Book Title: Sanjay Velatthiputta aur Syadwad
Author(s): Darbarilal Kothiya
Publisher: Z_Darbarilal_Kothiya_Abhinandan_Granth_012020.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212094/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMjaya velaTThiputta aura syAvAda syAdvAdake sambandhameM bhrAntiyA~ jaina darzanake syAdvAda siddhAntako abhI bhI vidvAn ThIka tarahase samajhanekA prayatna nahIM karate aura dharmakIrti evaM zaGkarAcAryakI taraha usake bAremeM bhrAnta ullekha athavA kathana kara jAte haiN| paM0 baladeva upAdhyAyakI bhrAnti kAzI hindU vizvavidyAlayameM saMskRta-pAlI vibhAgake vyAkhyAtA paM0 baladeva upAdhyAyane san 1946 meM 'bauddha-darzana' nAmakA eka grantha hindImeM likhakara prakAzita kiyA hai / isameM unhoMne buddha ke samakAlIna mata-pravartakoMke matoMko dete hue saMjaya velaThThiputtake anizcitatAvAdako bhI bauddhoMke 'dIghanikAya' (hindI a0 pR0 22) granthase upasthita kiyA hai aura antameM yaha niSkarSa nikAlA hai ki "yaha anekAntavAda pratIta hotA hai| sambhavataH aise hI AdhArapara mahAvIrakA syAdvAda pratiSThita kiyA gayA thaa|" rAhula sAMskRtyAyanakA bhrama isI prakAra darzana aura hindIke khyAtiprApta bauddha vidvAn rAhula sAMskRtyAyana apane 'darzana-digdarzana' meM likhate haiM "Adhunika jaina-darzanakA AdhAra 'syAdvAda' hai, jo mAlUma hotA hai saMjaya velaThThiputtake cAra aGgavAle anekAntavAdako (!) lekara use sAta aGgavAlA kiyA gayA hai / saMjayane tattvoM (= paraloka, devatA) ke bAremeM kucha nizcayAtmaka rUpase kahanese inkAra karate hue usa inkArako cAra prakAra kahA hai 1. hai ?-nahIM kaha sktaa| 2. nahIM hai ?-nahIM kaha sktaa| 3. hai bhI nahIM bhI?-nahIM kaha sakatA / 4. na hai aura na nahIM hai-nahIM kaha sakatA / isakI tulanA kIjie jainoMke sAta prakArake syAdvAdase1. hai ?-ho sakatA hai (syAd asti) 2. nahIM hai ?-nahIM bhI ho sakatA (syAnnAsti) 3. hai bhI nahIM bhI ?-hai bhI aura nahIM bhI ho sakatA hai (syAdasti ca nAsti ca) ukta tInoM uttara kyA kahe jA sakate (= vaktavya) haiM ? isakA uttara jaina 'nahIM' meM dete haiM4. syAd (ho sakatA hai) kyA yaha kahA jA sakatA ( = vaktavya) hai ?-nahIM, syAd avaktavya hai| 5. 'syAd asti' kyA yaha vaktavya hai ? nahIM 'syAd asti' avaktavya hai / 6. 'syAd nAsti' kyA yaha vaktavya hai ? nahIM, 'syAd nAsti' avaktavya hai / 7. 'syAd asti ca nAsti ca' kyA yaha vaktavya hai ? nahIM, 'syAd asti ca nAsti ca' avaktavya hai|' 1. bauddhadarzana pR0 40 / 2. darzanadigdarzana pR0 496-97 / -185 - 24 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ donoM ke milAne se mAlUma hogA ki jainoMne saMjayake pahale vAle tIna vAkyoM (prazna aura uttara donoM) ko alaga karake apane syAdvAda kI chaha bhaGgiyA~ banAI haiM, aura usake cauthe vAkya "na hai aura na nahIM hai" ko chor3akara 'syAd' bhI avaktavya hai yaha sAtavAM bhaGga taiyAra kara apanI saptabhaGgI pUrI kI / upalabhya sAmagrI se mAlUma hotA hai ki saMjaya anekAntavAdakA prayoga paraloka, devatA, karmaphala, mukta puruSa jaise-- parokSa viSayoMpara karatA thA / jaina saMjayakI yuktiko pratyakSa vastuoM para lAgU karate haiM / udAharaNArthaM sAmane maujUda ghaTakI sattAke bAremeM yadi jaina darzana se prazna pUchA jAya, to uttara nimna prakAra milegA 1. ghaTa yahA~ hai ? ho sakatA hai ( = syAdasti ) | 2. ghaTa yahA~ nahIM hai ? nahIM bhI ho sakatA hai ( = syAd nAsti ) / 3. kyA ghaTa yahA~ hai bhI aura nahIM bhI hai ? -- hai bhI aura nahIM bhI ho sakatA hai ( = syAd asti ca nAsti ca ) / 4. 'ho sakatA hai' ( = syAd) kyA yaha kahA jA sakatA hai ? nahIM, 'syAd' yaha a vaktavya hai / 5. ghaTa yahA~ 'ho sakatA hai' ( = syAdasti) kyA yaha kahA jA sakatA hai ? nahIM, 'ghaTa yahA~ ho sakatA hai' yaha nahIM kahA jA sakatA hai / 6. ghaTa yahA~ 'nahIM ho sakatA ( = syAn nAsti ) kyA yaha kahA jA sakatA hai ? nahIM, 'ghaTa yahA~ nahIM ho sakatA' yaha nahIM kahA jA sakatA | 7. ghaTa yahA~ 'ho bhI sakatA hai, nahIM bhI ho sakatA hai, kyA yaha kahA jA sakatA hai ? nahIM, 'ghaTa' yahA~ ho bhI sakatA hai, nahIM bhI ho sakatA hai' yaha nahIM kahA jA sakatA / isa prakAra eka bhI siddhAnta (= vAda ) kI sthApanA na karanA, jo ki saMjayakA vAda thA, usIko saMjayake anuyAyiyoM ke lupta ho jAnepara jainoMne apanA liyA, aura usake catubhaMgI nyAyako saptabhaGgI meM pariNata kara diyA / " ukta bhrAntiyoMkA nirAkaraNa mAlUma hotA hai ki ina vidvAnoMne jainadarzanake syAdvAda siddhAntako niSpakSa hokara samajhanekA prayatna nahIM kiyA aura paramparAse jo jAnakArI unheM milI usIke AdhArapara unhoMne ukta kathana kiyA hai / acchA hotA, yadi ve kisI jaina vidvAn athavA dArzanika jaina granthase jainadarzana ke syAdvAdako samajhakara usapara kucha likhate / hameM Azcarya hai ki darzanoM aura unake itihAsakA apaneko adhikArI vidvAn mAnanevAlA rAhulajI jaisA mahApaNDita jainadarzana aura usake itihAsako chipAkara yaha kaise likha gayA ki " saMjayake vAdako hI saMjayake anuyAyiyoMke lupta ho jAnepara jainoMne apanA liyA / " kyA ve yaha mAnate haiM ki jainadharma va jainadarzana aura unake mAnanevAle jaina saMjayake pahale nahIM the ? yadi nahIM, to unakA ukta likhanA asambaddha aura bhrAnta hai / aura yadi mAnate haiM, to unakI yaha bar3I bhArI aitihAsika bhUla hai, jise svIkAra karake unheM turanta ho apanI bhUlakA parimArjana karanA cAhiye / yaha aba sarva vidita ho gayA hai aura prAyaH sabhI niSpakSa aitihAsika bhAratIya tathA pAzcAtma vidvAnoMne svIkAra bhI kara liyA hai ki jainadharma va jainadarzanake pravartaka bhagavAn mahAvIra nahIM the, apitu unase pUrva ho gaye RSabhadeva Adi 23 tIrthaGkara unake pravartaka haiM, jo vibhinna samayoM meM hue haiM aura jinameM pahale tIrthaGkara RSabhadeva, 22veM tIrthaGkara ariSTanemi ( kRSNa ke samakAlIna aura unake cacere bhAI) tathA 23veM tIrthaGkara pArzvanAtha to aitihAsika mahApuruSa bhI siddha ho cuke haiM / ataH bhagavAn mahAvIrake samakAlIna saMjaya aura usake anuyAyiyoM ke pUrva jainadharma va jainadarzana aura - 186 - Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unake mAnanevAle jaina vidyamAna the aura isaliye unake dvArA saMjayake vAdako apanAnekA rAhulajIkA AkSepa sarvathA nirAdhAra aura asaMgata hai / aisA hI eka bhArI AkSepa apane bauddha granthakAroMkI prazaMsAkI dhanameM be samagra bhAratIya vidvAnoMpara bhI kara gaye, jo akSamya hai / ve isI 'darzana digdarzana' (pR0 498) meM likhate haiM "nAgArjuna, asaMga, vasubandhu diGnAga, dharmakIrti--bhAratake apratima dArzanika isI dhArAmeM paidA hue the| unhIMke hI ucchiSTa-bhojI pIcheke prAyaH: sAre hI dUsare bhAratIya dArzanika dikhalAI par3ate haiN|" rAhulajI jaise kalamazUroMko hareka bAtako aura pratyeka padavAkyAdiko nApa-jokhakara hI kahanA aura likhanA cAhie / unakA yaha likhanA bahuta hI bhrAnta aura Apattijanaka hai / aba saMjayakA vAda kyA hai aura jainoMkA syAdvAda kyA hai ? tathA ukta vidvAnoMkA ukta kathana kyA saMgata evaM abhrAnta hai ? ina bAtoMpara saMkSepameM vicAra kiyA jAtA hai| saMjayavelaThThiputtakA vAda (mata) bhagavAn mahAvIrake samakAlameM aneka mata-pravartaka vidyamAna the| unameM nimna chaha mata-pravartaka bahuta prasiddha aura lokamAnya the 1 ajitakeza kambala, 2 makkhali gozAla, 3 pUraNa kAzyapa, 4 prakrudha kAtyAyana, 5 saMjaya velaTTiputta aura 6 gautama buddh| inameM ajitakeza kambala aura makkhali gozAla bhautikavAdI, pUraNa kAzyapa aura prakdha kAtyAyana nityatAvAdI, saJjaya velaTThiputta anizcitatAvAdI aura gautama buddha kSaNika anAtmavAdI the / prakRtameM hameM saJjayake matako jAnanA hai| ataH unake matako nIce diyA jAtA hai| 'dIghanikAya' meM unakA mata isa prakAra batalAyA hai yadi Apa pUche-'kyA paraloka hai', to yadi maiM samajhatA hoU~ ki paraloka hai to Apako batAU~ ki paraloka hai| maiM aisA bhI nahIM kahatA vaisA bhI nahIM kahatA, dUsarI tarahase bhI nahIM kahatA / maiM yaha bhI nahIM kahatA ki 'vaha nahIM haiN'| maiM yaha bhI nahIM kahatA ki 'vaha nahIM nahIM hai / paraloka nahIM hai, paraloka nahIM nhiiN|' devatA (= aupapAdika prANI) haiN"| devatA nahIM haiM, haiM bhI aura nahIM bhI, na haiM aura na nahIM haiM." acche bure karmake phala haiM, nahIM hai, haiM bhI nahIM bhI, na haiM aura na nahIM hai / tathAgata (= muktapuruSa) maraneke bAda hote haiM, nahIM hote haiM....." ? ~~yadi mujhase aisA pUche, to maiM yadi aisA samajhatA hoU~ to aisA Apako khuuN| maiM aisA bhI nahIM kahatA, vaisA bhI nahIM kahatA " / " yaha bauddhoM dvArA ullekhita saMjayakA mata hai / isameM pAThaka dekheMge ki saMjaya paraloka, devatA, karmaphala aura muktapuruSa ina atIndriya padArthoM ke jAnane meM asamartha thA aura isaliye unake astitvAdike bAremeM vaha koI nizcaya nahIM kara skaa| jaba bhI koI ina padArthoM ke bAremeM usase prazna karatA thA taba vaha catuSkoTi vikalpadvArA yahI kahatA thA ki maiM jAnatA hoU~ to batalAU~ aura isaliye nizcayase kucha bhI nahIM kaha sktaa|' ataH yaha to bilakula spaSTa hai ki saMjaya anizcitAvAdI athavA saMzayavAdI thA aura usakA mata anizcitatAvAda yA saMzayavAdarUpa thaa| rAhalajIne svayaM bhI likhA hai ki "saMjayakA darzana jisa rUpameM hama 1. dekho, 'darzana-digdarzana' pR0 492 / -187 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taka pahu~cA hai usase to usake darzanakA abhiprAya hai, mAnavakI sahajabuddhiko bhrama meM DAlA jAye aura vaha kucha nizcaya na kara bhrAnta dhAraNAoMko apratyakSa rUpase puSTa kare / " jaina darzanakA syAdvAda aura anekAntavAda parantu jainadarzanakA syAdvAda saMjayake ukta anizcitatAvAda athavA saMzayavAdase ekadama bhinna aura nirNaya- koTiko liye hue haiN| donoM meM pUrva-pazcima athavA 36 ke aMkoM jaisA antara hai / jahA~ saMjayakA vAda anizcayAtmaka hai vahA~ jainadarzanakA syAdvAda nizcayAtmaka hai / vaha mAnavako sahaja buddhiko bhramameM nahIM DAlatA, balki usameM AbhAsita athavA upasthita virodhoM va sandehoMko dUra kara vastu-tattvakA nirNaya karAne meM sakSama hotA hai / smaraNa rahe ki samagra ( pratyakSa aura parokSa) vastu tattva anekadharmAtmaka hai-- usameM aneka (nAnA ) anta ( dharma - zakti - svabhAva ) pAye jAte haiM aura isaliye use anekAntAtmaka bhI kahA jAtA hai / vastutattvakI yaha anekAntAtmakatA nisargataH hai, aprAkRtika nahIM / yahI vastu meM aneka dharmokA svIkAra va pratipAdana jainoMkA anekAntavAda hai| saMjayake vAdako, jo anizcitatAvAda athavA saMzayavAdake nAmase ullikhita hotA hai, anekAntavAda kahanA athavA batalAnA kisI taraha bhI ucita evaM saGgata nahIM hai, kyoMki saMjaya are eka bhI siddhAnta kI sthApanA nahIM hai; jaisA ki usake uparokta mata- pradarzana aura rAhulajIke pUrvokta kathanase spaSTa hai / kintu anekAntavAdameM astitvAdi sabhI dharmokI sthApanA aura nizcaya hai / jisa jisa apekSAse ve dharma usameM vyavasthita evaM nizcita haiM una sabakA nirUpaka syAdvAda hai / anekAntavAda vyavasthApya hai to syAdvAda usakA vyavasthApaka hai / dUsare zabdoM meM anekAntavAda vastu ( vAcya prameya) rUpa hai aura syAdvAda nirNAyaka (vAcaka-tattva) rUpa hai| vAstava meM anekAntAtmaka vastutattvako ThIka-ThIka samajhane-samajhAne, pratipAdana karane-karAneke liye hI syAdvAdakA AviSkAra kiyA gayA hai, jisake prarUpaka jainoMke sabhI (24) tIrthaMkara haiM / antima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIrako usakA prarUpaNa uttarAdhikAra ke rUpameM 23 veM tIrthaMkara bhagavAn pArzvanAthase tathA bhagavAn pArzvanAthako kRSNake samakAlIna 22 veM tIrthaMkara ariSTanemise milA thA / isa taraha pUrva pUrva tIrthakara agrima tIrthaMkarako paramparayA syAdvAdakA prarUpaNa prApta huA thaa| isa yugake prathama tIrthaMkara RSabhadeva haiM jo isa yugake Adya syAdvAdaprarUpaka haiM / mahAn jaina tArkika samantabhadra' aura akalaGkadeva jaise prakhyAta jainAcAryoMne sabhI tIrthaMkaroMko spaSTataH syAdvAdI -- syAdvAdapratipAdaka batalAyA hai aura usa rUpase unakA guNa-kIrtana kiyA hai| jainoMkI yaha atyanta prAmANika mAnyatA hai ki unake hara eka tIrthaMkarakA upadeza 'syAdvAdAmRtagarbha' hotA hai aura ve 'syAdvAdapuNyodadhi' hote haiM / ataH kevala bhagavAn mahAvIra hI syAdvAda ke pratiSThApaka va pratipAdaka nahIM haiM / syAdvAda jainadharmakA maulika siddhAnta hai aura vaha bhagavAn mahAvIra ke pUrvavartI aitihAsika evaM prAgaitihAsika kAlase samAgata hai / syAdvAdakA artha aura prayoga 'syAdvAda' pada syAt aura vAda ina do zabdoMse banA hai / 'syAt' avyaya nipAtazabda hai, kriyA athavA anya zabda nahIM, jisakA artha hai kathaJcit kicit, kisI apekSA, koI ekadRSTi, koI eka dharmakI 1. 'bandhazca mokSazca tayozca hetU baddhazca muktazca phalaM ca mukteH / syAdvAdino nAtha tavaiva yuktaM naikAntadRSTestvamato'si zAstA // 14 // / ' -- svayaMbhU stotragata zaMbhavajinastotra | 2. "dharmatIrthakarebhyo'stu syAdvAvibhyo namo namaH / vRSabhAdimahAvIrAntebhyaH svAtmopalabdhaye // 1 // " - laghIyastraya - 188 - Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivakSA koI eka ora / aura 'bAda' zabdakA artha hai mAnyatA athavA kathana / jo syAt (kathaJcit) kA kathana karanevAlA athavA syAt' ko lekara pratipAdana karanevAlA hai vaha syAdvAda hai / arthAt jo sarvathA ekAntakA tyAgakara apekSAse vastusvarUpakA vidhAna karatA hai vaha syAdvAda hai| kathaJcidvAda, apekSAvAda Adi isIke dUsare nAma haiM-ina nAmoMse bhI usIkA bodha hotA hai| jaina tAkikaziromaNi svAmI samantabhadrane AptamImAMsA aura svayambhUstotrameM yahI kahA hai syAdvAdaH sarvathaikAntatyAgAtkivRttacidvidhiH / saptabhaGganayApekSo heyAdeyavizeSakaH ||104||-aaptmiimaaNsaa / sadekanityavaktavyAstadvipakSAzca ye nayAH / sarvatheti praduSyanti puSyanti syAditIhite // sarvathAniyamatyAgI yathAdRSTamapekSakaH / syAcchabdastAvake nyAye nAnyeSAmAtmavidviSAm / / svayambhUstotra / ataH 'syAta' zabdako saMzayArthaka, bhramArthaka athavA anizcayAtmaka nahIM samajhanA cAhiye / vaha avivakSita dharmokI gauNatA aura vivakSita dharmakI pradhAnatAko sUcita karatA huA vivakSita ho rahe dharmakA vidhAna evaM nizcaya karAnevAlA hai| saMjayake anizcitatAvAdakI taraha vaha anirNIti athavA vastutattvakI sarvathA avAcyatAkI ghoSaNA nahIM krtaa| usake dvArA jaisA prativAdana hotA hai vaha samantabhadrake zabdoMmeM nimna prakAra hai kathaJcitte sadeveSTaM kathaJcidasadeva tat / tathobhayamavAcyaM ca nayayogAnna sarvathA // 14 / / sadeva sarva ko necchet svarUpAdicatuSTayAt / asadeva viparyAsAnna cenna vyavatiSThate // 15 // kramApitadvayAd dvaitaM, shaavaacymshktitH| avaktavyottarAH zeSAstrayo bhaGgAH svahetutaH // 16 / / arthAt jainadarzanameM samagna vastutattva kathaJcit sat hI hai, kathaMcit asat hI hai prathA kathaMcit ubhaya hI hai aura kathaMcit avAcya hI hai, so yaha saba nayavivakSAse hai, sarvathA nhiiN| svarUpAdi (svadravya, svakSetra, svakAla, svabhAva ina) cArase use kauna sat hI nahIM mAnegA aura pararUpAdi (paradravya, parakSetra, parakAla, parabhAva ina) cArase kauna asat hI nahIM maanegaa| yadi isa taraha use svIkAra na kiyA jAya to usakI vyavasthA nahIM ho sktii| kramase apita donoM (sata aura asata) kI apekSAse vaha kathaMcit ubhaya hI hai, eka sAtha donoM (sat aura asat) ko kaha na sakanese avAcya hI hai / isI prakAra avaktavyake bAdake anya tIna bhaGga (sadavAcya, asadavAcya, aura sadasadavAcya) bhI apanI vivakSAoMse samajha lenA caahie| yahI jainadarzanakA saptabhaGgI nyAya hai jo virodhI-avirodhI dharmayugalako lekara prayukta kiyA jAtA hai aura tattat apekSAoMse vastu-dharmokA nirUpaNa karatA hai / syAdvAda eka vijayI yoddhA hai aura saptabhaGgInyAya usakA astra-zastrAdi vijaya-sAdhana hai| athavA yoM kahie ki vaha eka svataH siddha nyAyAdhIza hai aura saptabhaGgI usake nirNayakA eka sAdhana hai / jainadarzanake ina syAdvAda, saptabhaGgInyAya, anekAntavAda AdikA vistRta aura prAmANika vivecana AptamImAMsA, svayambhUstotra, yuktyanuzAsana, sanmatisUtra, aSTazatI, aSTasahasrI, anekAntajayapatAkA, syAdvAdamaJjarI Adi jaina dArzanika granthoMmeM samupalabdha hai| -189 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMjaya anizcitatAvAda aura jainadarzanake syAdvAdameM antaraM Upara rAhulajIne saMjayakI caturbhaGgI isa prakAra batalAI hai1, hai ? -- nahIM kaha sakatA / 2. nahIM hai ? - nahIM kaha sakatA / 3. hai bhI nahIM bhI ? -- nahIM kaha sakatA / 4. na hai aura na nahIM hai ? saMjayane sabhI parokSa vastuoMke bAremeM 'nahIM kaha sakatA' javAba diyA hai aura isaliye use anizcita tAvAdI kahA gayA hai / nahIM kaha sakatA / jainoMkI jo saptabhaMgI hai vaha isa prakAra hai 1. vastu hai ? - kathaJcit ( apanI dravyAdi cAra apekSAoMse ) vastu hai hI -- syAdastyeva 2. vastu nahIM hai ? -- kathaJcit (paradravyAdi cAra apekSAoM se ) vastu nahIM hI hai--- syAnnAstyeva ghaTAdi vastu / 3. vastu haiM, nahIM (ubhaya ) hai ? - kathaJcit ( kramase arpita donoM - svadravyAdi aura paradravyAdi cAra apekSAoM se vastu hai, nahIM (ubhaya) hI hai - syAdasti nAstyeva ghaTAdi vastu | ghaTAdivastu / 4. vastu avaktavya haiM ? -- kathaMcit ( eka sAtha vivakSita svadravyAdi aura paradravyAdi donoM apekSAoM se kahI na jA sakanese) vastu avaktavya hI hai- syAdavaktavyameva ghaTAdivastu | 5. vastu 'hai - avaktavya hai' ? - kathaMcit (svadravyAdise aura eka sAtha vivakSita donoM sva-paradravyAdikI apekSAoMse kahI na jA sakanese ) vastu ' hai - avaktavya hI hai' - syAdastyavaktavyameva vastu / 6. vastu 'nahIM - avaktavya hai' ? - kathaMcit (paradravyAdise aura eka sAtha vivakSita donoM sva-para dravyAdiko apekSAse kahI na jA sakanese ) vastu 'nahIM - avaktavya hI hai' - syAnnAstyavaktavyameva ghaTAdivastu / 7. vastu hai - nahIM - avaktavya hai' ? - kathaMcit ( kramase arpita sva-para dravyAdise aura eka sAtha arpita svaparadravyAdikI apekSAse kahI na jA sakanese ) vastu hai, nahIM aura avaktavya hI hai' - syAdasti nAstyavaktavyameva ghaTAdi vastu / bhaGga to maulika haiM aura tIsarA, taraha anya cAra bhaGga mUlabhUta tIna saMyogaja svAda cAra hI bana sakate jainoMkI isa saptabhaGgI meM pahalA, dUsarA aura cauthA ye tIna pA~cavA~ aura chaThA dvisaMyogI tathA sAtavA~ trisaMyogI bhaGga hai aura isa bhaGgoM ke saMyogaja bhaGga haiM / jaise namaka, mirca aura khaTAI ina tInake haiM -- namaka mirca, namaka- khaTAI, mirca- khaTAI aura namaka mirca - khaTAI - inase jyAdA yA kama nahIM / ina saMyogI cAra svAdoMmeM mUla tIna svAdoMko aura milA denese kula svAda sAta hI banate haiM / yahI saptabhaGgoM kI bAta hai / vastu yato anantadharma haiM, parantu pratyeka dharmako lekara vidhi-niSedhakI apekSAse sAta hI dharma vyavasthita haiM - sattvadharma, asattvadharma, sattvAsattvobhaya, avaktavyatva, sattvAvaktavyatva, asattvAvaktavyatva aura sattvAsattvAvaktavyatva / ina sAtase na kama haiM aura na jyAdA / ataeva zaGkAkAroMko sAta hI prakArake sandeha, sAta hI prakArakI jijJAsAe~, sAta hI prakArake prazna hote haiM aura isaliye unake uttaravAkya sAta hI hote haiM, jinheM - 190 - Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGga yA saptabhaGgIke nAmase kahA jAtA hai| isa taraha jainoM kI saptabhaGgI upapattipUrNa DhaGgase suvyavasthita aura sunizcita hai / para saMjayakI uparyukta caturbhaGgI meM koI bhI upapatti nahIM hai / usane cAroM praznoMkA javAba 'nahIM kaha sakatA' meM hI diyA hai aura jisakA koI bhI hetu upasthita nahIM kiyA aura isaliye vaha unake viSaya meM anizcita hai rAhulajIne jo Upara jainoMkI saptabhaGgI dikhAI hai vaha bhramapUrNa hai / hama pahale kaha Aye haiM ki jainadarzanameM 'syAdvAda' ke antargata 'syAt' zabdakA artha 'ho sakatA hai' aisA sandeha athavA bhramarUpa nahIM hai usakA to kathaJcit ( kisI eka apekSAse) artha hai jo nirNayarUpa hai / udAharaNArtha devadatta ko lIjiye, vaha pitAputrAdi aneka dharmarUpa hai / yadi jainadarzanase yaha prazna kiyA jAya ki kyA devadatta pitA hai ? to jainadarzana syAdvAda dvArA nimna prakAra uttara degA 1. devadatta pitA hai-- apane putrakI apekSAse - 'syAt devadattaH pitA asti' / 2. devadatta pitA nahIM hai-- apane pitA-mAmA AdikI apekSAse--kyoMki unakI apekSAse to vaha putra, bhAnajA Adi hai - 'syAt devadattaH pitA nAsti' / 3. devadatta pitA hai aura nahIM hai-apane putrakI apekSA aura apane pitA-mAmA AdikI apekSA se-- ' syAt devadattaH pitA asti ca nAsti ca' / 4. devadatta avaktavya hai - eka sAtha pitA-putrAdi donoM apekSAoMse kahA na jA sakanese - 'syAt devadattaH avaktavyaH / 5. devadatta pitA ' hai - avaktavya hai' - apane putrakI apekSA tathA eka sAtha pitA-putrAdi donoM apekSAoMse kahA na jA sakanaMse - 'syAt devadattaH pitA astyavaktavyaH' / 6. devadatta 'pitA nahIM hai - avaktavya hai' - apane pitA mAmA AdikI apekSA aura eka sAtha pitA putrAdi donoM apekSAoMse kahA na jA sakanese -- ' syAt devadattaH nAstya vaktavyaH' / 7. 'devadatta pitA' hai aura nahIM hai tathA abaktavya hai' - kramase vivakSita pitA-putrAdi donoMkI apekSA aura eka sAtha vivakSita pitA-putrAdi donoM apekSAoMse kahA na jA sakanese - ' syAt devadattaH pitA asti nAsti cAvaktavyaH' / yaha dhyAna rahe ki jainadarzanameM pratyeka vAkya meM usake dvArA pratipAdya dharmakA nizcaya karAneke liye 'evakArakA' vidhAna abhihita hai jisakA prayoga nayavizAradoMke liye yatheccha hai - ve kareM cAhe na kareM / na karanepara bhI usakA adhyavasAya ve kara lete haiM / rAhulajI jaba 'syAt' zabdake mUlArthake samajhane meM hI bhArI bhUla kara gaye taba syAdvAdakI bhaMgiyoMke mela-jola karanemeM bhUleM kara hI sakate the aura usIkA pariNAma hai| ki jaina darzana ke saptabhaMgoM kA pradarzana unhoMne ThIka taraha nahIM kiyA / hameM AzA hai ki ve tathA syAdvAda ke sambandhameM bhrAnta anya vidvAn bhI jainadarzanake syAdvAda aura saptabhaMgIko ThIka tarahase hI samajhane aura ullekha karanekA prayatna kareMge / yadi saMjaya ke darzana aura caturmaGgIko hI jaina darzanameM apanAyA gayA hotA to jainadArzanika usake darzanakA kadApi Alocana na karate / aSTazatI aura aSTasahasrI meM akalaMkadeva tathA vidyAnandane isa darzanakI jaisI kucha kar3I AlocanA karake usameM doSoM kA pradarzana kiyA hai vaha dekhate hI banatA hai / yathA - 191 - Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'tarhayastIti na bhaNAmi, nAstIti ca na bhaNAmi, yadapi ca bhaNAmi tadapi na bhaNAmIti darzanamastviti kazcit, sopi pApIyAn / tathA hi sadbhAvetarAbhyAmanabhilApe vastunaH kevalaM mUkatvaM jagataH syAta, vidhipratiSedhavyavahArAyogAt / na hi sarvAtmanAnabhilApyasvabhAva buddhiradhyavasyati / na cAnadhyavaseyaM pramitaM nAma, gRhItasyApi tAdRzasyAgRhItakalpatvAt / mUrchAcaitanyavaditi / " aSTasa0 pR0 129 / isase yaha sApha hai ki saMjayakI sadoSa catubhaMgI aura usake darzanako jainadarzanane nahIM apnaayaa| usake apane syAdvAdasiddhAnta, anekAnta-siddhAnta, saptabhaMgIsiddhAnta saMjayase bahuta pahalese pracalita haiN| jaise usake ahiMsA-siddhAnta, aparigraha-siddhAnta, karma-siddhAnta Adi siddhAnta pracalita haiM aura jinake Adyapravartaka isa yugake tIrthaGkara RSabhadeva haiM aura antima mahAvIra haiM / vizvAsa hai ukta vidvAn apanI jainadarzana va syAdvAdake bAremeM haI bhrAntiyoMkA parimArjana kareMge aura usakI ghoSaNA kara deNge| TAVA DAM -192 -