Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAMskRtika surakSAkI upAdeyatA' deva-Agama-guru vandanA puraHsara bho vidvadvRnda ! aura samAdaraNIya upasthita jana samUha ! Aja mujhe isa bAta kA atyanta saMkoca ho rahA hai ki bhAratavarSIya digambara jaina vidvatpariSad jaisI mahattvapUrNa saMsthAkA mujhe adhyakSa banA diyA gayA hai| mere isa saMkocakA kAraNa yaha hai ki eka to zAstramarmajJa, kAryakuzala aura samAjameM khyAti prApta bar3e-bar3e vidvAna vidvatpariSad meM sammilita haiM, dUsare isake sAmane Aja jo samasyAyeM hala karaneke liye upasthita haiM unheM dekhate hue jaba maiM gaharAIke sAtha socatA hU~ to aisA lagatA hai ki ina samasyAoMko hala kara nekI alpatama kSamatA bhI mere andara nahIM hai / lekina ApakI AjJAko zirodhArya kara maiM una samasyAoMko Apake samakSa prastuta kara rahA hU~ / una para hameM va Apako gambhIratAke sAtha maMthana karanA hai / prathama samasyA : sAMskRtikatAkI rakSA kareM vizva ke prAMgaNa meM Apa dekhanekA prayatna kareMge to vahA~ pratyeka sthala para Apako kisI-na-kisI saMskRtike darzana avazya hoNge| hamArA bhAratavarSa to atyanta prAcInatama kAlase hI vividha saMskRtiyoMkI janmabhUmi rahA hai aura Aja bhI yahA~para aneka saMskRtiyAM vidyamAna haiM / Apa jaba unapara dRSTipAta kareMge to Apako unake do pahalU dekhaneko mileMge / eka pahalU to usa saMskRti ke viziSTa tattvajJAnakA hogA aura dUsarA pahalU mAnavaprANiyoMke jIvana-nirmANake liye unake dvArA nizcita kI gaI AcArapaddhatikA hogA / 1 sampUrNa mAnava samaSTimeM sAMskRtika AdhArako lekara jitane samAja pAye jAte haiM una saba samAjoMmeMse jisa samAjakA DhAMcA jisa saMskRtike AdhArapara nirmita huA hai usa samAjake pratyeka vyaktikA svAbhAvikarUpa se yaha karttavya ho jAtA hai ki vaha apanI saMskRtike tattvajJAnake prati dRr3hatama AsthA rakhe tathA usameM upadiSTa AcArapaddhati ke AdhArapara yathAzakti apanI jIvana-pravRttiyoMke nirmANa karanekA prayatna kare / yaha tabhI ho sakatA hai jaba vyaktiko usa saMskRtike tattvajJAnakA aura AcAra paddhatikA upayogI jJAna ho / sarvasAdhAraNake liye tattvajJAnakA aura AcAra paddhatikA upadeSTA usa saMskRtike rahasyoMkA jJAtA aura vyAkhyAtA vidvAna hI hotA hai / ataH koI bhI vyakti apanI saMskRtike tattvajJAnake prati antaHkaraNameM samApanna AsthA se calAyamAna na jAve tathA usameM upadiSTa AcAra paddhatikI upekSA karake apane jIvanako ucchRMkhala na banA le, isakA uttaradAyittva usa usa saMskRtike marmako jAnanevAle vidvAnoMpara hI svAbhAvikarUpase Akara par3atA hai, yaha bAta hama sabhI vidvAnoMko acchI taraha samajha lenA hai / jainasaMskRtikA mUlabhUta uddezya jar3a padArthoMke sAtha baddha rahaneke kAraNa parataMtra huye saMsArI AtmAko una jar3a padArthoMse mukta yAnI svataMtra banAnekA hai, lekina kisI bhI saMsArI prANIko jabataka AtmasvAtaMtrya prAptike sAdhana prApta na ho jAveM, tathA sAdhanoMke prApta ho jAnepara bhI vaha prANI jabataka apanI jIvanapravRttiyoMko Atma-svAtaMtrya prAptiko dizAmeM mor3a na de de, tabataka use apanA lakSya jIvanako sahI DhaMgase sukha-pUrvaka vyatIta karanekA banAnA cAhiye / 1. san 1965 meM sivanI ( ma0pra0) meM Ayojita bhA0 di0 jaina vidvatpariSad ke dazama adhivezanake adhyakSa pada se diyA gayA abhibhASaNa /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha jIvanako sukhapUrvaka vyatIta karanekA sahI DhaMga kyA ho sakatA hai ? isa praznakA samAdhAna yaha hai ki manuSya eka sAmAjika prANI hai aura isakA tAtparya yaha hai ki manuSyako jaba taka anya manuSyakA Avazyaka sahayoga prApta nahIM hogA tabataka use apane jIvanakA saMcAlana karanA duHsAdhya hI rhegaa| yaha bAta pratyeka vyakti acchI taraha samajhatA hai ki usake jIvanakI jitanI AvazyakatAyeM haiM yA ho sakatI hai, unakI pUrtimeM use anya manuSyoMkA sahayoga anivAryarUpase apekSita hotA hai| grAhakako apanI AvazyakatAkI pUtike lie dukAnadAra cAhiye aura dukAnadArako apanI AvazyakatAkI pUrtike liye grAhaka cAhiye / brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra ina cAra varNoM kI vyavasthA hameM mAnavajIvanakI para-sahayoga-nirbharatAkI sUcanA de rahI hai| jainasaMskRtimeM to pratyeka prANIke jIvana-yApanake liye paMcendriya manuSyase lekara ekendriya prANi takake sahayogakI bhUmikA pratipAdita kI gaI hai| AcArya umAsvAtikA 'parasparopagraho jIvAnAm" sUtravAkya hamAre samakSa isI rahasyakA udghATana kara rahA hai / eka mAnavake jIvanameM dUsare mAnavake sahayogako apekSA honA aisA kAraNa hai. jisake AdhArapara lokameM mAnava-jIvanako sukhI aura sundaratama banAne ke liye kauTumbIya, nAgarIya aura rASTrIya saMgaThanoMko sthAna prApta ho gayA hai aura Aja to ukta uddezyakI pUrtike liye pratyeka samajhadAra vyakti sampUrNa rASTroMke eka saMgaThanako bhI mahattva dene lagA hai| saMyukta rASTra mahAsaMghakA nirmANa isIkA pariNAma hai| Aja pratyeka samajhadAra vyakti yaha bhI socatA hai ki uparyukta sabhI saMgaThana badastUra bane raheM, isaliye use hamezA isa bAtakI cintA banI rahatI hai ki kisI bhI saMgaThanameM kisI bhI prakAra kahIMse darAra na par3a jAve / kisI bhI saMgaThanameM darAra vyaktiyoMke, kuTumboMke, nagaroMke aura rASTroMke pArasparika saMgharSoMse par3atI hai aura ye saMgharSa taba paidA hote haiM jaba ekake svArtha dUsarese TakarA jAte hai / svArthoMkI isa TakarAhaTameM eka vyakti, eka kuTumba, eka nagara aura eka rASTra; dUsare vyakti, dUsare kuTumba, dUsare nagara aura dUsare rASTrapara AI haI vipattike meTane meM samartha hote hue bhI udAsInatApUrvaka usakI taraphase mukha mor3a letA hai| itanA hI nahIM, balki isase bhI Age svArthokI isa TakarAhaTameM byakti vyaktike sAtha, kUTamba kuTumbake sAtha, nagara nagarake sAtha aura rASTra rASTra ke sAtha sahiSNutArahita, apamAnapUrNa aura avizvasanIya vyavahArataka karanepara utArU ho jAtA hai| isa taraha eka vyaktikA dUsare vyaktike sAtha, eka kuTambakA dUsare kuTumbake sAtha, eka nagarakA dUsare nagarake sAtha aura eka rASTrakA dUsare rASTrake sAtha saMgharSa hone lagatA hai / isa saMgharSako samApta karane tathA ukta saMgaThanoMko sudRr3ha banAneke liye jaina saMskRtimeM yaha upadeza milatA hai ki jo vyakti yA jo kuTumba, athavA jo nagara yA jo rASSTra, sukhI rahakara jindA rahanA cAhatA hai use "AtmanaH pratikUlAni pareSAM na samAcaret" arthAt "jo pravRtti apane liye pratikUla ho usakA AcaraNa dUsaroM ke prati bhI nahIM karanA cAhiye" isa siddhAntake anusAra dUsare vyaktiyoM, dUsare kuTumboM, dUsare nagaroM aura dUsare rASTroMke sAtha asahiSNutA samApta kara sahiSNutAkA vartAva karanA cAhiye, yAnI ki kSamAdharma apanAnA caahiye| unake jIvanako apane jIvanase hIna na samajhakara unake jIvana-adhikAroMkI apane sAtha samAnatA svIkAra karanA cAhiye yAnI mArdavadharma apanAnA caahiye| unake sAtha svapna meM bhI avizvasanIya vartAva evaM dhokhA-dhar3I karanekI kalpanA na karate hue satata prAmANika vyavahAra hI karanA cAhiye yAnI Arjavadharma apanAnA cAhiye aura unake Upara AyI huI vipattiyoMkI upekSA na karate hue unheM AvazyakatAnusAra yathA-zakti niHsvArtha sahAyatA bhI denA cAhiye yAnI satyadharmako bhI svIkAra karanA cAhiye / ye cAroM hI dharma jaina saMskRti meM ahiMsAkI prakRtike rUpameM svIkAra kiye gaye haiN|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5, sAhitya aura itihAsa : 29 Apa tattvadRSTise vicAra kareM to mAlUma hogA ki Aja pratyeka vyaktine, pratyeka kuTumbane, pratyeka nagarane aura pratyeka rASTrane ukta prakArake kSamA, mArdava, Arjava aura satyarUpa ahiMsA dharmako apanI nAsamajhIke kAraNa apane jIvanase upekSita kara rakhA hai, sarvatra inake viruddha asahiSNutA, asamAnatA, aprAmANikatA aura asahayogarUpa vividha prakArakI kSita pravRttiyoMke rUpameM hiMsAkA hI prasAra kiyA hai| svayaM jaina samAja ho apanI saMskRtike AdhArabhUta ukta upadezoMko bhUla cukA hai| itanA hI nahIM jaina saMskRtike rahasyake jJAtA aura pravaktA hama jaise vidvAnoMkI jIvana-pravRttiyoMmeM bhI ukta prakArakI hiMsAkA rUpa hI dekhane meM A rahA hai tathA ahiMsAdharmake ullikhita rUpoMkA darzana durlabha ho rahA hai / kahanA cAhiye ki jaina saMskRtikA prakAza to aba lupta hI ho cukA hai, kevala nAmamAtra hI jaina saMskRtikA zeSa raha gayA hai| sarvatra jaina aura jainetara sabhI vargoMke logoMkI jIvana-pravRttiyAM jo itanI kaluSita ho rahI hai usakA kAraNa yaha hai ki prAyaH sabhI loga bhoga aura saMgraha ina do pApoMke vazIbhUta ho rahe haiN| yadi Apa gaharAIke sAtha socanekA prayatna kareMge to Apako mAlUma ho jAyagA ki inakI pUtike liye hI loga hiMsAmeM pravRtta hote haiM. corI karate haiM tathA vividha prakArake asatyAcaraNa bhI karate haiN| yaha Azcaryajanaka bAta hai ki bhoga aura saMgrahakI vazIbhatatAke kAraNa logoMkA viveka bhI samApta ho gayA hai, jisakA pariNAma yaha huA hai ki pApa hote hue bhI unhoMne puNyakA ThATha mAna liyA hai, bhale hI usa bhoga aura saMgrahake liye unheM hiMsAkA mArga apanAnA par3A ho, corI karanI par3I ho yA asatyAcaraNa karanA par3A ho / jaina saMskRtimeM bhoga aura saMgrahako hI mukhya pApa batalAyA gayA hai 'lobha pApakA bApa bakhAnA" kA pATha jainake bacceko bhI bhalI bhA~ti yAda hai| yadyapi yahAMpara prazna upasthita ho sakatA hai ki bhojana, vastra aura AvAsa AdikA upayoga mAnavajIvanake liye atyanta upayogI hai tathA ina bhojanAdikI prAptike liye dhanAdi vastuoMkA saMgraha bhI mAnavajIvanake liye upayogI hai| ataH bhoga tathA saMgrahako pApa mAnanA kaise ucita kahA jA sakatA hai ? isa praznakA samAdhAna yaha hai ki jahA~taka aura jisa prakArase bhojanAdi hamAre jIvana ke liye upayogI siddha hote haiM vahAMtaka unako upabhoga karanekA hameM adhikAra hai aura vahA~taka unakA upabhoga hamAre liye pApa bhI nahIM hai| isI prakAra jIvanopayogI bhojanAdi sAmagrIkI prAptike liye yadi hama dhanAdikA saMgraha karate haiM to vahA~ taka hameM dhanAdikake saMgraha karanekA adhikAra hai aura vahA~taka yaha bhI pApa nahIM hai, parantu hama bhojanAdikakA upabhoga tathA dhanAdikakA saMgraha jIvanake liye upayogI samajhakara karate kahA~ haiM ? hama to apane isa adhikArake bAhara bhojanAdike upabhoga aura dhanAdike saMgrahakI bAta socane lage hai / jaise yadi bhojanakA upabhoga hama apanI bhakha miTAneke liye karate haiM aura vastrakA upabhoga zArIrika AvazyakatAoMkI pUrtike liye karate hai to aisA karanA hamArA adhikAra hai aura yaha pApa nahIM hai, lekina yadi hamArA mana bhojanake svAdameM rama jAya yA vastrakI kinAra. DijAyana, raMga athavA potapara hamArA mana lalacA jAya to hamArA bhojana yA vastra kA vaha upabhoga pApameM gabhita ho jAyagA / isI prakAra dhanake saMgrahameM jIvanakI AvazyakatAoMkI pUrti taka hI yadi hamArA lakSya sImita rahatA hai to aisA dhana saMgraha karanA hamArA adhikAra hai, pApa nahIM hai / lekina yadi amIra bananeke liye hama dhana saMgraha karanekA prayatna karane lagate hai to hamArA vaha dhana saMgraha pApameM gabhita ho jaayegaa| jaina saMskRtike isa sUkSmatama tattvajJAnako samajhakara hama vidvAnoMko apane jIvana meM utAranA tathA pathabhraSTa jaina samAjako sahI mArgapara lAkara patanonmukha jainasaMskRtikA saMrakSaNa karanA hai aura mAnavamAtrako isa tattvajJAnako zikSA dekara saMpUrNa vizvameM jainasaMskRtikA prasAra bhI karanA hai| isaliye isa uddezyakI pUrtike liye koI yojanAbaddha pracArAtmaka DhaMga hameM nikAlanekA prayatna karanA caahiye| jainasaMskRtike saMrakSaNa aura vistArake liye
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-pranya aura vizvameM zAnti tathA sukhakA sAmrAjya sthApita karaneke liye hamArA yaha sabase bar3A kAryakrama hogaa| dvitIya samasyA : tattvacarcA dvArA gutthiyA~ sulajhAyeM di0 jainasamAjameM jainasaMskRtike adhyetA, adhyApayitA aura vyAkhyAtA vidvAna vidyamAna haiM / parantu prAyaH dekhanemeM A rahA hai ki saMskRtike tattvajJAna aura AcAra saMbandhI bar3I-se-bar3I aura choTI-se-choTI aisI bahutasIgutthiyA~ hai jo vidvAnoMke pArasparika vivAdakA sthala banI huI haiN| inake atirikta saikar3oM hI nahIM, hajAroM sAMskRtika gutthiyAM AgamagranthoM meM aisI vidyamAna hai jinake Upara abhI vidvAnoMkA lakSya hI nahIM pahu~ca pAyA hai| lekina unakA sulajha jAnA sAMskRtika dRSTise aura mAnavakalyANakI dRSTise bar3A upayogI ho sakatA hai| yadi vidvAnoMkI samajhameM yaha bAta A jAya ki sA~skRtika gutthiyoMko sulajhAnA hamArA parama kartavya hai aura yaha bhI samajhameM A jAya ki saba vidvAna eka sthAnapara eka sAtha baiThakara sadbhAvanApUrNa vicAra-vimarza dvArA hI saralatApUrvaka isa kAryako sampanna kara sakate haiM to phira merA sujhAva hai ki hama apane kAryakramakI eka aisI sthAyI yojanA banAveM, jisake AdhArapara varSa meM kama-se-kama eka bAra prAyaH sabhI vidvAna eka sthalapara baiThe tathA saMskRtike gUr3hatama rahasyoMkI khoja kareM aura vivAdagrasta viSayoMko bhI sulajhAnekA prayatna kareM / gata varSa sAMskRtika rahasyoMkI khojake liye jayapura-khAniyAmeM vidvAnoM dvArA kI gayI sadbhAvanApUrNa tattvacarcAne yaha siddha kara diyA hai ki paraspara-viruddha vicAradhArA vAle vidvAna bhI eka sthAnapara eka sAtha baiThakara sadbhAvanApUrNa DhaMgase tAttvika gutthiyoMko sulajhAnekA prayatna kara sakate haiN| vAstavameM jayapura-khaniyAmeM jo tattvacarcA huI usakA DhaGga AdarzAtmaka rahA aura usase jo sAmagrI prakAzameM AnevAlI hai vaha jainasaMskRtike liye aitihAsika mahattvakI hogii| isaliye tattvacarcAoMkI isa paramparAko isI DhaGgase Age cAlU rakhanekA hameM dhyAna rakhanA hI cAhiye / ullikhita prakArakI tattvacarcAoMkA mahattva isaliye aura hai ki purAtana sAMskRtika vidvAna hamAre bIcameMse dhIre-dhIre kAlakavalita hote jA rahe haiM aura Age sAMskRtika vidvAna taiyAra honeke AsAra hI dRSTigocara nahIM ho rahe haiN| aisI hAlatameM yadi maujUdA vidvAna apane bIca utpanna saMskRti-sambandhI vivAda nahIM sulajhA sake, to jaina samAjakI bhAvI pIr3hIke samakSa hama aparAdhI siddha hoMge tathA jaina saMskRtike bahutase mAnavakalyANakArI gUr3hatama rahasya hameMzAke liye gupta hI bane raheMge / jaina saMskRtikA tattvajJAna tathA AcAra-paddhati sarvajJatAke AdhArapara sthApita honeke kAraNa vijJAnasamarthita haiM / SadravyoM aura saptatattvoMkI apane-apane DhaGgase vyavasthA, AtmAmeM saMsAra aura muktiko vyavasthA, saMsArake kAraNa mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga tathA muktike kAraNa samyagdarzana, jJAna aura cAritra, unnati aura avanatikI sUcaka guNasthAnavyavasthA, karmasiddhAnta, anekAntavAda aura syAdvAda, pramANa aura nayakI vyavasthA, nizcaya aura vyavahAra nayoMkA vizleSaNa, dravyAthika aura paryAyAthika naya, naigama Adi nayoMkI sthApanAkA AdhAra tathA inameM arthanaya aura zabda nayoMkI kalpanA Adi-Adi jaina saMskRtikA tatvajJAnase sambandha-vivecana vaijJAnika aura dUsarI saMskRtiyoMkI tulanAmeM sarvazreSTha siddha ho sakatA hai| isI prakAra jaina saMskRtikI AcAra-paddhatikI vyavasthAeM bhI samajhadAra logoMke gale utarane vAlI haiN| hAthase kUTe gaye aura miloMse sApha kiye gaye cAvala meM, hAtha-cakkIse aura mazIna-cakkIse pIse gaye ATemeM poSaka tattvoMkI hInAdhikatAke kAraNa upAdeyatA aura anupAdeyatAkA pracAra mahAtmA gAMdhIne bhI kiyA thaa| isI prakAra rAtribhojana-tyAga tathA pAnI chAnakara pInekI vyavasthA, ATe AdikA kAlika maryAdAke bhItara hI upayoga karanekA upadeza Adi jitanA bhI AcAra-paddhatise sambandha rakhane vAlA jaina saMskRtikA viSaya hai vaha bhI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / sAhitya aura itihAsa : 31 mAnavajIvanake liye kitanA hitakara hai, ise Aja pratyeka vyakti saralatAse samajha sakatA hai / hameM ina sababAtoMko prakAzameM aura pracArameM lAnA hai, isaliye ise bhI hameM apane kAryakramakA aMga banAnA caahiye| ullikhita sampUrNa kAryoMko sampanna karaneke liye eka upAya yaha bhI ho sakatA hai ki bidvatpariSadkA apanA eka sAMskRtika patra ho, jisake mAdhyamase vidvAna jainasaMskRtike gUr3hatama rahasyoMko prakAzameM lAyeM, parasparake tAttvika vivAdoMko sulajhAeM aura AcAra-paddhatikI vaijJAnika DhaGgase janatAke liye upayogitA samajhAe~ / abhI jaina samAjameM jitane patra nikalate haiM unakI paddhati prAyaH svArthapUrNa aura saMgharSAtmaka hai / maiM nahIM samajhatA hU~ ki unake dvArA janatAkA yA saMkRtikA kucha bhalA ho rahA hai, ve to kevala vyaktigata kaSAyapuSTike hI sAdhana ho rahe haiM, isaliye hameM yaha bhI dhyAna rakhanA hogA ki vidvatpariSadkA patra maujUdA patroMmeM dikhAI denevAlI burAiyoMse pare ho / tRtIya samasyA : vidvAnoMkA saMgaThana aura unakI kaThinAiyA~ __kalakattemeM vIrazAsana mahotsavake avasarapara jaba vidvatpariSadkI sthApanA huI thI usa samaya vahA~ narama aura garama, sudhAraka aura sthitipAlaka Adi parasparavirodhI vicAradhArAoM vAle bahutase sAMskRtika vidvAna upasthita the| ukta avasarapara akasmAt eka aisI ghaTanA ghaTa gayI thI, jisase prabhAvita hokara upasthita sabhI sAMskRtika vidvAnoMne apanA saMgaThana banAnekA dRr3ha saMkalpa kiyA thA aura usI saMkalpake balapara unhoMne apanI pArasparika vicAra-bhinnatAko gauNa karake tatkAla ima vidvatpariradakI sthApanA kara DAlI thii| yaha vidvatpariSad Aja bhI usI AdhArapara cala rahI hai yAnI isameM Aja bhI pArasparika vicArabheda rakhane vAle vidvAna sammilita haiM, unheM isase mamatA hai aura isake kAryo meM barAbara hAtha baTA rahe haiN| itanA hote hue bhI jaba taka hama saba milakara sAmUhika DhaGgase sarva-sAdhAraNa vidvAnoMkI kaThinAiyoMpara gaura nahIM kareMge taba taka hamArA yaha saMgaThana sudar3ha nahIM raha sakatA hai| vidvatpariSadakI sthApanAke avasarapara mukhyarUpase isa bAtapara bala diyA gayA thA ki vidvAnoMkI kaThinAiyoMko samajhA jAya aura unake nirAkaraNa karaneke sundaratama upAya bhI khIja nikAle jAveM / yadyapi vidvatpariSadne isa ora dhyAna avazya diyA hai parantu abhI taka isameM vaha pUrNarUpase saphala nahIM ho pAyI hai| vidvAnoMke sAmane vidvatpariSadkI sthApanAke samaya jisa rUpameM kaThinAiyAM vidyamAna thIM, isa samaya unakA rUpa kaI guNA adhika ho gayA hai, isaliye hameM vidvAnoMkI kaThinAiyoMke nirAkaraNa karanekI aura punaH dhyAna denA hai, ataH isake liye kaisI yojanA ucita ho sakatI hai, isapara vicAra kreN| caturtha samasyA : vidvatpariSad aura zAstrIpariSadkA ekokaraNa digambara jaina samAjameM sAMskRtika vidvAna to haiM, parantu unakI saMkhyA vizeSa adhika nahIM kahI jA sakatI hai phira bhI vidvAnoMke nAmapara vidvatpariSad aura zAstripariSad do saMsthAye vartamAnameM kArya kara rahI hai / merA apanA khyAla hai ki yadi donoM saMsthAoMkA ekIkaraNa ho jAya to milI huI kAryazaktise kArya bhI adhika aura uttama ho sakatA hai| eka bAta aura hai ki alagAvase pArasparika saMgharSako bhI protsAhana milatA hai / yadi merA ina donoMke ekIkaraNakA sujhAva Apako mAnya ho, to ekIkaraNakI kyA bhUmikA ho sakatI hai ? isapara bhI Apako vicAra karanA cAhiye / paMcama samasyA : sAMskRtika jJAnakI surakSA abhI bhI digambara jaina samAjake andara saMskRtikA adhyayana karAne aura sAMskRtika vidvAna taiyAra
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 : sarasvatI - varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha karaneke liye bar3e-bar3e vidyAlaya maujUda haiM, samAjakA Arthika sahayoga bhI unheM mila rahA hai, bahuta se vizvavidyAlayoM kI parIkSAoMmeM jaina saMskRtikA korsa rakha diyA gayA hai aura paThana-pAThanake liye adhyApakoMkI niyuktiyA~ bhI kara dI gayI haiM / parantu zikSaNa lene vAloMkI atyadhika kamI dRSTigocara ho rahI hai / isakA mUla kAraNa yaha hai ki sabhI prakArakI zikSAkA uddezya Aja naukarI karanA ho gayA hai aura naukarI meM bhI adhika-se-adhika arthalAbhakI dRSTi bana cukI hai, jisakI pUrti kI AzA sAMskRtika zikSAse kabhI nahIM kI jA sakatI hai / isa taraha sAMskRtika zikSaNa lenevAloMkI kamI ho jAneke kAraNa bhaviSya meM sAMskRtika jJAnake lupta ho jAnekI AzaMkA hone lagI hai / yaha prasannatA kI bAta hai ki hamAre vidyAlayoMne bhaviSya meM sAMskRtika jJAnakI surakSAkI dRSTise apanI zikSaNapaddhati meM kucha sudhAra kiye haiM tathA unakA lAbha ina vidyAlayoM meM par3hane vAloMko milA bhI hai, jisakA pariNAma yaha huA hai ki aise vidvAna sAmAjika kSetrase bAhara acche kSetro meM kArya kara rahe haiM / parantu sAthameM isakA yaha bhI pariNAma huA hai ki aise bahutase vidvAnoMkA sAmAjika aura sAMskRtika kAryoMse prAyaH samparka samApta ho cukA hai / vidvatpariSadkA karttavya hai ki vaha aise vidvAnoMse samparka sthApita kare aura unake andara sAmAjika tathA sAMskRtika kAryoMke prati ruci jAgRta kre| isake atirikta sAMskRtika jJAnakI bhAvI surakSAko dRSTise kucha Thosa upAya bhI Apako socanA hai / isa viSaya meM merA sujhAva hai ki tyAgamArgakI ora bar3hane vAle vyaktiyoMmeMse buddhimAn vyaktiyoM ko cunakara unameM sAMskRtika tattvajJAna ke adhyayanakI ruci jAgRta kI jAve tathA unako vidyAlayoM meM chAtra ke rUpa meM rahane kI ucita suvidhA dilAyI jAve / yadi isa paramparAke calAne meM vidvatpariSad saphala ho jAtI hai to sAMskRtika jJAnakI bhAvI surakSAkA prazna sudUra bhaviSya takake liye hala ho sakatA hai / eka jisa bAta ke Upara vidvatpariSadkA dhyAna jAnA jarUrI hai vaha yaha hai ki sAMskRtika adhyayanaadhyApanako jI paddhati abhI cala rahI hai usase chAtroMko graMthoMkA abhyAsa to ho jAtA hai parantu viSayake samajhane meM ve anta taka kamajora rahA karate haiM / par3hane meM bhI unheM adhika zrama karanA par3atA hai ataH sAMskRtika paThana-pAThanake viSaya meM vaijJAnika paddhati nikAlane kI yojanA banAnekI ora bhI hamArA lakSya jAnA cAhiye / isase par3hane vAle chAtroMko viSaya saralatAke sAtha samajha meM Ane lagegA | sAtha hI unake zramameM bhI kabhI A jAyagI / isakA eka pariNAma yaha bhI hogA ki abhI jo sAMskRtika adhyayana karane vAle chAtra aruci - pUrvaka sAMskRtika adhyayana karate haiM yaha bAta na rahakara ve rucipUrvaka adhyayana karane lageMge / eka bAta yaha bhI prasannatA kI hai ki hamAre sAMskRtika vidvAna jaina saMskRtike sAhitya ke viSayameM aitihAsika dRSTise bahuta kucha socane aura likhane lage haiM / isakA pratyakSa lAbha yaha huA hai ki jainetara vidvAnoM kI ruci jaina saMskRti sAhityakA adhyayana karanekI ora utpanna huI hai, jaina saMskRtike prasArakI dRSTise yaha uttama bAta hai / isake sAtha hI hameM apane prAcInatama sAhitya ke AdhArapara lokabhASA hindI Adi bhASAoM meM bhI sAMskRtika maulika sAhityakA nirmANa karanA cAhiye / hamAre purAtana maharSiyoMne jaina saMskRtike sAhityanirmANa meM jisa prakAra tatkAlIna lokabhASAoMkA samAdara kiyA thA, ThIka usI prakAra Aja hameM bhI karanA cAhiye / yadyapi hamAre bahutase vidvAnoMne purAtana sAhityakA hindI Adi bhASAoMmeM anuvAda kiyA hai aura kara rahe haiM parantu itane se hI hameM saMtoSa nahIM kara lenA cAhiye / maiMne jina bAtoMkA Upara saMketa kiyA hai ve saba bAteM vidvatpariSadke uddezyase sambandha rakhanevAlI haiM aura isake karttavyakSetrameM AtI haiM / inake atirikta Apake mastiSka meM bhI bahuta-sI bAteM hoMgI unheM Apa bhI
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / sAhitya aura itihAsa : 33 yahA~para rakheMge / maiM cAhatA haiM ki ina saba bAtoMpara yahA~ gambhIra maMthana kiyA jAya aura unake viSayameM yathAzakti kAryakrama nirdhArita kiyA jAya / kAryakrama bhale hI choTA ho parantu Thosa honA caahiye| upasaMhAra vidvatpariSadkA yaha adhivezana sivanI jaisI sAMskRtika nagarImeM ho rahA hai| yaha nagarI jaina samAjakI dRSTise kAphI mahattvapUrNa rahI hai aura Aja bhI isakA vahI mahattva hai| yahA~ jaina saMskRtike acche jJAtA aura anubhavI vyakti rahe haiM aura Aja bhI haiM / yahA~ke bar3e-bar3e gaganacumbI jaina maMdira madhyapradezake khyAtiprApta mandiroMmeM haiM / isa samaya maMgalamaya paMcakalyANaka jinavimba pratiSThA bhI yahA~para ho rahI hai / sabhI tarahakI sundara aura ArAmadeha vyavasthA yahA~ko samAjane bAharase Aye hue janasamUhake liye kI hai aura svAgata samitine hamArA svAgata aura Atithya karane meM koI kamI nahIM rahane dI hai| isake pUrva vidvatpariSadke jitane adhivezana hue haiM una sabameM prAtaHsmaraNIya pUjya gaNezaprasAdajI varNI mahArAjako pratyakSa yA parokSa chatra-chAyA hameM prApta hotI rahI hai| parantu duHkha hai ki yaha dazama adhivezana unakI chatrachAyAke binA sampanna ho rahA hai| pUjya varNIjIke hRdayameM pratyeka vidvAnake abhyutthAnakI udAtta bhAvanA thii| unhoMne jaina samAjakI sarvAGgINa unnatimeM jo kArya kiyA hai use kabhI bhulAyA nahIM jA sktaa| unake dvArA pracArita jinavANIke adhyayana-adhyApanako hameM nirantara jArI rakhanA hai| acchA ho ki unakI smatimeM jagaha-jagaha 'varNI svAdhyAya-zAlAe~' sthApita kI jAveM aura unake mAdhyamase hamAre vidvAn samAjameM samyagjJAnakA pracAra kreN| __ apanA bhASaNa samApta karate hue vidvatpariSadake mAnanIya sadasyoM, sivanIkI jaina samAja aura sabhI upasthita janasamudAyase prArthanA hai ki ajJAna aura kAryazaktikI alpatAke kAraNa jo truTiyoM rahI hoM, Apa saba unapara dhyAna na deNge| 5-5