Book Title: Sansari Jivo ki Anantta
Author(s): Bansidhar Pandit
Publisher: Z_Bansidhar_Pandit_Abhinandan_Granth_012047.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212103/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsArI jIvoMkI anantatA 'jaina jagata ke saMpAdaka 'jainadharmakA marma' zIrSaka lekhamAlA prakAzita karate hae tA0 16 julAI san 32 ke 'jaina jagat' meM dUsare adhyAyake 'matabheda ora upasaMpradAya' prakaraNameM likhate haiM ki 'vara bhagavAnake nirvANake 220 varSa bAda azvamitrane yaha vAda khar3A kiyA ki eka dina saMsArameM eka bhI jIva na rhegaa|' lekhamAlAke lekhaka mahodayane isa zaMkAko jitanA mahatva diyA hai, vicArakI dRSTise vaha utanA mahatva avazya rakhatI hai| maiM bhI usakA samAdhAna vicArakI dRSTise hI kara rahA hU~ aura lekhakamahodayase bhI yaha AzA rakhatA hU~ ki ve isa samAdhAnapara vicArakI dRSTi hI rkkheNge| azvamitrakI zaMkA-'eka dina saMsArameM eka bhI jIva na rhegaa|' isakA abhiprAya lekhakamahodayane yaha nikAlA hai aura jo merI samajhase bhI ThIka jAna par3atA hai ki chaH mahinA ATha samayameM 608 jIva satata mokSa jAte rahate haiM, isaliye yaha zaMkA hotI hai ki isase to eka dina saMsAra jIva-zUnya ho jAyagA, kyoMki jIvarAzi bar3hatI to hai nahIM, isaliye vaha samApta ho jaaygii| isa zaMkAkI puSTi evaM samAdhAnakA prakAra batalAte hue lekhakamahodayane jo kucha vivecana kiyA hai usameM nimnalikhita bAtoMkA uttara honA bhI Avazyaka ho jAtA hai| 1. zAstroMmeM jIvarAzise anantAnantagaNI vyavahArakAlarAzike batalAnekA abhiprAya kyA hai ? 2. zAstroMmeM bhavya aura abhavyakI kevalajJAnake guNAnuvAda karane ke liye kalpanA kI gayI hai yA tAtvika kathana hai ? inameMse bhavya aura abhavyake viSayameM svatantra lekha dvArA prakAza DAlUgA, kevala pahilI bAtakI uttara isa zaMkAke uttarake sAtha isI lekhameM kruuNgaa| vaise to yaha samAdhAna "chaH mahInA ATha samayameM 608 jIva mokSa jAte haiN|" isa siddhAntako dhyAnameM rakha karake kiyA jA rahA hai| yadi yaha niyama na bhI mAnA jAve to bhI samAdhAnake mUlameM kisI prakArakI bAdhA nahIM pahu~catI hai| samAdhAna-jagatmeM do prakArake jIva haiM-bhavya aura abhavya / bhavya mokSa jA sakate haiM, abhavya nahIM, isaliye eka to abhavya jIva saMsArameM raheMge ho| dUsarI bAta yaha hai ki bhavya jIvoMkA mokSa jAnA satat jArI rahegA to bhI unakI samApti kabhI nahIM hogii| isakA kAraNa yaha hai ki kAla bhUta, vartamAna aura bhaviSyarUpa hai / bhUtakAla anAdi hokarake bhI muktajIvarAzike asaMkhyAta guNe samayoMmeM vibhakta hai, kAraNa ki chaH mahinA ATha samayoMmeM 608 jIva mokSa cale jAte hai / chaH mahInA ATha samayoMke asaMkhyAta samaya hote haiN| inameMse yadi eka jIvake mokSa jAneke samayoMko ausata nikAlI jAya to yahI siddha hotA hai ki asaMkhyAta samayoMmeM eka jIva mokSa calA jAtA hai / yaha krama anAdikAlase jArI hai / isaliye Ajataka jitane jIva mokSa cale gaye, unase asaMkhyAta guNe kAlake samaya bhI bIta gaye, unake inhIM bIte hue samayoMko bhUtakAla kahate hai / vartamAna kAla ekasamaya mAtra hai| bhaviSyatkAlake kitane samaya honA cAhiye, isa bAtakA vicAra kiyA jAtA hai| jabaki jaina siddhAnta yaha batalAtA hai ki jIvoMkA mokSa jAnA satat jArI rahegA, phira bhI saMsAra Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 93 bhavyajIvoMse zUnya nahIM hogA, to isase yaha bAta avazya nikala AtI hai ki bhaviSyatkAla ke samaya bhI utane hI mAne jAyeM, jitane (samayoM) meM pUrvokta kramase bhavyajIva mokSa bhI jAte raheM kintu kAlakI samApti honepara bhI bhavyajIvoMkI samApti na ho; lekina kAlakI samApti mAna lenepara bhI bhavyajIvoMkI samApti na mAnI jAya, to yaha zaMkA upasthita hotI hai ki ve phira kAlake binA mokSa kaise jA sakeMge ? isaliye jitane bhavya jIva isa samaya vidyamAna haiM unase utane hI adhika bhaviSyat kAlake samaya mAne jAyeM, jitane meM ki samasta bhavya jIva asaMkhyAta samayoM meM eka jIvake hisAba se mokSa jA sake, arthAt antima bhavya jIvake mokSa jAnekA samaya bhaviSyatkAlakA antima samaya siddha ho sake, isaliye jisa taraha bhUtakAlake samaya muktajIvarAzise asaMkhyAtaguNe siddha hote haiM usI prakAra bhaviSyakAlake samaya bhI vidyamAna bhavyarAzise asaMkhyAtaguNe siddha hue| yahA~para guNakAra asaMkhyAtakA pramANa vahI hai, jitanA ki ausata se eka jIvake mokSa jAnekA samaya nizcita hotA hai| isake bAda yaha Apatti khar3I hotI hai ki bhaviSyakAlako vidyamAna bhavyarAzise asaMkhyAtaguNA mAnanese jaba una donoM kI samApti ho jAyagI, taba eka to kAladravyakA abhAva mAnanA par3egA tathA isake sAtha anya dravyoMkA bhI abhAva mAnanA hogA, kAraNa ki koI bhI dravya binA pariNamanake apanI sattA nahIM rakhatA, pariNamana karAnevAlA kAladravya hI mAnA gayA hai aura jaba pUrvokta prakArase kAladravya meM pariNamanakA abhAva ho jAnese kAladravyakA abhAva siddha hotA hai to usake abhAva meM anya dravya bhI apanI sattA kAyama nahIM rakha sakate haiM, jo ki pramANa-viruddha hai, kAraNa satkA vinAza kabhI nahIM hotA / isakA samAdhAna bhI isa DhaMgase kiyA jA sakatA hai ki bhaviSyatkAlake samaya hI akSayAnanta hai, jisase bhaviSyatkAlake samaya aura bhavyajIvoMmeM kamI honepara bhI hogA / arthAt kAladravyake samaya sadA bhaviSyase vartamAna aura vartamAnase bhUta hote hI dravyakI sattA kAyama rahegI aura usake sadbhAvameM anya dravya bhI pariNamana karate hue rakha sakeMge / zaMkA- bhaviSyatkAlake samayoM aura bhavyajIvoMmeM avazya hogA, yaha mAnanA ki kamI to hotI jAve ora anta aura bhavyajIva donoM donoMkA anta nahIM raheMge, jisase kAla apanI sattA kAyama barAbara kamI hotI jA rahI hai to unakA anta kabhI bhI na ho, bilkula asaMgata hai ? uttara- jaba hama atItakI ora dRSTi DAlate haiM to yahI kahanA par3atA hai ki jo kucha hama dekha rahe hai vaha anAdikAla se parivartita hotA huA avazya calA A rahA hai| isa anAdikAlakI somA nizcita karanA cAheM to nahIM ho sakatI, taba yahI nizcita hotA hai ki Ajataka itanA kAla bIta cukA, jisakA ki anta nahIM, arthAt vartamAna samayase bote hue samayoMkI gaNanA kI jAya to unakA kahIM para anta nahIM, kAraNa anta A jAnese usameM anAvipanekA abhAva ho jaaygaa| isI taraha jaba anAdikAlase bhavyajIva mokSa jA rahe haiM to isa samayase mukta jIvoMkI gaNanA karanepara unakA kahIM anta nahIM hogaa| isameM vicAra paidA hotA hai ki bhaviSyatkAlake samayoM aura bhavyajIvoMmeM jaba itanI adhika saMkhyAkI kamI ho gayI, jisakA anta nahIM, to abataka samApta kyoM nahIM huI ? yadi kahA jAya ki bhaviSyatkAlake samayoM aura bhavyajIvoMkI saMkhyA itanI adhika hai ki anAdikAla se kama hote hue bhI vaha abhItaka to samApta nahIM huI, lekina asaMkhyAta yA ananta samayoMmeM vaha avazya samApta ho jAyagI, to isakA tAtparya vahI hogA ki kAlakA aura jIvoMke mokSa jAnekA prArambha kisI nizcita samayase huA hai aura isa prakAra hamArI anAdikalpanA kevala kalpanAmAtra Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 : sarasvatI-varadaputra paM. baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha raha jAtI hai / jisa rAzikI kamIke prArambha honekI kalpanA nahIM kara sakate, aisI hAlatameM vaha rAzi kitanI hI bar3I kyoM na ho, yadi vaha akSayAnanta nahIM hai to bahuta pahile hI naSTa ho jAnA cAhiye thI, ghaTanepara bhI yadi vaha Aja bhI vidyamAna hai to kabhI naSTa nahIM hogI' yaha siddhAnta aTala ho jAtA hai / jisa rAzikI ghaTate-ghaTate samApti ho jAya, vaha ananta to kahI jA sakatI hai lekina akSayAnanta nhiiN| anantarAzikI yadi samApti hotI hai to usake ghaTanekA prAraMbha bhI avazya hotA hai kintu akSayAnanta rAzi ghaTaneke prAraMbha aura samApti donoMse rahita hotI hai, usakI sadA madhyakI hAlata banI rahatI hai| bhaviSyatkAlake samaya anAdise vartamAna hote hue bhUtarUpa ho rahe haiM, bhavyajIva anAdise mokSa jA rahe haiM phira bhI donoMkI sattA isa samaya maujUda hai, isaliye kabhI inakA anta nahIM hogaa| zaMkA--(1) jIvakA saMsAra anAdikAlase calA A rahA hai| (2) jIvakA bhavyatvabhAva anAdikAlase hai / (3) Aja jisa kAryakI utpatti huI to kahanA hogA ki anAdikAlase Ajataka usakA prAgabhAva rahA / lekina saMsAra, bhavyatva aura prAgabhAvakA anta bhI mAnA jAtA hai ? uttara--pratyeka dravyakA svabhAva parivartana karanekA hai| parivartanameM pUrva paryAyakA nAza aura uttara paryAyakI utpatti hotI hai arthAt pUrva vartamAna paryAya bhUta ho jAtI hai aura uttara bhaviSyat paryAya vartamAna ho jAtI hai, yaha krama anAdikAlase calA A rahA hai aura anantakAla taka rhegaa|| (1) jIva dravyake bahutase pariNamana pudgaladravyase saMbaddha hAlatameM hote haiM / lekina pudgaladravyakA saMbandha chUTa sakatA hai, isaliye jabataka pudgaladravyase saMbaddha hAlatameM jIva pariNamana karatA rahegA, tabataka jitanI paryAya utpanna yA vinaSTa hoMgo una sabake samUhakA nAma hI jIvakA saMsAra hai aura isake Age jo paryAyeM utpanna yA vinaSTa hoMgI, una sabake samUhakA nAma jIvakA mokSa hai| (2) bhavyatvabhAva bhI isI tarahakI paryAyoMkI apekSA liye hue hai, kAraNa ki jabataka jIvako samyagdarzanakI prApti nahIM hotI, tabataka to bhavyatvabhAva usa jIvameM saMpUrNarUpase vidyamAna rahatA hai aura samyagdarzanake sadbhAvase jisa samaya jIvako mokSa ho jAtA hai vahA~takakI paryAyoMke parivartanake kramase bhavyatvabhAva bhI naSTa hote-hote antameM sarvathA naSTa ho jAtA hai| (3) kAryakA prAgabhAva bhI usa kArya ke pUrva anAdikAlase honevAlI dravyakI paryAyoMke samUhakA hI nAma hai| jabaki paryAyeM hamezA utpanna aura vinaSTa hotI rahatI hai arthAta bhaviSyat paryAyeM vartamAna aura vartamAna bhUta hotI rahatI haiM to jaisA-jaisA paryAyoMmeM antara AtA jAyagA vaisA-vaisA saMsAra, bhavyatva aura prAgabhAvameM bhI antara AtA jAyagA aura jaba ye paryAyeM kramase utpanna hokara vinaSTa ho jAyeMgI taba jIvake saMsAra va bhavyatvakA aura kAryake prAgabhAvakA vyavahAra nahIM hogA, lekina yaha kabhI saMbhava nahIM, ki aisA honese usa dravyakI AgekI paryAyoMke utpAda aura vinAzakA krama bhI naSTa ho jAyagA / yaha krama anAdi hai to avazya rahegA / bhaviSyat kAlakA eka samaya vartamAna hotA hai aura phira bhUta ho jAtA hai| isI taraha dUsare, tIsare samayoMkA bhI niyama hai| bhavyajIvoMmeMse chaH mahinA ATha samayameM 608 jIvoMke mokSa jAnekA niyama hai aura ina donoMkA yaha krama anAdikAlase calA A rahA hai to isakA koI kAraNa nahIM ki vaha krama naSTa ho jaaygaa| zaMkA--kAla AkAzakI taraha aparimita hai, isaliye usakI samApti na ho, lekina bhavyajIva jitane mokSa cale jAte haiM ve phira kabhI saMsArameM Ate nahIM, isaliye unakA anta avazya ho jAnA cAhiye ? Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / dharma aura siddhAnta 95 uttara -- yadyapi isa zaMkAkA uttara bhavyajIvarAzike pUrvokta akSayAnantapanese hI ho jAtA hai jaba ki mokSa jAnekA kama anAdise hai, to bhI kucha vizeSa vicAra kiyA jAtA hai / hai jisa taraha bhUtakAlake samaya muktajIvarAzise asaMkhyAtaguNe haiM usI taraha bhaviSyatkAlake samaya bhI vartamAna bhavyarAzise asaMkhyAtaguNe haiN| aisI hAlata meM donoM hI rAziyA~ parimita siddha hotI haiM / lekina yaha parimitatA akSayAnantarAziyoMkI hInAdhikatA se hI mAnI gayI / parimitatAkA yaha jo lakSaNa kiyA jAtA hai ki 'jisakI samApti ho sake' vaha avazya hI Upara kahI huI rAziyoM meM nahIM pAyA jAtA hai / jisa taraha AkAza pradezoM kI saMkhyA pUchI jAya to yahI uttara milatA hai ki antarahita hai| lekina unakI parimitatA bhI isa DhaMga se siddha kI jA sakatI hai| lokAkAza eka pradezapara aneka jIva, aneka 'pudgalaparamANu, dharma aura adharma dravyakA eka-eka pradeza tathA eka kAlA vidyamAna hai / ina sabako vaha pradeza eka hI samaya meM sthAnadAna detA hai, isase usa pradezake aneka svabhAva siddha hote haiM, kAraNa ki eka svabhAvase vaha AkAzapradeza bhinna-bhinna vastuoMko sthAnadAna nahIM de sakatA tathA AkAza pradeza ananta haiM / ve bhinna-bhinna samaya meM bhinna-bhinna parivartana karate rahate haiM / yadi samayabhedase bhinna-bhinna parivartana nahIM mAne jAveM to AkAzameM kUTasthatA siddha hogI, jo ki vastukA svabhAva nahIM hai / donoM hI prakArase AkAzake svabhAvoMkI gaNanA kI jAya to AkAza ke pradezoMkI taraha akSayAnanta honepara bhI ve svabhAva una pradezoMse anantaguNe siddha hoMge aura AkAzake pradeza akSayAnanta honepara bhI una svabhAvoMke anantaveM bhAga mAtra siddha hoNge| isI taraha kAlakI bhUta, vartamAna aura bhaviSyat samayarAzi bhI apane svabhAvoMke anantaveM bhAga mAtra siddha hotI hai / yahI AkAza aura kAlakI parimitatA hai / ye rAziyA~ akSayAnanta hokarake bhI ukta prakArase hInAdhikarUpameM rahatI haiM, isaliye parimita kahI jA sakatI haiM to parimita hote hue bhI jisa prakAra akSayAnanta honese kAlakA abhAva nahIM hogA usI prakAra parimita hote hue bhI akSayAnanta honese bhavyajIvoMkA bhI abhAva nahIM hogA / jisa taraha bhavya jIva mokSa cale jAte haiM / isaliye unameM kamI hotI jA rahI hai / usI taraha bhaviSyatkAlake samaya bhI bItate cale jAte haiM; isaliye unameM bhI kamI hotI jA rahI hai / zaMkA--jaina zAstroMmeM kAladravyake aNu svIkAra kiye gaye haiM / unakA to kabhI abhAva hotA nahIM, kAraNa ki satkA vinAza nahIM hotA, bhUta, vartamAna aura bhaviSyatarUpa unakI paryAyeM haiM, jo ki utpAda vyaya rUpa haiM / kAladravya ke sadbhAva meM ye paryAyeM hamezA paidA hotI raheMgI isaliye unakA kabhI anta nahIM hogA, isa taraha naye jIvoMkI utpatti to hotI nahIM, jisase ki ve kama hote hue bhI samApta na hoM ? uttara--yaha bAta ThIka hai ki bhUta, vartamAna aura bhaviSya kAlANukI paryAyeM haiM / lekina vicAranA yaha hai ki ye paryAyeM hamezA navIna-navIna paidA hotI haiM athavA jitanI bhI kAlANukI paryAyeM haiM ve saba kAlANumeM zaktirUpase vidyamAna haiM aura ve hI bhaviSyase vartamAna aura vartamAnase bhUta hotI huI anAdikAla se calI A rahI haiM aura calI jAyeMgI / dravya traikAlika paryAyoMkA piNDa hai / isaliye dravyakI jitanI paryAyeM ho sakatI haiM ve cAhe bhUta hoM yA vartamAna athavA bhaviSya, dravyameM eka hI sAtha rahato avazya haiM lekina itanA bhI avazya hai ki usa samayameM dravyakI bhUta paryAyeM bhUtarUpase vartamAna paryAya vartamAna rUpase aura bhaviSyatparyAyeM bhaviSyarUpase hI rahatI haiM / yadi vartamAna paryAyake sAtha dravyameM bhUta aura bhaviSyatparyAyoMkA sarvathA abhAva mAnA jAya, to yaha abhAva Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 : sarasvatI - varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha AkAzake phUlakI taraha tucchAbhAvarUpa hI hogA, jisase AkAzake phUlakI jisa prakAra kabhI utpatti nahIM hotI usI prakAra ghaTakI vartamAna paryAyakI bhI utpatti nahIM honA cAhiye tathA jyotiHzAstrase jo bhAvI candragrahaNAdikA pahilese hI jJAna kara liyA jAtA hai, vaha bhI asaMgata ThaharegA, kAraNa ki pahalI avasthA meM vaha tucchAbhAva rUpa hI mAna liyA gayA hai / isaliye vartamAna paryAyakA isakI pahalI avasthAmeM dravyameM bhaviSyadrUpase sadbhAva avazya mAnanA par3atA hai| isI taraha vartamAna paryAyake sAtha bhUtaparyAyoMkA dravya meM bhUtarUpase sadbhAva nahIM mAnanese vartamAna meM jyotiHzAstrAdike dvArA bhUta avasthAkA jJAna asaMgata ThaharegA, kyoMki bhUtaparyAyoMko dravyameM tucchAbhAvAtmaka mAna liyA gayA hai / isaliye pratisamaya dravyameM traikAlika ananta paryAyeM apane-apane rUpameM avazya rahatI haiM aura ve hI parivartana karatI huIM bhaviSyase vartamAna aura vartamAna se bhUta ho jAtI haiM, aisA mAnanA yuktisaMgata pratIta hotA hai / jainazAstroM meM jo dravyake parivartana meM dravya, kSetra, kAla aura bhAvako kAraNa mAnA gayA hai unameM bhAva inhIM traikAlika paryAyoMkA nAma hai arthAt jisa dravyameM jo vartamAna pahale bhaviSyarUpa hogI vahI vartamAnarUpa ho sakeMgI, jo vartamAna hogI vahI bhUtarUpa ho sakegI / vartamAna paryAya meM bhaviSyatparyAya kAraNa par3atI hai arthAt bhaviSyatparyAya hI vartamAnarUpa ho jAtI hai aura bhUtaparyAya meM vartamAna paryAya kAraNa par3atI hai arthAt vartamAna paryAya hI bhUtaparyAyarUpa ho jAtI hai isaliye yaha siddhAnta bhI saMgata ho jAtA hai ki eka dravya dusare dravyarUpa pariNamana nahIM karatA, anyathA koI kAraNa nahIM, ki pudgaladravya meM jIvadravyakI paryAyeM paidA na hoN| isI taraha bhUtaparyAyeM bhUtarUpase pariNamana karatI huIM dravyameM vidyamAna avazya rahatI haiM, isaliye "satkA vinAza aura asat kI utpatti nahIM hotI " : yaha siddhAnta dravyakI traikAlika paryAyoMmeM bhI lAgU hotA hai kyoMki satparyAyoMkI tucchAbhAvarUpa vinAza aura AkAzake phUlakI taraha asat paryAyoM kI utpatti mAnanemeM pUrvokta doSa Ate haiM / pratyeka dravyakI kAlika paryAyeM utanI hI haiM jitane ki kAlANuke bhUta aura bhaviSya samaya haiM aura jaba taka ina paryAyoMkA dravyameM pariNamana ho rahA hai tabhI taka usa dravyakA sadbhAva hai / jaba taka dravyakI jo paryAya bhaviSyarUpa rahatI hai taba taka dravya meM usa paryAyakA sadbhAva zaktirUpase mAnA jAtA hai aura jaba vaha paryAya vartamAna ho jAtI haiM taba vaha vyakta paryAya mAnI jAtI hai / isaliye dravyakI bhaviSyalayakA vartamAna ho jAnA utpAda aura vartamAnakA bhUta ho jAnA hI vinAza mAnA jAtA hai / hama logoM kA prayojana vartamAna paryAyase hI siddha hotA hai tathA hamArI indriyA~ vartamAna paryAyako hI grahaNa kara sakatI haiM, paryAyako vyakta paryAya kahA jAtA hai / isaliye vartamAna isa taraha se kAla jaba dravya hai to usake bhUta, vartamAna aura bhaviSya jitane bhI samaya- paryAya ho sakate haiM una sabakA kAladravya meM apane-apane rUpameM sadbhAva avazya mAnanA par3atA hai, anyathA pUrvokta doSa Ate haiM aura kramase eka-eka samaya bhaviSyase vartamAna aura vartamAna se bhUta hotA jA rahA hai, to jisa taraha jIva mokSa jA rahe haiM isaliye unameM kamI hotI jA rahI hai usI taraha kAlake bhaviSyat samaya bhI vartamAna aura bhUta hote jA rahe haiM isaliye unameM bhI kamI hotI jA rahI hai| sAtha meM yaha bhI hai ki jaba kAlake asaMkhyAta samaya (cha: mahinA ATha samayake jitane samaya hoM) bIta jAte haiM taba taka 608 jIva mokSa jA sakate haiM / isaliye yaha bAta bhalIbhA~ti siddha ho jAtI hai ki yadi bhavyajIvoMko samApti mAnI jAya to unake asaMkhyAtaguNe kAlake samayoMkI samApti avazya mAnanI par3egI, jisase kAladravyakA bhI abhAva ho jAyagA / yadi sakA kabhI vinAza nahIM hotA isaliye kAla dravyake sadbhAva ke liye usake samayoMkI samApti Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/ dharma aura siddhAnta : 97 nahIM mAnI jAya to usake asaMkhyAtaveMbhAgapramANa tathA jinakI samApti ho to kAlake samayoMkI samAptike sAtha hI ho sakatI hai, bhavyajIvoMkI samApti kaise ho sakatI hai ? zaMkA-yahA~ para bhUta kAlake samayoMkA pramANa maktajIvarAzise asaMkhyAtaguNA hI batalAyA gayA hai tathA vartamAna eka samayamAtra aura bhaviSyatkAlake samaya vidyamAna bhavyarAzike asaMkhyAtaguNe batalAye hai / lekina zAstroMmeM kAlarAzikA pramANa sarvajIvarAzikA anantaguNA batalAyA gayA hai|' isaliye yaha kathana zAstraviruddha honese pramANa nahIM mAnA jA sakatA hai ? uttara-pUrvakathanameM vartamAna samaya eka hI batalAyA gayA hai / vaha utpAda aura vinAzake kramase batalAyA gayA hai| vartamAna samaya kAlANukI paryAya hai| kAlANu lokameM asaMkhyAta mAne gaye haiM tathA eka hI sAtha samasta lokAkAzameM vartamAna samaya rahatA hai| jaba pratyeka kAlANu svatantra-svatantra hai to inakI paryAyeM bhI svatantra-svatantra mAnanA par3atI haiN| aisI hAlatameM vartamAna samayoMkA pramANa kAlANuoMke samAna asaMkhyAta ho jAtA hai / aisA hI kAlANuoMke bhUta aura bhaviSyat samayoMkA bhI pramANa samajhanA cAhiye / isaliye pahale batalAI huI kAlarAzikA sarvakAlANuoMke pramANase yadi guNA kara diyA jAya to sarvasampUrNa kAlANuoMke bhUta, vartamAna aura bhaviSyat samayoMkA pramANa nikala AtA hai| itanA honepara bhI sarvakAlANuoMke bhUta, vartamAna aura bhaviSya samayoMkA pramANa mukta aura vartamAna bhavyarAzike pramANase asaMkhyAtaguNA hI siddha hotA hai / isake Age yaha vicAra paidA hotA hai ki kAlANuoMko vartamAna paryAyeM eka samaya taka hI vartamAna rahakara bhata ho jAtI haiN| lekina vartamAna vyavahAra kabhI na naSTa huA aura na hogA, isakA kAraNa kyA mAnA jAya ? isake liye yahI susaMgata uttara diyA jA sakatA hai ki jaba kAlANuoMkI eka-eka vartamAna paryAya bhUta ho jAtI hai to usI samaya unako eka-eka bhaviSyat paryAya vartamAna ho jAtI hai, yaha krama anAdikAlase calA A rahA hai aura anantakAla taka calatA jAyagA arthAt anAdikAlase Aja taka jitane samaya bIta cuke ve saba vartamAna hokara hI bhUta hue haiM evaM anantakAla taka jitane samaya bIteMge ve saba bhI vartamAna ho karake hI bhUta hoNge| isI prakAra jaba vartamAna samaya bhUta ho jAtA hai to prathama samayameM bhinna prakArakA, dvitIya samayameM bhinna prakArakA, isI taraha tIsare, cauthe Adi anantasamayoMmeM anantaprakArakA hI bhUtapanA usameM rahegA tathA pratyeka samayakA bhaviSyatpanA bhI bhinna-bhinna kAlameM bhinna-bhinna prakArakA rhegaa| mAna lIjiye ki AjakA dina Aja vartamAna hai, Ajase jo bhaviSyakA dazavA~ dina hai vaha kalake dina bhaviSyakA navavA~ dina kahA jAyagA, parasoMke dina AThavAM, isI taraha kramase sAtavA~ Adi hotA huA dazaveM dina taka vartamAna kahA jAne lagegA tathA usake Age bhUtakA pahalA, dUsarA, tIsarA Adi kramase kahA jaaygaa| isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki pratyeka kAlANuke jitane bhUta, vartamAna aura bhaviSyat samaya haiM ve pratikSaNa bhinnabhinna pariNamana karate haiM aura pratyeka samayake ye pariNamana utane hI ho sakate hai jitane ki pratyeka kAlANuke bhUta, vartamAna aura bhaviSyake samaya batalA Aye haiN| yadi aisA nahIM mAnA jAya to Aja dina jo vartamAna vyavahAra hai vaha isake pahale va isake Ageke dina nahIM honA caahiye| lekina isake pahale va Ageke dinameM bho hama vartamAnakA vyavahAra karate hai arthAt jaisA Ajake dinako hama Aja vartamAna kahate haiM vaise hI kalake dinako kala vartamAna kaheMge, isakA koI-na-koI kAraNa avazya honA cAhiye aura yaha yahI ho sakatA hai ki kAlANukA pratyeka samaya pratikSaNa parivartana karatA rahatA hai / ye saba kAlANuke hI parivartana haiM / inakA pramANa sampUrNa kAlANuoMke jitane bhUta, vartamAna aura bhaviSyat samaya hai unase anantAnantaguNA siddha hotA hai jo 1. gommaTasAra jIvakANDa paryAptiprarUpaNA / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha ki sarvajIvarAzise anantaguNA hogA aura yahI pramANa sarvavyavahArakAlarAzikA pramANa kahA jAne yogya hai, kAraNa ki vyavahAranAma paryAya athavA parivartanakA hai aura ye parivartana pUrvokta prakArase itane ho sakate haiM, hInAdhika nhiiN| isase yaha siddha ho jAtA hai ki bhavyajIva satata mokSa jAte raheMge, phira bhI saMsAra jIvazUnya nahIM hogA tathA mokSamArga bhI banda nahIM hogA / jainadarzanameM bhavya aura abhavya inake viSayameM tA0 16 julAI san 1932 ke "jaina jagata" meM sampAdakamahodayane nimnalikhita vicAra prakaTa kiye haiM-"jaina zAstroMmeM jIvoMke do bheda milate haiM-bhavya aura abhavya / bhavyoMmeM mokSa prApta karanekI yogyatA hai, abhavyoMmeM nahIM / ye bheda pAriNAmika yA svAbhAvika kahalAte haiM, parantu zakti to sabhI jIvoMmeM ekasarIkhI hai| abhavyoMmeM bhI kevalajJAnakI zakti hai| yadi aisA na hotA to abhavyoMko kevalajJAnAvaraNakarmakI jarUrata hI nahIM rhtii| isaliye bhavya aura abhavyakA svAbhAvika bheda bilakula nahIM jNctaa| abhI taka isa viSaya meM mere nimnalikhita vicAra rahe haiN| abhavyoMkI kalpanA tIrthaMkaroMke mahattvako bar3hAneke liye hai." / Age isIkI puSTi kI gayI hai| lekina bAta aisI nahIM hai / zAstroMmeM jo bhavya aura abhavyakA bheda batalAyA gayA hai vaha vAstavika hai| aura mokSa jAnekI yogyatA va ayogyatAse hI kiyA gayA hai arthAta jisameM mokSa jAnekI yogyatA hai vaha bhavya hai aura jisameM nahIM hai vaha abhavya hai| zaMkA-jabaki bhavyoMkI taraha abhavyoMmeM bhI kevalajJAnakI zakti hai taba unameM mokSa jAnekI yogyatA kyoM nahIM hai ? uttara-abhavyoMmeM kevalajJAnakI zakti hai, isakA tAtparya yaha hai ki jIvoMkA jIvattva (caitanya) pAriNAmikabhAva mAnA gayA hai aura saMpUrNa jIvoMkA asAdhAraNa svarUpa honese vaha saMpUrNa jIvoMmeM pAyA jAtA hai| darzana, jJAna, cAritra, sukha, vIrya Adi usI jIvatvake vizeSa haiM / isaliye jIvattvake sadbhAvameM inakI sattA saMpUrNa jIvameM anAyAsa siddha ho jAtI hai| mokSa jAnekI yogyatAkA matalaba kevalajJAnAdike prakaTa honekI yogyatAse hai, kAraNa jIvoMke jJAnAdiguNa karmoMse AcchAdita haiN| isaliye bhavya aura abhavyakA lakSaNa isa prakAra ho jAtA hai, jisa jIvameM kevalajJAnAdike prakaTa honekI yogyatA hai vaha bhavya hai aura jisameM yaha yogyatA nahIM hai vaha abhavya hai / abhavyoMmeM kevalajJAnakI zakti hai, isakA artha itanA hI karanA cAhiye ki abhavyoMmeM karmoMse AcchAdita kevalajJAnakA sadbhAva hai, usakI abhivyakti nahIM hotii| yaha artha ki abhavyoMmeM bhI kevalajJAnake prakaTa honekI yogyatA hai, asaMgata hI hai / zaMkA-bhavya aura abhavya donoM prakArake jIvoMmeM samAnarUpase kevalajJAna karmose AcchAdita rahatA . hai, aisI hAlatameM bhavyoMkA kevalajJAna prakaTa ho, abhavyoMkA nahIM, yaha bheda kaise huA? uttara-kevalajJAnAdikI prakaTatA dravya, kSetra, kAla, bhAvake milanepara hotI hai-(1) dravya-jisa