book Title: Shabd Prayogoni Pagdandi par
Author(s): H C Bhayani
Publisher: ZZ_Anusandhan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229605/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdaprayogonI pagadaMDI para 1. saM. dIpa dIvo 'nA paryAya saMskRta zabdakoza 'amarakoza' ('nAmaliMgAnuzAsana' ) mAM 'dIvo 'nA vAcaka mAtra be zabda ja ApyA che : dIpa, pradIpa ( 16, 138) hemacandrAcAryanA 'abhidhAna cintAmaNi mAM sAta zabda che : - harivallabha bhAyANI dIpa, pradIpa, kajjaladhvaja, snehapriya, gRhamaNi, dazAkarSa, dazendhana (3, 686-687) AmAMthI pahelA be sivAyanA zabdo kharekhara to guNavAcaka ke lakSaNavAcaka vizeSaNo che. kAjaLa / maza jenI upara dhvajArUpe che', 'jene tela priya che - je tela vApare che' je gharane ajavALatA maNi jevo che', 'je vATane kheMcIne bALato hoya che', 'jenuM baLataNa vATa che' AvA e zabdonA artha che. hakIkate e vizeSaNo kAvyazailImAM nAma tarIke yojAtAM hovAnuM ughADuM che. e svayaM abhidhArUpa nahIM, paNa lAkSaNika gaNAya. kozakAroe temanA sAhityika prayogane AdhAre te noMdhyA hovA joIe, parantu prApta saMskRta sAhityamAMthI temanA prayoga jANavAmAM nathI. saMskRta zabdakozomAM ApelA aneka zabdonA aneka paryAyo mULe A prakAranA guNa ke lakSaNa darzAvatAM vizeSaNo parathI kAvyazailImAM rUDha banelAM nAmo che. 2. prA. kasarakka 'vajjAlagga'mAM karabhane-UMTane lagatI anyoktionA vibhAgamAM nIcenI gAthA ApI che : te giri - siharA te pIlu - pallavA te karIra - kasarakkA / labdhaMti karaha maru - vilasiyAi katto vaNetthami || artha : he karabha, e parvata-zikhara, e pIlunAM pAna, e keraDAnA 'kacarakA'evA marUbhUminA sukhavilAsa A vanamAMthI tane kyAMthI maLe ? AmAM 'kasarakka 'no artha TIkAkAra ratnadeve 'kuDmala' eTale ke kaLI - Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [109] evo Apyo che, ane 'pAiasaddamahaNNavo mAM paNa ene AdhAre eka artha e pramANe Apyo che / have hemacaMdrAcAryanA vyAkaraNanA apabhraMza vibhAganA nIcenA udAharaNamAM 'kasaraka' zabda maLe che. khajjai nau kasarakkehi~ pijjai nau puMTehiM / evaMi hoi suhacchaDI, pie~ diTTae~ nayaNehiM // (8, 4, 823.2) artha : priya 'kasaraka', 'kasaraka' ema karatAM khavAto nathI, 'ghaTa ghaTa' pIvAto nathI. priyane nayano vaDe mAtra jotAM ema ja sukhazAtA thAya che.' / / AmAM koIka kaDaka khAdya padArtha svAdapUrvaka cAvatAM thato 'kacaDakacaDa' avAja - evA arthamAM eka udAharaNa tarIke 'kasaraka' zabda Apyo che| ane 'vajjAlagga'nI gAthAmAM paNa teno Aja artha thAya che. svAdapUrvaka keraDAnA kaTakA mANavAnI vAta cha / TIkAkAre mULa artha na jANavAthI saMdarbhane AdhAre aTakaLe ja 'kaLI' evo artha ko che. 'vajjAlagga' nA saMpAdaka paTavardhane hemacaMdre ApelA prayoganI noMdha lodhI che (pR. 449-450), paraMtu TIkAkAranA artha vize kazI zaMkA nathI karI. 3. saM. kekANa navamI zatAbdInA apabhraMza mahAkavi svayaMbhUdevanA kAvya 'paumacariu'mAM eka sthaLe deza dezanI vikhyAta vastuo vagerenI je sUci ApI che temAM 'turau kekANau' -eTale ke kekANano ghoDo prakhyAta hovAnuM kartuM che (saMdhi 45, kaDakaka 4, paMkti 8) / A kekANa eTale balucistAnanA uparanA bhAgamA Avelo 'kaykAna' nAmano pradeza / hemacaMdrAcArya vagerenA kozomAM paNa khurAsANa irAka, turkastAna vagere pradezonA ghoDAonA, ane temanA raMga anusAra 'kokAha', 'khoMgAha', 'serAha', 'vollAha' vagere arabI nAmo sAthe nirdeza che ("abhidhAnacintAmaNi', 1237 thI 1243) / meM 'zabdakathA'mAM (pR. // 23, 63) Ano saheja sparza karyo che. paraMtu sadagata vidvAna pI. ke. goDeno A videzI azvanAmo upara eka saMzodhana-lekha varSo pahelAM prakAzita thayela cha / kekANanA te pachInA sAhityamAM paNa ullekho thayelA che, jema ke 'upadeza Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1101 rasAyaNa-rAsa'mAM : 'adhiru ju jiva kikkANu turaMgama' (kaDI 13) / _ 'kathAsaritsAgara'nA viSamazIla-laMbaka (sarga 121, padyAMka 278)mAM vividha raMganA azvo para subhaTo ArUDha thayA tenA varNanamA 'zyAmA koMkANI turagI' evo nirdeza mudrita pATha anusAra cha / TonI eno black konkani marc. evo anuvAda karyo che, ane BohllingknA saMkSipta saMskRta kozamAM paNa 'koMkaNapradezanI ghoDI- 'koMkaNI' evaM zuddha zabdarUpa chaMda khAtara badalIne 'koMkANI' karyu e pramANe jarmana bhASAmAM artha ane TippaNa ApyAM che / tene anusarIne moniara viliamjhanA saMskRta-gajI kozamAM paNa e ja zabdarUpa ana artha ___ yA che| paNa hakIkate 'kathAsaritsAgara'no pATha bhraSTa che; 'kekANI' evo pATha jo e| 4. kheha 'dhULa'nA arthamAM 'khehA' jinezvarasUrinA kathAkoSaprakaraNa(I. sa.)mAM maLe che : turaya-kharukkhitta -khoNI-khehAe (16,27) 'ghoDAnI kharI mAM bhauMyanI UDatI hatI'. gujarAtI 'khepaTa u.paDyo' evA prayogomAM mULe 'khehapaTTa'-'dhULano paTa' (UDe eTalI jhaDapathI)' evo artha haze ? 5. apa. vAhuDi kanakAmaranA apabhraMza kAvya 'karakaMDucariu'( )mAM 'bAhuDi Au' e zabdo 'pAcho gayo' nA arthamAM vaparAyA che : bAhuDi gau so niya puraho / (1.12.20) te potAnA nagaramAM pAcho pharyo |'sN 'vyAghuT'-pAchA vaLavU, prA. 'vAhuD' vagere (Tarnara, kramAMka 12192), tenuM saMbaMdhaka bhUtakRdaMta 'vAhuDi', hiMdI 'bahuri' --pharI pharIthI-hiMdI phira se. te ja pramANe guja. 'vaLI' (punaH) paNa 'vaLavU'nuM saMbaMdhaka bhUtakRdaMta che. 'bahuri' 'pharI', 'vaLI' zabdo 'punaH' evA arthamAM rUDha thayA che. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [111] 6. vANaju 'vepArI' vANiyonA maLamAM saM. vANijaka che. vANotaranA mULamAM saM. vANijaputra che. vaNajAronA maLamAM saM. vANijyAkAraka che. vANaja 'vepArI vANiyo'nA maLa tarIke bRguko mAM saM. vANijjaka (vANijaka joIe), prA. vANijjaa Apela che, paNa te barAbara nathI. tethI aMtya ukArano khulAso ApI zakAto nathI, hakIkate prAkRtamA vANuMjua zabda maLe che. hemacaMdre 'dezInAmamAlA'mA ( ) te vANijakanA arthamA Apyo che. bhojakRta 'sarasvatIkaMThAbharaNa' mAM grAmya 'vAkovAkya'nA udAharaNa tarIke je apabhraMza uddharaNa Apela che, temAM vANuMjua zabda maLe che. (e uddharaNano bhraSTa pATha zuddha karavAno meM prayAsa ko che. juo vI. ema. kulakarNI, Prakrit verses in Sanskrit Works On Poctics' bhAga 1, pariziSTa 1. pR. 22). tenA parathI niyamitapaNe gu. vANaju niSpanna thayo che, prA. vANuMjuanuM mULa spaSTa nathI. saM. vANijaka + yuja, prA. vANiaa + juMja, pachI vANiuMja bane. temAM ua (saM. uka)evo kartRvAcaka pratyaya lAgatAM vANiuMjua thAya, vANuMjua nahIM. 7. gUMgaLAvU, mUMgaNuM gUMgaj (moDhA sahita) nAkamAMthI bolavAnI TevavALa, evI rIte bolatuM / ' prAkRta bhASAmA 'uttarAdhyayana-sUtra' uparanI zAntyAcAryanI TIkAmAM guMguyaMtI evo prayoga che. eka prAkRta kozamAM 'bhayathI AkuLavyAkuLa' evo artha saMdarbhane AdhAre karyo che. paraMtu 'DarathI aspaSTa' nAkamAMthI gaNagaNatA' evo artha paNa baMdha bese che. Ama guMga kriyApada 'gaNagaNatA hoya tema nAkamAMthI aspaSTa bolavU' evo khAnukArI artha dharAve che. tenA parathI kartAvAcaka nAma gUMgaj. ekriyApadanA mULamAM gUMga 'gu' e vizeSaNa hoya ema lAge che. hiMdI .. gUMgA 'mUMgo'. phArasImAM paNa guMga 'mUMgo' evA arthamAM che. (gUgo 'nAkano bAjhI gayelo mela' enuM mULa kadAca juduM hoya). guMga uparathI vistArita guMgala, jema aMdha-aMdhala, paMgu-paMgula, saM. mUka mUa-mUala, mUalla. tenA parathI kriyApada gUMgaLAvU 'zvAsa baMdha thaI jAya, rUMdhAya ema anubhavaq'. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gUMgaLAvuM (vA0 ) gUMgaNuM (vA0 ) phArasI guMga gUMgA gogo hoya. prA.guMguyaMta dezI za.NaM. 'bhayee AkulavyAkula te guMguyaMtA acchaMti' (uttarAdhyana-zAntyAcArya TIkA) [112] 8. capaTu, cAMpavuM cIpavuM, cIvaDo vagere mULa zabdarUpa cap / caMpU 'dAbavuM' dabAvIne sapATa karakhuM'. tenA parathI gujarAtImAM capocapa, capaTI, capaTu, cappa-Ta/cApa-Ta, cApa-Do, cAMpavu, cAMpuM niSpanna thayA che. anya bhAratIya Arya bhASAonA sahajanya zabdo mATe juo Tarnara kramAMka 4674. aMdhala paMgala guMgala mUala, mUalla 1 cappUnI ja sAthai saMkaLAyela cippU / civvno paNa evo ja artha che. gujarAtImAM cIpiyo, cIpavuM, cIpa, cIbuM, civva-Da / cavva-Da, cIvaDo (cokhA dAbIne karelA pauvAmAthI banela) ke cevaDo (saM. cipiSTa, prA. civiDa, kamAunI cyauDA, nepALI ciurA, hindI cyUDA, marAThI civaDA vagere) juo Tarnara kramAMka 4674, 4818, 4821. hiM. cipacipA - 'cIkaNuM' eno saMbaMdha 'cIpakIne coMTavuM' enI sAdhe zaMkarAcAryane nAme maLatuM bhaja govindam e stotra 'carpaTapaMjarikA-stotra' tarIke jANItuM che. e nAma vicitra che. mArI aTakaLa che ke koIe tene lagatI dezya saMjJAnuM kareluM A saMskRtIkaraNa hoya. saM. carpaTano 'hatheLI' evo artha noM dhAyo che. paMjarikA e gujarAtImAM pracalita 'paMjarI' (prasAdanI 'paMcAjIrI') lAge che. 'hatheLImAM paMjarI' (ke 'capaTImAM paMjarI ?) sadbodha 'Ina e naTazela' evaM tAtparya hoya. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [113] stotrano apabhraMzamAM pracalita vadanaka chaMda (16 mAtrAno) ane DukRJakaraNemAM Dune kru ke kri uccArIne guru karavo paDe che, tathA bhaktibhAvanA che. sau laukika prabhAvanAM dyotaka che. 9. caMcoLaM prAkRta 'DhuMDhullU' = vAraMvAra bhramaNa karavuM, 'khaMkhALavuM', 'khaMkhekhuM', 'chaMcheDavuM', 'jhaMjheDavu', 'jhaMjhoDavaM', 'DAMDoLavu', 'DhaDhoLavu', 'phaMphosabuM', 'phaMphoLavuM', '(jaLa) baMboLa' vagerenI kriyA vAraMvAra thatI / karAtI darzAvavA dhAtunA Adya vyaMjananI sAnusvAra dvirukti karavAnuM valaNa joI zakAya che. AnuM eka udAharaNa kAyastha kezavarAmakRta 'kRSNakrIDita' kAvyamAM (I.sa. 1536) maLe che. 'page hAtha ne hAthye paga, caMcoLIne cAhe nAtha' 'caMcoLIne' coLIne 1 ( 4.6 ) 10. jhapaTa, jhApaTa vagere 1. jhappa 'vegapUrvaka, ekAeka thatI gati (AghAta, prahAra, patana ) ane/ athavA tene lIdhe thato avAja' enuM anukaraNa karatuM zabdarUpa mULa tarIke svIkArIne ApaNe cAlIe. jhapa jhapa, jhapAjhapa, jhapAjhapI, jhapaTa, jhApaTa vagereno e mULa ghaTaka che. == 2. ravAnukArI ane bIjA keTalAka zabdomAM bhAravAcaka zabdarUpama mULano saMyukta vyaMjana kAM to jaLavAya che, athavA to jyAre ekavaDo thAya che tyAre teno pUrvavartI svara dIrgha thato nathI. jhapa jevA ghaNA khAnukArI zabdo AnAM udAharaNa che. paNa jhApaTa vageremAM sAmAnya valaNa pramANe jhapanuM jhApa thayuM che. vAraMvAra 3. jhapaTa (strI.), jhApaTa (strI.) jhApaTuM (na.), jhApaTavuM ( sAdhita dhAtu) - emAM Ta pratyayathI mULarUpanuM vistaraNa thayuM che. capaTI, cappaTa / cApaTa ( mULamAM cappa) ane thApaTa (strI.) (mULamAM thappa) vagere bIjAM udAharaNa che. 4. jhapATomAM ATa pratyaya che. te ja pramANe capATa, thapATa (mULamAM thappa) (strI.), lapATa (strI.) ane sapATo tathA khAnukArI nahIM evA gapATo ( mULamAM gappa) ane khapATa (strI.) (mULamAM khappa : khApa 'vAMsanI cIpa' ) ane bumATo ( mULamAM bUma) emAM paNa che. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [114] 5. TarnaranA bhAratIya Arya bhASAnA tulanAtmaka kozamAM kramAMka 5336 nIce jhappa evA arthanA 'ekAeka thatI vegavALI gati' mULarUpamAMthI niSpanna zabdarUpo siMdhI, paMjAbI, pahADI, nepALI, asamiyA, baMgALI, UDiyA, maithilI, hindI ane gujarAtImAMthI ApelAM che, jemanA 'jhapaTI levuM', 'jhaDapathI', 'ekAeka' 'utAvaLe' 'jhaTako' jevA artha che. jhapeTomA eTa pratyaya che. aMgavistAra, svArthika, Ta, ATa pratyaya mATe juo ha. bhAyANI 'thoDo vyAkaraNa vicAra' (trIjI AvRtti, 1978) pR. 119 - 120 ; tathA Urmi desAI, 'gujarAtI bhASAnA aMgasAdhaka pratyayo (bIjI AvRtti, 1994) pR. 130, 131, 145. 11. jhUma jhUmakho, jhUmaNuM jhuMba eTale 'laTakavuM' evA mULa dhAturUpa parathI gujarAtI jhUmavuM, jhUmakho, jhUmaNuM ane jhummara niSpanna thayelA che. jhuMba parathI gujarAtI vageramAM jhuMba thAya, pachI vanuM sArUpya thavAthI jhUma thayuM -lIMvaDo > lImaDo vagerenI jema. prA. jhuMbaNaga eTale 'gaLAmAMthI laTakato hAra ke mALA' tenA pasthI guja. jhUmaNuM 'nIce moTuM caga ane bane seramAM nAnAM cagadAM hoya tevo sonAno hAra'. 3 prA. jhuMbukka (apabhraMza sAhityamAM maLe che, juo ratnA zrIyana A Critical . Study of Mahapurana of Puspadanta 1969) kramAMka 994 parathI paMjAbI, baMgALI, hindI jhumakA 'kAnanuM eka laTakatuM AbhUSaNa'. 'jhuMba' ne kartRvAcaka u + kka pratyaya lAgyo che. guja. jhUmakhaM eTale 'nIce laTakatuM hoya tevuM lUmakhuM', laTakato jhUDo. pAMdaDAM ke phUlaphaLono evo guccha. AmAM be arthaghaTaka che. laTakavuM te ane guccharUpa hovuM te. Tarnara gucchavALA ghaTakane mULa tarIke lIdho che. siMdhI jhumaku hiMdI jhumakA, marAThI jhumakA gucchano artha dharAve che. (juo Tarnara, kramAMka 5404) paNa te sAdhe paMjAbI, baMgALI, hindI jhumakAno 'kAnanuM laTakaNiyuM' evo artha che. eTale laTakavAno artha mukhya che, ane gucchano artha gauNa che. pachIthI keTalAka zabdomAM gucchano artha mukhya banyo che eTale Tarnare jhuppa ane jhummane Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [115] sahayogI gaNyA che, te cintya che. guja. jhUmakho / jhUmakhuMmAM mULanA kane badale kha pratyaya che. AmAM lUmakhuMno prabhAva hoya. saM. prA. saM. luMbI, guja. lUma, svArthika kha pratyaya lAgIne lUmakhuM. kha pratyaya gujarAtI DALakhI, laherakhI, mALakhuM ane taNakhaluM (Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [116] nIce ApyA che. Thesa, 'Thokara, TheLa', ThezI 'aTakaNa' paNa A ja kuLano che. juo Tarnara kramAMka 5511 nIce. 13. thapathapI, thApaDI, thapATa vagere . thapa thapa, thapathapI, thapakavU, thApI, thApaDI, thappaDa, thayATa, thappo, thapatI, thapelI, thapolu, thapoDaM vagereno saMbaMdha khAnukArI thappa sAthe che. anya bhAratIya-Arya bhASAonA sahajanya zabdo mATe juo Tarnara, kramAMka 6091 (thappa) nIce. theparbu, thepa, thepaluM vagere mATe theppa evaM mULa zabdarUpa svIkAravU paDaze. thappI, thApo thApoDo, thaparaDo/thapeDo, thApaNa eno saMbaMdha saM. sthApyate, prA. thappar3a, gujarAtI thApaq sAthe che. 14. nakaLaMka kalki-avatAranA 'kalki'nuM saraLa uccAraNa 'kalakkI'. 'colukya'> 'colukiya'>'solukkiya'> solaMkI'; 'cAlukya'>sALuke; 'vAlukkI'/ 'vAluMkI'- kAkaDI-aise parivartana ke anusAra 'kalakkI' 'kalaMkI'. 'kalaMkI 'no kalaMkavALu artha nivArakhA 'akalaMkI' 'nakalaMkI', 'akaLaMka', 'nakaLaMka'. 15. popaTa, popacuM vagere pomu, popacuM, popaTa, popaTo, popaDo e zabdo eka ja mULanA hovAnuM jaNAya che. poppa 'kazuka upaselI goLAkAra sapATIvALu ane aMdarakhAne avakAzavALu' evaM mULabhUta zabdarUpa svIkArIne ApaNe cAlIe. popuM, popalu, popA-vAI emAM 'pocaTa hovU' evo je artha kozo Ape che, temAM mULe to 'poluM hovU' evo artha hovAno saMbhava che. Tarnara kramAMka 8405 nIce mULa zabdarUpa tarIke Apela poppano 'poluM' artha Apyo che ane paMjAbI, hindI popalA 'borkhA' UDiyA 'poparA 'poluM', gujarAtI popaDo, popacuM, popaTo ane popalAM noMdhyA che. A sAthe teja arthano phoppha ane temAMthI niSpanna zabdo Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [117] nodhyA che (temAM gujarAtI phophu umeravAnI che). popa-cuM moM upara upasela, goLAkAra ane nIce avakAzano artha spaSTa che. svArthika ca pratyayavALA nALacuM, DolacuM, DhImacuM vagere mATe juo ha.bhAyANI 'thoDo vyAkaraNa vicAra' (trIjI AvRtti, 1978), pR. 124) popa-TamAM paNa uparano phUlelo goLakAra ane aMdara avakAza che ja, tenA raMga ane AkAralA sAmye caNA vagereno popaTo. bRguko.mAM mULa popaTo hovAnuM ane tenA sAmye popaTa banyA mAnyuM che. popa-DomAM paNa uparanuM paDa ane aMdarano avakAza che, jo ke upara goLAkAra nathI. 16. paLI, talavaTa dUdha, ghI vagerenI vikRtionA varNanamA taruNaprabhasUri-kRta 'SaDAvazyakabAlAvabodha'mAM (i.sa. 1356) tela vikRtio gaNAvatAM prA. "tillamalI no artha 'tela nau ThAhau' ane 'tilakuTTI'no artha "tilavaTi' e pramANe Apyo che. AmAM 'malI' eTale arvA. guja. 'maLI' -- telatuM kITuM (paiDAmAM jAmelo teliyo kIcaDa, hanumAnanI mUrti uparano teliyo sUko ragaDa-evA arthamAM paNa hAla pracalita) (Tarnara kramAMka 9899; asamiyA mali- kadaDo; uDiyA dhULi-maLi 'dhULa ane kadaDo' strIliMga che.) 'ThAhau'no artha 'nIce jAmeluM kITuM'ema saMdarbhathI samajavAno cha / ___ 'tilakuTTI'>'tilauTTI' tilavaTi' 'bRhatgujarAtI' koza'mAM 'tilavati' mULa tarIke Apela che te sudhAravU paDaze. 'tala'ne prabhAve 'la'no La nathI dhayo. saurASTramAM 'talavaTa' puMliMgamAM vaparAya che. 17. rAMjhaNa rAMjhaNa, rAMjhaNI zabda 'saNakA mAre tevo eka pagano roga' evA arthamAM ApelA che. sArtha joko. mAM tenA mULa tarIke de. raMjaNa (marAThI rAMjaNa, rAMjhaNa) 'kuMbha' hovAnuM kartuM che. paNa jo paga sUjhIne jADo thato hoya to 'kuMbha' uparathI kadAca lAkSaNika arthamAM e dRzya zabda ghaTAvI zakAya. paNa A to saNakAno Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [118] roga che. vaLI de. raMjaNa puMliMga che, jyAre rAMjhaNa strIliMga che. ane mULe to raMjaNano prA. araMjara, alijara 'ghaDo' parathI thayo jaNAya che. bIjI bAja bRguko.mAM to rAMjhaNane ravAnukArI zabda kahyo che. emAM koI ravanuM (saNakAnuM) anukaraNa bhALI zakAya tema na hoIne Ane tukko ja gaNavo paDe. zIlAMkAcArye I.sa. 869mAM prAkRta bhASAmAM racela jaina mahApuruSonA caritragraMtha, 'caupannamahApurisa-cariya'mAM sanatkumAra cakravartInA caritramA tene thayelA rogo varNavatAM kA che : rogAyaMkA samubbhUyA / taM jahA-sIsa-veyaNA, kaNNa-sUlaM, loyaNANaM kovo, daMte ghaNeTTao, siroharAe gaMDamAlA, vacchatthale toDo, bAhummi avabAhuyaM, hatthesu kaMpo, poTTe jaloyaraM, paTTIe sUlaM, pADammi arisApIDA, aNNattha kAiyA-- niroha-saMgavo, urusu thaddhoruyattaM, jaghAsu raMghaNI, calaNe rappao, savva-sarIre kuTTharogo valakkhao ya / 'aneka pIDAkAraka roga thayA. jevA ke-zirovedanA, karNazULa, cakSukopa, dAMtano saDo, kAMdhe gaMDamALa, chAtImAM dukhAvo, bAvaDAM aTakI paDavA-thIjI javA, hastakaMpa, peTamAM jaLodara, pIThamAM zULa, gudAmAM harasa, mUtranirodhanI pIDA, sAthaLa thIjI javA, pIDImAM rAMjhaNa, page hAthIpaNu, AkhA zarIre raktapitta ane sapheda koDha'. AmAM pIDImAM raMghaNI thaI hovAnuM kartuM che. uttara gujarAtanI bolIomAM tAlavya dhvaninA saMparke kaMThyano tAlavya thato hovAnuM jANItuM che. kAkI>kAcI, nAchyuM lAkhyu eTale rAMdhaNyanuM e bolImAM rAMjhaNya aivaM uccAraNa thAya. prA. raMdhaNI uparathI rAMdhaNI ane te parathI rAMjhaNya. Ama rAMjhaNya zabdarUpa uttara gujarAtanI bolI- hovArnu jaNAya che. 'skaMdapurANa'nA kAzIkhaMDamAM raMdhyA zabda eka roganA nAma tarIke maLato hovA- moniara viliamjhanA saMskRta zabdakozamAM ApyuM che, te A saMbaMdhamAM vicAraNIya gaNAya. 18. vavaThAvU, vAvaThavU vavaThAvU, vAvaThavU eTale 'uparathI pavana phUTatAM sukAtuM jaq' bRgo ko.mAM saM. vAta, prA. vAa, guja. vA sAthe tene saMbaMdha hovAnuM kartuM che, paNa pUrI vyutpatti nathI ApI. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [119] saM. vAtaspRSTa, prA. vAapuTu, te pachI vAuTTha dvArA vAvaTha, pachI kriyApada vavaThA niSpanna thayuM hoya ema lAge che. 19. vAvalavU vAvalaq eTale 'dANAmAMthI photarAM chUTa paDe e mATe anAjane adhdharathI thoDaM thoDaM nIce DhoLavU'. kAM to e vAvalo 'pavana' uparathI sAdhita kriyApada hoya, athavA vAvalA 'phAtarAM' uparathI sAdhita kriyApada hoya. bIjo vikalpa svIkArIe to vAvAluMnA mULa tarIke saM. vAta + tUla, prA. vAaula, pachI vAullaa, vAvaluM evo parivartanakrama sUcavI zakAya. prakIrNa oSThya m pachI u ke ono a 1. saM. mudga, prA. mugga, te pachI anya bhAratIya-AryA bhASAomAM hiMdI mUMga, baMgALI muga, marAThI muMga, vagere-jemA ukAra niyama pramANe jaLavAyo che. paraMtu gujarAtamAM maga (Tarnara 10198) 2. tevI rIte saM. mukuSTha, (tenA parathI pUrvavartI uno a thatAM prAkRtamA mauTu thAya. tenA parathI ghaDI kADheluM saMskRta zabdarUpa mapuSTaka. anya bhAratIyaArya bhASAomA (jema ke paMjAbI-hiMdImAM) niyama pramANe moTha, paNa gujarAtImA maTha. 3. saMskRta mukuTabaI parathI prA. muuDabadda mauDabadda ane pachI jUnI guja. muDadhau, arvA. guja. maDadho. prAkRtamAM lagolaganA akSaromAM be ukAra hoya, tyAre AgaLanA uno a thAya che. (saM. mukuTa, prA. mauDa, guja. moDa) vAlabaMdha parathI thayela vALaMdamAM paNa baMdha akSara pUrveno bakAra lupta thayo che. 4. saM. mukhavAlaka, prA. muhavAlaa. te parathI guja. movALA, paka bolImAM mavALA. 5. saM. godhUma, prA. gohUma te parathI gohUrvaM, gohUM ane pachI niyama pramANe ghoMu tharbu joIe, tene badale ghauM. AmAM pAchaLanA ukArano prabhAva kAraNabhUta hovAnuM jaNAya che. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [120] be kahevata navamI zatAbdInA svayaMbhUkRta 'svayaMbhUcchaMda'mAM uddhRta karela rohiNI chaMdanA kavi udbhaTakRta udAharaNamA 1.3.3.1 'sUe paloTTe ghaaM' e kahevatano prayoga thayo che. artha cha 'ghI DhoNAyuM te sUpa'mAM ! hajI paNa ApaNe te vAparIe chIe : 'ghI DhoLAyuM te khIcaDImA'. thoDoka paraMparA pramANe pheraphAra thayo che-jema jUnI kahevata-'gAya vALe te arjuna' (virATaparvano saMdarbha)ne badale have 'gAya vALe te govaal| te ja pramANe vinayacaMdrasUrikRta neminAtha catuSpadikA (13 mI zatAbdInA aMta)mAM maLatI kahevata 'caNaya jima na miriya khajaMti' caNAnI jema marI na khavAya', AmradevasUrikRta 'AkhyAnaka-maNi-koza'mAM paNa maLe cha : cAvijjati na miriyA jaha caNayA / (pR. 195, gAthA 52) 'caNAnI jema marI na cavAya' / vidhavAne rAto sADalo paheravAnI rUDhi mALavAmAM I.sa. 1020 mAM vIrakavie apabhraMza kAvya 'jaMbUsAmicariu'nI racanA karI hatI / temAM AvatA eka yuddhavarNanamA eka vIra subhaTe zatrusenAno ghANa kADhyo temAM eka vigata A pramANe che. 'ratta-potta-dhara-rAma-raMDiyaM / kAvyanA saMpAdaka vimalaprakAza jaine A zabdono 'saubhAgya-sUcaka raktavastroMko dhAraNa karanevAlI zatrunAriyoMko vidhavA banA diyA hai|' evo je artha karyo te bhrAnta cha / kAvya paranI saMskRta TIkAmAM 'raktAni potAni vastrANi dharanti yA tA rAmAzcaitA raMDitA yatra' e pramANe je samajaNa ApI che, tenuM tAtparya 'strIone rAtAM vastra paheratI vidhavA karI dIdhI' evaM che / gujarAtamAM vidhavAo paraMparAthI rAto sADalo pahere che. 'rAte sADale rAMDa, laI gaI pAzera khAMDa' e kahevatamAM paNa hakIkatano nirdeza che. A rivAja agiyAramI zatAbdIthI mALavAmAM paNa hovAnI mahattvanI mAhitI AthI ApaNane maNe che. 'pRthvIrAja-rAsau' nI mULa bhASA sadgata muni jinavijayajI 'pRthvIrAja-rAsau' nA thoDAka chappAnuM prAcIna Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [121] kRtiomAM maLatuM je mULa apabhraMza svarUpa prastuta karyu ane e racanAnI mULa bhASA (tenA pAThanI ane pramANanI jema) uttarottara ghaNI badalAtI gaI hovAnuM sthApita karyu te mATe temane ananya yaza ghaTe che / e bhASA mULe rAjasthAnI ke hindI na hovAnA samarthanamAM huM ahIM temAMthI traNacAra prayogo tarapha dhyAna kheMcuM chu : 1. munijIe noMdhelA eka uddharaNamA 'khaNai khuddai' evo prayoga maLe che. A gujarAtI 'khaNa-khoda' zabdanI yAda Apaze. rAjasthAnI-hiMdImAM evo koI prayoga nathI. 2. 'saMbharisi' marisi' evo 'isi' pratyayavALo bhaviSyakALa gujarAtImAM z- pratyayavALA bhaviSyakALa tarIke jaLavAyo che. rAjasthAnI hiMdInA bhaviSyakALay aMga sAdhato pratyaya judo che. 3. 'bhaMgANauM' 'saccauM' evAM napuMsaka liMganAM rUpa apabhraMza ane gujarAtInI lAkSaNikatA che. rAjasthAnI ane hindImAM napuMsaka liMga nathI.