Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૮૪]
આ. વિ.નદનસૂરિસ્મારકગ્રંથ
સંધની એક્તા ખાતર વિ. સં. ૨૦૦૪ની જેમ વિ. સં. ૨૦૧૩માં પણ તપગચ્છમાં સંવત્સરી-ભેદ આવતો હતો. લૌકિક પંચાંગ (ચંડાશુ ચંડુ)માં ભાદરવા શુદિ પાંચમનો ક્ષય હતે. એટલે આપણે ત્યાં આરાધનામાં, ૨૦૦૪ની જેમ, ત્રણ મત પ્રવર્તે એવી સ્થિતિ હતી.
એમાં નવો તિથિમત તે પાંચમને ક્ષય માનીને ચોથ ને ગુરુવારે સંવત્સરી કરનાર હતો. અને એકતિથિપક્ષમાં પણ સૂરિસમ્રાટને સમુદાય અને અન્ય કેટલાક સમુદાય પણ પાંચમના ક્ષયે, અન્ય પંચાંગના આધારે, છને ક્ષય સ્વીકારીને ચોથ ને ગુરુવારે જ, સંવત્સરી કરવાના હતા, જ્યારે, આચાર્ય શ્રી સાગરાનંદસૂરીશ્વરજી મહારાજ વગેરે સમુદાએ પાંચમના ક્ષયે ત્રીજનો ક્ષય કરીને ચોથ ને બુધવારે સંવત્સરી કરવાનું નક્કી કર્યું હતું. અમદાવાદના ડેલાના ઉપાશ્રયન સાધુ-સમુદાય પણ આ વખતે એ માન્યતામાં ભળ્યો હતો. અને અમદાવાદની લવારની પોળના ઉપાશ્રયને મુનિ-સમુદાય પણ, પાંચમના ક્ષયે ચોથનો ક્ષય માનીને, સંવત્સરી બુધવારની કરનાર હતો. - આમ, વિ. સં. ૨૦૧૩ની સાલમાં સંવત્સરી મહાપર્વની આરાધના અગે, વિભિન્ન મત પ્રવર્તતા હતા. અને સૌ પોતપોતાની માન્યતામાં મક્કમ હતા. અને પોતાની માન્યતા બીજાને મનાવવા સતર્ક હતા. . આમાં, કેટલાક એકતા અને સમાધાન માટેની પ્રવૃત્તિ પણ કરતા હતા. એમાં બે પ્રકારની વ્યક્તિઓ હતી. કેટલીક વ્યક્તિઓ નવા તિથિમતના સંદેશવાહક તરીકે કામ કરતી હતી. નવા તિથિમત તરફથી એમને માત્ર સમાધાન ને એકતાની વાતો જ ચલાવવાની રહેતી. એવી વાતે ચલાવીને તેઓ એવું દેખાડવા મથતા કે “અમારા પક્ષને સમાધાનની ઉત્કટ આતુરતા હોવા છતાં એકતિથિવાળાઓને સમાધાન ખપતું નથી.” પણ એમની આ વાતોની અસર વાત પૂરતી જ રહી શકતી.
બીજો વર્ગ એવો હતો, જેને સાચેસાચ સુલેહ ને સમાધાનની ઘણી આતુરતા હતી. એ લોકો તપાગચ્છના બંને પક્ષમાં ઐક્ય સધાય એ માટે ભરપૂર મહેનત કરી રહ્યા હતા. અને એમાં સફળ ન થવાય, તે પણ એકતિથિપક્ષમાં આ વર્ષની સંવત્સરી અંગે જે મતભેદ દેખાતા હતા, તે નિવારીને એ બધા એક જ તારીખે સંવત્સરી આરાધે, એ માટેના પ્રયાસો વિશેષપણે ચાલુ રાખ્યા હતા.
આ વર્ષે, આવા જ સપ્રયત્નોના એક મહત્ત્વના ભાગરૂપે મુંબઈ-ગોડીજી-શ્રી દેવસૂર તપાગચ્છ સંઘના આગેવાનો એકતિથિપક્ષના જુદા જુદા આચાર્યો પાસે એકવાક્યતા
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાત્સલ્યનિધિ સંઘનાયક
[૮૫]
કરવાની વિનતી કરવા ગયા. સૌ તરફથી સલાહ મળી કે શ્રી વિજયનંદનસૂરિજી મહારાજ પાસે જાઓ. એ કરશે એ સૌને મજૂર રહેશે. એટલે એ આગેવાને અમદાવાદ બિરાજતા શ્રી વિજયાદયસૂરિજી મહારાજ તથા શ્રી વિજયનંદનસૂરિજી પાસે આવ્યા; આવીને એમને વિનતિ કરી કે “સાહેબ ! આપના ઉપર સૌ મીટ માંડીને બેઠા છે. ગમે તે મા કાઢો, પણ આખા તપાગચ્છમાં અથવા છેવટે આપણા પક્ષમાં એકતા થાય એવું કરી આપે. આ વખતે આપણામાં જુદી જુદી સંવત્સરી થશે તે આપણી શેાભા ઘટશે.”
આ આગેવાના સમાધાનની ભૂમિકા લઈને આવ્યા હતા, અને એ પ્રમાણે, દેખીતી રીતે જ, તે પાંચમના ક્ષયે ત્રીજને ક્ષય કરવા ઉચિત છે, એવા વિચારના હતા. અને એ વિચાર શ્રી વિજયનદનસૂરિજી મહારાજ સ્વીકારે, તે સૂરિસમ્રાટે આજ સુધી આચરેલી અને દેવસૂર તપાગચ્છ સઘની અવિચ્છિન્ન પ્રણાલિકા, જે પાંચમના ક્ષયે છઠના ક્ષય કરવાની છે, તેને છોડવાની જ વાત હતી. આ વાત શ્રી વિજયનંદનસૂરિજીને પસંદ નહાતી. એટલે એમણે ‘ ડેલાના ઉપાશ્રયના ને લવારતી પાળના ઉપાશ્રયને અવિચ્છિન્ન અને સાચા ધારી માર્ગ, એ માને માટે પાતે તથા પેાતાના પૂજ્ગ્યાએ રાખેલી વફાદારી, એ માર્ગે ચાલવાથી શાસ્ત્ર અને પરપરા અનેની જળવાતી શુદ્ધિ અને વફાદારી, એ માને બદલવાથી ઊભી થતી મુશ્કેલીઓ ’ વગેરે વાતા ખૂબ સ્વસ્થ અને વ્યવસ્થિતરીતે એ આગેવાનને સમજાવી. એ વાત ખરેખર જાણવા લાયક હોવા સાથે એમના અગાધ બુદ્ધિકૌશલ્ય અને નિરાગ્રહભાવની દ્યોતક છે, એટલે આપણે પણ જાણવા જેવી છે.
સૌપ્રથમ, આજ સુધી પોતે આચરેલી અને આ વખતે પણ આચરવા ઇચ્છેલી માન્યતાને સ્પષ્ટ કરતાં એમણે કહ્યું:
**
(૧) “ સવત ૧૯૫૨, ૧૯૬૧, ૧૯૮૯ અને ૨૦૦૪માં ચડાંશુચ ડુ પ’ચાંગમાં ભાદરવા િપનેા ક્ષય હતા. પણુ ખીજા અનેક પંચાંગામાં છઠ્ઠને ક્ષય હોવાથી અમદાવાદના પ. પૂ. પં. શ્રી રૂપવિજયજી મહારાજના ડહેલાના જૈન ઉપાશ્રયે ભાદરવા શુદ્ધિ છઠ્ઠને ક્ષય ( અન્ય પંચાંગના આધારે) માની, પાંચમને સાચવી રાખી, ભાદરવા શુદ ચેાથની સવત્સરી આરાધી હતી. અને એ જ રીતે લુહારની પોળના ઉપાશ્રય, શ્રી વીરવિજયજી મહારાજના ઉપાશ્રયે, ઉજમફઈની ધર્મશાળાએ, આંબલી પોળના ઉપાશ્રયે તથા વિમળના ઉપાશ્રયે વગેરે તમામ સ્થળે સંવત્સરીની આરાધના થઈ હતી. અને અમેએ પણ એ જ રીતે આરાધના કરી હતી. એવી જ રીતે આ વર્ષ-૨૦૧૩માં-પણ ચડાંશુચ ુ પંચાંગમાં ભાદરવા શુદ્ધિ પાંચમના ક્ષય છે, અને બીજા અનેક પ ́ચાંગામાં (જ્યાતિષમાતડ, શિવ, વિશ્વનાથ, તેમ જ માલવીયાજીવાળું વિશ્વ પંચાંગ વગેરેમાં ) શુર્દ ના ક્ષય હોવાથી તે આધારે અમાએ ભાદરવા શુદ છઠ્ઠનો ક્ષય માની, ભાદરવા શુદ પાંચમને સાચવી, ભાદરવા શુદ ચેાથ ને ગુરુવારે સવત્સરી પર્વ આરાધવાના નિર્ણય રાખ્યા છે,”
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૮૬]
આ. વિ.નંદનસૂરિ સ્મારકગ્રંથ આ પછી આ વિષયની ચર્ચામાં આજદિન સુધી પિતે રાખેલી તટસ્થતા વ્યક્ત કરતાં તેઓએ જણુવ્યું :
(૨) “સંવત્સરી કે તિથિ બાબતની કોઈ પણ જાતની ચર્ચામાં અને અત્યાર સુધી ઊતર્યા નથી, તેમ જ ચર્ચામાં ઊતરવાની અમારી ભાવના પણ નથી. ડહેલાના ઉપશ્રયની આજ સુધીની (સં. ૨૦૧૨ સુધીની) ચાલી આવતી તિથિની અવિચ્છિન્ન પરંપરા પ્રમાણે જ અમે કરતા આવ્યા છીએ. તિથિપ્રરૂપણની પ્રાચીન મર્યાદા ડહેલાના ઉપાશ્રયની હેવાથી તે રીતે જ ચતુર્વિધ સંઘ કરતે આવ્યા છે. ડહેલાના ઉપાશ્રય પણ તે રીતે તિથિની આરાધના થતી આવી છે. વિ. સ. ૧૯૫૨માં, ૧૯૧માં, ૧૯૮૯માં અને ૨૦૦૪માં ડહેલાના ઉપાશ્રયે આ જ રીતે આરાધના થઈ હતી. ચાલુ વર્ષમાં ડહેલાના ઉપાશ્રયે કદાચ જુદી રીતે (બુધવારની) સંવત્સરીની આરાધના થાય, અને તે રીતે લુહારની પળના ઉપાશ્રય વગેરે સ્થળે પણ પરંપરાથી ચાલી આવતી આરાધના ફેરવાય, પણ ૨૦૧૨ સુધીમાં તે ડહેલાના ઉપાશ્રયની પ્રણાલિકા–એટલે કે શ્રી ડહેલાના ઉપાશ્રયની સ્થાપનાથી ચાલી આવતી પ્રણાલિકા–તે, સંવત્સરી બાબતમાં જે રીતે અમોએ નિર્ણય રાખે છે તે રીતે જ છે. અને ડહેલાના ઉપાશ્રયની પ્રણાલિકા પ્રમાણે જ અમે એ નિર્ણય રાખ્યા છે, તેમાં કોઈ પણ જાતને નવા વિચાર અમોએ કર્યો નથી. આજ સુધીની (સં. ૨૦૧૨ સુધીની) ડહેલાના ઉપાશ્રયની તિથિની પરંપરાનો જે ધોરી માર્ગ છે, તે માગથી અમો જુદા પણ પડયા નથી.”
આની સાથે જ ૧૫રથી માંડીને ૨૦૧૩ સુધીની આચરેલી પ્રણાલિકાનું વર્ષવાર દર્શન એમણે કરાવ્યું:
૧૫રમાં તો સકળ તપાગચ્છ સંઘે આ રીતે જ આરાધના કરી હતી-એક સાગરજી મહારાજ સિવાય.
૧૯૬૧માં પણ તે જ પ્રસંગ આવ્યો હતો અને ૧લ્પર પ્રમાણે આરાધના થઈ હતી. વિશેષમાં, તે વખતે સાગરજી મહારાજે પણ, કપડવંજ સંઘની એક્તા માટે, સંઘને અન્ય (છઠ્ઠના ક્ષયવાળું) પંચાંગ માન્ય રાખવા દીધું હતું. તેમ જ “મારી માન્યતા ત્રીજના ક્ષયની છે પણ તેમ કરતાં સંઘમાં એકતા ન સચવાય તેમ હોય તે હું તેનો આગ્રહ કરતો નથી. (જૈન પર્વતિથિને ઇતિહાસ ત્રિપુટી, પત્ર-૪૪)” એવું પણ સાગરજી મહારાજ તે વખતે બેલ્યા હતા. એટલે ૧૯૯૧માં પણ તપાગચ્છ સકળ સંઘે આ રીતે જ આરાધના કરી હતી.
તે, આ વખતે પણ તેઓશ્રીના સમુદાયે, ૧૯૬૧માં કપડવંજની જેમ, અન્ય પંચાંગને માન્ય રાખી, છઠ્ઠને ક્ષય કરી તપાગચ્છ સકળ શ્રીસંઘની સાથે ચોથ ને ગુસ્વારે
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાત્સલ્યનિધિ સંઘનાયક
[૮૭] સંવત્સરી કરવી, તે વ્યાજબી ગણાય, અને તે જ તપાગર (દેવસૂર) સંઘની એકતા સાચવવાની ખરી ભાવના સચવાય.
૧૯૮લ્માં પણ સાગરજી મહારાજના સમુદાય સિવાય તમામે આ રીતે જ આરાધના કરી હતી.”
છઠ્ઠનો ક્ષય કરવાની પ્રણાલિકાને પિષણ આપનારાં નક્કર છાતો રજૂ કરતાં એમણે ખૂબ શ્રદ્ધાથી વાતો કરી :
આચાર્ય શ્રી વિજયનંદસૂરિજી (શ્રી આત્મારામજી) મહારાજ, શ્રી મેહનલાલજી મહારાજ, પં. શ્રી પ્રતાપવિજયજી ગણિ મહારાજ (લવારની પોળવાળા), પં. શ્રી ગંભીરવિજયજી ગણિ મહારાજ, આચાર્ય શ્રી વિજયવલ્લભસૂરિજી મહારાજ, આચાર્ય શ્રી વિજયનીતિસૂરિજી મહારાજ, આચાર્ય શ્રી બુદ્ધિસાગરસૂરિજી મહારાજ, આચાર્ય શ્રી વિજ્યમહનસૂરિજી, ડેલાવાળા શ્રી ધર્મવિજયજી ગણિ વગેરે પૂર્વ પુરુષે આજ સુધીની ડહેલાના ઉપાશ્રયની શાસ્ત્ર અને પરંપરા અનુસારી તિથિની પ્રણાલિકાને આધારે જ ચાલનારા હતા; પિતાની કલ્પનાના આધારે ચાલનારા નહોતા. તેઓ બહુશ્રુત, અનુભવી અને શ્રી વીતરાગ શાસનના સંપૂર્ણ પ્રેમી હતા. તેઓ શાસ્ત્ર અને દેવસૂર પરંપરાને જરા પણ વિરોધ આવે એવું કદી પણ કરે એવું માનવાને કઈ પણ કારણ નથી.
શ્રી આત્મારામજી મહારાજને પણ પિતાની હયાતીમાં છઠ્ઠના ક્ષયનો જ મત હતો. તા. ૧૫–૮–૩૭ના “શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ” પુ. ૩૪, અંક ૧૨મામાં આચાર્ય શ્રી વિજયવલ્લભસૂરિજી મહારાજ પણ લખી ગયા છે કે “સ્વર્ગસ્થ ગુરુદેવની આજ્ઞા મુજબ ૧લ્પરમાં ભાદરવા સુદ છઠ્ઠને ક્ષય માન્ય હતો.”
તેમ જ આચાર્ય શ્રી વિજયસિદ્ધિસૂરિજી મહારાજ, આચાર્ય શ્રી વિજયદાનસૂરિજી મહારાજ વગેરેએ પણ ૧૯૮૯ સુધી તે આ પ્રમાણે અન્ય પંચાંગને આધારે છઠ્ઠને ક્ષય માન્ય હતું. તે વાત ૧૯૮૯ના “વીરશાસન, વર્ષ ૧૧ના અંક ૪૧ તથા ૪૪માં સ્પષ્ટ રીતે જોવા મળે છે. એટલે સકળ તપાગચ્છીય દેવસૂર શ્રીસંઘમાં એક સાગરજી મહારાજના સમુદાય સિવાય તમામે આજ (૨૦૧૨) સુધીની ડહેલાના ઉપાશ્રયની ચાલી આવતી તિથિની શુદ્ધ પ્રણાલિકા પ્રમાણે, અન્ય પંચાંગના આધારે છઠ્ઠનો ક્ષય માની, પાંચમને સાચવી, ચોથની સંવત્સરી કરી હતી. અને એ પ્રણાલિકા પ્રમાણે જ આ વર્ષે પણ અન્ય પંચાંગના આધારે છઠ્ઠને ક્ષય માની, પાંચમ સાચવી, ચોથ ગુરુવારે સંવત્સરી આરાધવી જ વ્યાજબી ગણાય.”
કેટલાક લોકો શંકા કરતા હતા કે “વડીલેએ આચરેલી પ્રણાલિકા સાચી જ હેય, એમ કેમ માની લેવાય?” આવી શંકાને એમણે ઉપરની વાતમાં નિરાસ કર્યો, અને વડીલે અને એમની પ્રણાલિકાને સ્વચ્છ શ્રદ્ધાથી સ્વીકારવા પર ભાર મૂક્યો.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૮]
આ. વિ.નંદનસૂરિ સ્મારકગ્રંથ ૨૦૦૪થી શરૂ થયેલા મતભેદને નિર્દેશ કરતાં એમણે જણાવ્યું :
૨૦૦૪માં આ પ્રસંગમાં કીર્તિસાગરસૂરિજી, પ્રતાપસૂરિજી, રામસૂરિજી તથા વિમળવાળા વગેરે અમુક વ્યક્તિઓ જુદા પડ્યા, કે જેઓએ અને જેઓના વડીલોએ ૧૯૯૨ સુધીમાં તો આ રીતે જ છઠ્ઠનો ક્ષય કરી ચોથની સંવત્સરી કરી હતી. પણ ડહેલાના તથા લવારની પિળ વગેરે ઉપાશ્રય તેમ જ ધર્મશાળા તથા આંબલી પોળના ઉપાશ્રય વગેરે સ્થળે પણ આ રીતે જ આરાધના થઈ હતી. માત્ર અમુક વર્ગ ડહેલાની પરંપરાને ઘેરી માર્ગથી જુદો પડ્યો હતો.”
સં. ૨૦૧૩માં હવે શું થશે, એને ઉલ્લેખ કરતાં તેઓએ કહ્યું :
અને આ વખતે-૨૦૧૩માં-ડહેલાના ઉપાશ્રય તથા લવારની પિળ વગેરે ઉપાશ્રય તેમ જ નીતિસૂરિજી મહારાજના અને વલભસૂરિજીના સમુદાય જુદા પડવાને વિચાર કરશે, એટલે બુધવારની સંવત્સરીને વિચાર કરશે. પણ અમે તો, જે ચાલ્યા આવે છે, તે જ ધોરી માર્ગમાં છીએ અને જુદા પડ્યા નથી.”
પિતાની માન્યતાને કેટલાક લોકો કદાગ્રહમાં ગણતા હતા. એમની એ માન્યતાને નિખાલસભાવે રદિયો આપતાં એમણે સ્પષ્ટતા કરી?
આજ સુધીનો (૨૦૧૨ સુધીનો) તિથિ-પરંપરાને ડહેલાના ઉપાશ્રયને વર્ષોથી ચાલ્યો આવતો ધોરી માર્ગ વ્યાજબી નથી અને વ્યાજબી હતો નહિ, એ રીતે જે સંઘ ઠેરવશે અને સમજાવશે, તો અમારે કાંઈ આગ્રહ છે નહિ. જે વ્યાજબી હશે તે કરવાને અમો ખુશી છીએ. કઈ રીતને અમારો આગ્રહ સમજે નહિ. કદાગ્રહ એ જ મિથ્યાત્વનું મૂળ છે અને સર્વ દુઃખનું કારણ છે, એમ અમે માનીએ છીએ. અમે તે ડહેલાના ઉપાશ્રયની આજ સુધીની તિથિની શુદ્ધ પરંપરાને શાસ્ત્રાનુસારી સાચી સમજીને જ આચરતા આવ્યા છીએ અને આચરીએ છીએ.”
૨૦૧૩માં ચોથ-ગુરુવારની સંવત્સરી કરે, તો બેતિથિવાળાની સાથે થશે, ને તેથી તે એમના મતને ફાવતો વેગ મળશે તેનું શું ?—આ પ્રશ્નનો ઉત્તર સમજાવતાં એમણે કહ્યું :
બીજા પક્ષ સાથે કે બીજા ગરજી સાથે અમે ભળી જઈએ છીએ, એવું પણ કશું નથી. જ્યારે બીજો પક્ષ ભાદરવા શુદિ પાંચમનો ક્ષય માનીને ચોથ ગુરુવારની સંવત્સરી આરાધે છે, ત્યારે અમો, ડહેલાની પરંપરા પ્રમાણે, અન્ય પંચાંગના આધારે, છઠ્ઠનો ક્ષય માનીને, પાંચમને સાચવીને ચેથ ગુરુવારે સંવત્સરી આરાધવાને નિર્ણય રાખીએ છીએ. અને, એક દિવસે અનેક ગચ્છોની સંવત્સરી સાથે આવે છે, એથી કાંઈ એકબીજામાં ભળી જવાતું નથી.”
પાંચમના ક્ષયે છઠ્ઠનો ક્ષય સ્વીકારવામાં બળ પૂરતો એક વિશિષ્ટ ફાયદો દર્શાવતાં એમણે કહ્યું :
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાત્સલ્યનિધિ સંઘનાયક
[૯] જે વારની સંવત્સરી હોય તે વારનું બેસતું વર્ષ આવે છે, તે પણ અત્યાર સુધી પ્રાયઃ મળી રહે છે, એટલું જ નહિ, પણ કાલિકાચાર્ય મહારાજે ચોથની સંવત્સરી કરી ત્યારથી, જૈન પદ્ધતિના પંચાંગ પ્રમાણે, વારેવારની સંવત્સરી અને બેસતું વર્ષ અવશ્ય મળી રહે છે, કારણ, જૈન પદ્ધતિમાં તિથિની વૃદ્ધિ આવે નહિ અને ક્ષય ફક્ત સંવત્સરી પછીના સિત્તેર દિવસમાં એક જ આવે. કારણ, અષાઢ વદ એકમથી જૈન પંચાંગ પદ્ધતિ પ્રમાણે યુગની અને વર્ષની શરૂઆત થાય, અને બે મહિને એક તિથિન ક્ષય આવે. આ રીતે જૈન પંચાંગ પદ્ધતિના પંચાંગ પ્રમાણે સંવત્સરીને વાર જ આગામી બેસતા વર્ષે અવશ્ય મળી રહે. હાલ, જૈન પંચાંગ નહિ છતાં પણ, લૌકિક પંચાંગ પ્રમાણે પણ જ્યારે આગામી બેસતું વર્ષ અને સંવત્સરીને એક જ વાર મળી રહે છે, તે એ દૃષ્ટિએ પણ ચોથ ને ગુરુવારની સંવત્સરી વ્યાજબી ગણાય.”
કેટલાકની એવી શંકા હતી કે, “ગુરુવારે સંવત્સરી કરવામાં પચાસને બદલે એકાવન દિવસ થઈ જાય છે.” આ વિષે વિશદ છણાવટ કરતાં તેઓએ કહ્યું :
પ૦ દિવસ અને ૭૦ દિવસની ગણતરી વારેવારની ગણતરી નથી, પણ તિથિએતિથિની ગણતરીમાં છે. તેમાં તિથિની વૃદ્ધિ હોય કે ક્ષય હોય તેથી વધારે કે ઓછો દિવસ ન ગણાય. અને એ રીતે તિથિની ગણતરીએ ૫૦, ૭૦ દિવસ મળી રહે. ગણતરી પણ ચોમાસી પ્રતિક્રમણ પછી જ પૂનમથી ચોથ સુધીના ૫૦ દિવસ અને સંવત્સરી પ્રતિકમણુ પછી પાંચમથી કાર્તિક શુદિ ૧૪ સુધીના ૭૦ દિવસ, આ રીતે જ હોય; તેમાં વારેવાર મેળવવાના હોય નહિ. પહેલાં ચોમાસી અષાડ શુદિ પૂનમની હતી. ત્યાર પછી પંદર દિવસ અષાડ વદના. શ્રાવણ મહિનાના ત્રીસ દિવસ, અને ભાદરવા શુદિ પાંચમની સંવત્સરી, એટલે એ રીતે પ૦ દિવસ થયા. અત્યારે પણ અષાડ શુદિ ૧૪ની ચોમાસી, ત્યાર પછી પૂનમને એક દિવસ, અષાડ વદના પંદર, શ્રાવણ મહિનાના ત્રીસ અને ભાદરવા શુદિ ચિથની સંવત્સરી એટલે ચાર દિવસ તે; એટલે ૫૦ દિવસ મળી રહે. ચોથ ગુરુવારે હોય કે થિ બુધવારે હય, પણ બંને પક્ષે ચિથની જ સંવત્સરી માને એટલે ૫૦ દિવસ તે બંનેને મળી જ રહે.
વારેવારની ગણતરીએ ૫૦ દિવસ મેળવવા જઈએ તે અષાડ માસીને અને સંવત્સરીનો એક વાર આવે તે જ ૫૦ દિવસ થાય. પણ એ રીત વ્યાજબી નથી. જે વર્ષમાં ભાદરવા સુદ પાંચમની વધઘટ પણ ન હોય અને અષાડ માસી ગુરુવારની હાય અને સંવત્સરી ભાદરવા સુદ ચોથ શુક્રવારની આવતી હોય, ત્યાં વારેવારની ગણતરીએ ૫૦ દિવસને નિયમ સચવાશે નહિ; પ૦ ને બદલે ૫૧ દિવસ થઈ જશે. અને આવી બેટી મુશ્કેલી આવે છે, આગ્રહને કારણે સમજાતી નથી. આવી મુશ્કેલીવાળા પ૧
૧૨
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૬૦]
આ. વિ.નંદનસૂરિ સ્મારકગ્રંથ દિવસના દાખલા પણ પંચાંગમાં ભૂતકાળના મળી શકે અને ભવિષ્યમાં પણ મળશે. માટે વાસ્તવિક તે ચોમાસા પછી પૂનમથી ચોથ સુધી પ૦ દિવસ ગણાય અને તે પણ તિથિની ગણતરીએ જ ગણાય.
પ૦ દિવસ પણ જે ચોમાસી ચૌદશથી ગણીએ તો જૈન પદ્ધતિ પ્રમાણે સંવત્સરીના દિવસે પ૦ દિવસ આવે નહિ, પણ ૫૧મો આવે. જેમ અષાડ શુદિ પૂનમે થામાસીને એક દિવસ, પછી અષાઢ વદના પંદર, શ્રાવણના ત્રીસ અને ભાદરવા શુદિ પાંચમની સંવત્સરી એટલે પાંચ દિવસ તે; અને જૈન પદ્ધતિ પ્રમાણે અષાડ શુદિ પૂનમથી ભાદરવા શુદિ પાંચમ સુધીમાં એક પણ તિથિનો ક્ષય આવે જ નહિ, એટલે સંવત્સરી ૫૧મા દિવર્સ આવે, જે વ્યાજબી નથી. એટલે ચોમાસી પછીના દિવસથી જ પ૦ની ગણતરી, અને સંવત્સરી પછીના દિવસથી જ ૭૦ દિવસની ગણતરી કરાય, અને તે પણ તિથિએ તિથિની જ ગણતરી કરાય.
૨૦૦૪માં કેટલાકે પહેલાં સોમવાર જાહેર કરેલો અને પછીથી વ્યાજબી લાગતાં ચોથ ને મંગળવાર જાહેર કરેલું. તે વખતે મંગળવાર જાહેર કરવામાં “અષાડ શુદિ ૧૪ને મંગળવાર અને ભાદરવા શુદિ ચેાથે મંગળવારે ૫૦ દિવસ થાય.” આવી ખોટી દલીલની સાથે મંગળવાર જાહેર કરે તે વસ્તુને અત્યારે પણ કેટલાક આગ્રહથી પકડી રાખીને ૨૦૧૩ માં અષાડ શુદિ ૧૪ ને બુધવાર છે એટલે પ૦ દિવસ ચેથ ગુરુવારે ના આવે પણ ચોથ બુધવારે આવે, અને ચેથ ગુરુવારે પ૧ દિવસ થઈ જાય.”—આ રીતે કહે છે. પણ તે, પૂર્વની જેમ, ગેરસમજણની જે ખેડી પકડ, તે છૂટતી નથી એમ અમને લાગે છે. કારણ, ઉપરોક્ત રીતે ચોમાસાનો ને સંવત્સરી એક વાર ગણી ૫૦ દિવસ મેળવવા તે વ્યાજબી નથી. તિથિ-ગણતરી એ જ ૫૦ દિવસ મેળવવા જોઈએ, અને તે ચોથ ગુરુવારે પણ મળી રહે.”
ગોડીજીના આગેવાનોની ઊંડે ઊંડે ઈચ્છા એવી હતી કે “આપ પણ સાગરજી મહારાજ વગેરેની જેમ પાંચમના ક્ષયે ત્રીજનો ક્ષય માનો.” પણ એમને ત્રીજનો ક્ષય માનવે અરુચિકર હતા. ત્રીજને ક્ષય કરવા પાછળ એક પણ શાસ્ત્રવચનનું બળ નથી; અને જે છે તે વિશ્વસનીય મનાય તેમ નથી, આવા પિતાના મંતવ્યને સમજાવતાં તેમણે કહ્યું :
“શ્રીમાન કાલિકાચાર્યજીએ ચતુર્થીની સંવત્સરી કરી, તે પંચમીના રક્ષણાર્થે કરી છે. તેમ છતાં આ પ્રમાણે કરવાથી શુદ ચોથ ને શુદ પાંચમ બંનેને મૂકીને શુદિ ત્રીજે -અપ પર્યુષણા કરવા જેવું થશે. શુદ ત્રીજનો ક્ષય કરવા ઈચ્છનારા શુદ પૂનમના ક્ષયે શુદ તેરશને ક્ષય કરવાની રીતિને દાખલે આપે છે. પરંતુ એને માટે ચોક્કસ શબ્દ શાસ્ત્રોક્ત છે કે શુદ પૂનમના ક્ષયે શુદ તેરશને ક્ષય કરે. પરંતુ ભાદ્રપદ શુદ પાંચમને
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાત્સલ્યનિધિ સઘનાયક
[૧]
સેનપ્રશ્ન
=
-
ક્ષય હાય તા શું કરવું ? એને માટે બિલકુલ શાસ્ત્રલેખ પૂર્વાચાર્યના ગ્રંથામાં હીરપ્રક્ષાદ્ધિ પ્રશ્નોત્તર ગ્રંથામાં નથી. (સ'. ૧૯૫ર શ્રાવણ શુદ્ઘિ પૂનમનુ ‘શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ', પુસ્તક ૧૨, અંક ૫)' તથા સાગરજી મહારાજ તરફથી ૨૦૦૧ માં છપાએલ પ તિથિ નિર્ણય’ – પ્રસ્તાવના પાનું પરમું)માં – ‘ વાવૃદ્ધ, જ્ઞાની અને પ્રભાવશાલી પૂ. આ. વિજયનેમિસૂરીશ્વરજી મહારાજે જે સવત્ ૧૯૯૨માં આ માર્ગ લીધા હતા તે દેવસૂર જૈન તપાગચ્છના ધારી માના રક્ષણ માટે લીધા હતા. તેમ જ સવત ૧૯૮૯માં જે ટિપ્પાની ભાદરવા શુદિ ચાથનુ પરાવર્તન નહોતું કર્યું, તેમાં પોતાના વડીલાની આચરણાને આધાર હતા. ’
“ વાસ્તવિકપણે તેા વિ. સ. ૧૯૮૯ વગેરેમાં પણ ડહેલાના ઉપાશ્રયની તિથિની શુદ્ધ પરપરાના આજ સુધીના દેવસૂર જૈન તપાગચ્છના ધારી માના રક્ષણ માટે જ શુદિ છઠ્ઠના ક્ષય કરી શુદિ ચાથનુ પરાવર્તન કર્યુ નહતુ. અને અમા પણ એ જ રીતે વડીલાની આચરણાના આધારે તે જ ધારી માર્ગોમાં રહ્યા છીએ.
“ સંવત્સરી અને બેસતું વર્ષ જેનામાં એક જ વારનુ હાય છે, આવી ઘણાં વર્ષોથી જૈનેતર વિદ્વાનામાં પણ પ્રસિદ્ધિ છે. અને તે નિયમ પાંચમના ક્ષયે અન્ય પંચાંગના આધારે છઠ્ઠના ક્ષય કરી પાંચમને સાચવી ચાથની સંવત્સરી આરાધવામાં અને પાંચમની વૃદ્ધિમાં બીજી ચેાથની સવત્સરી આરાધવામાં જ ઘણાં વર્ષોં સુધીમાં પ્રાયઃ મળી રહે છે.
અમારા ધ્યાનમાં છે ત્યાં સુધી મુંબઈ-ગોડીજીના ઉપાશ્રય વગેરે સ્થળે પણ ૧૯૯૨ સુધીમાં આ રીતે જ આરાધના થતી હતી. ૧૯૫૬, ૧૯૬૧ અને ૧૯૮૯માં પાંચમના ક્ષયે આ રીતે જ એટલે ચાથ ને ગુરુવાર પ્રમાણે જ આરાધના થયેલી છે. તેમ જ ૧૯૯૨-૯૩માં તથા તે પહેલાં પણ પ્રાયઃ વિ. સ. ૧૯૩૦-૩૧ના ચાપડાઓમાં પણ ભાદરવા શુદ્ધિ બે ચાથ કરેલી છે, પણ એ ત્રીજ કરેલી નથી, તે પણ જરૂર વિચારવાનુ છે.
(6
“ પાંચમના ક્ષયે ત્રીજના ક્ષય કરવાના જે પાઠો રજૂ કરાય છે, તે પાનાંઓ ૧૯૫૨માં આત્મારામજી મહારાજને, સાગરજી મહારાજને, મેાહનલાલજી મહારાજને, ૫. પ્રતાપવિજયજી ગણી મહારાજને, ૫. ગભીરવિજયજી મહારાજને વગેરેને કાઈ ને કાઈ પણ પુસ્તક-ભ‘ડારમાંથી મળ્યા નહિ. તેમ જ ૧૯૬૧માં તથા ૧૯૮૯માં પણ તે પાનાં સાગરજી મહારાજને પણ મળ્યાં નહિ; પણ જ્યારે ૧૯૯૨માં ભાદરવા શુક્ર એ પાંચમ આવી અને એક બીજો પક્ષ એ પાંચમ માનનાર તરીકે જાહેર થયા, ત્યારે જ આ પાનાં —જે ૧૯૫૨થી ૧૯૯૨ સુધીનાં વચલાં ચાલીશ વર્ષના ગાળામાં કાઈ ને ન મળ્યાં, ખુદ સાગરજી મહારાજને પણ ન લાધ્યાં, તે પાનાં—એકાએક ચાલીશ વર્ષે બહાર જાહેરમાં આવ્યાં, એ પણ એક વસ્તુ જરૂર વિચાર માગે છે.”
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨]
આ, વિનંદનસૂર-સ્મારકગ્રંથ “આપ ગુરુવારની સંવત્સરી કરશે તો સામા પક્ષને પ્રોત્સાહન અને સંઘના વિભાગને કાયમી રાખવામાં બળ મળશે.” એવી એક શંકાને અગ્ય ગણાવતાં એમણે કહેલું : - “અમો ચોથ બુધવાર કે ચોથ ગુરુવાર કરીએ, પણ એથી સંઘના બે વિભાગ, જે વર્ષોથી છે, તે તે કાયમ રહે જ છે. તે વિભાગ અમારા નિમિત્તે નથી. માટે ખરી રીતે તે ચોથ–બુધ કે એથ-ગુરુનો આગ્રહ રાખવા કરતાં આખો તપાગચ્છ સમાજ એક દિવસે સંવત્સરી આરાધે એવો પ્રયાસ સમાજના ડાહ્યા પુરુષોએ, મધ્યસ્થ દષ્ટિએ, કરવો જોઈએ. અને તે રીતે તપાગચ્છ સમુદાયમાં સંવત્સરીનો જે એક દિવસ નિણત થાય તે રીતે અમારે પણ કબૂલ છે. પણ કોઈ પણ એક પક્ષમાં રહેવું તે વ્યાજબી લાગતું નથી.”
પિતે જાહેર કરેલી ગુરુવારની સંવત્સરી સામે થતાં અનિચ્છનીય વિરોધી પ્રચાર અગે પોતાની વ્યથા ઠાલવતાં એમણે આ આગેવાનોને કહ્યું :
ડહેલાના ઉપાશ્રયની આજ (૨૦૧૨) સુધીની તિથિની પરંપરા અને પ્રણાલિકા પ્રમાણે, અમારા પૂજ્ય વડીલેની આચરણના આધારે, અમોએ ચોથ ગુરુવારનો નિર્ણય રાખે છે. સંવત્સરીને હજુ દસ મહિના બાકી હતા, તેમાં તે બુધવાર પક્ષ તરફથી કેટલાંક વિરુદ્ધ લખાણ બહાર પડ્યાં, જે કેવળ કદાગ્રહ અને કષાયમય, અનિરછનીય અને ગેરવ્યાજબી વિચારથી જ ભરેલા છે. આ રીતે કાંઈ બુધવારની સંવત્સરીની પ્રમાણિકતા અને આરાધના ના કહેવાય. આ તો કષાય વધારવાનાં કારણો થાય છે.”
ડહેલાના ઉપાશ્રયનો મુનિસમુદાય જે કરે, તે ડહેલાની પ્રણાલિકા ગણાય, માટે આપે પણ ગુરુવારની સંવત્સરી ન કરતાં બુધવાર કરે ઉચિત છે.”—આવી રજૂઆતના ઉત્તરમાં ડહેલાના ઉપાશ્રયની પ્રણાલિકા સ્પષ્ટ કરતાં એમણે સમજાવ્યું :
ડહેલાના ઉપાશ્રયનું બંધારણ, જે બદામી સુરચંદભાઈ તથા સોલિસીટર ચીનુભાઈએ તૈયાર કર્યું છે અને નામદાર ડીસ્ટ્રીકટ કોર્ટે મંજૂર કર્યું છે અને જે સં. ૨૦૧૨માં –સને ૧૯૫૬માં-ડહેલાના ઉપાશ્રય તરફથી છપાયું છે, તેમાં પૃષ્ઠ બીજા ઉપર કલમ નં. ૩ વ્યાખ્યામાં આ પ્રમાણે છે : “પ્રણાલિકા એટલે શ્રી ડહેલાના ઉપાશ્રયની સ્થાપનાથી આજ સુધી ચાલી આવતી પ્રણાલિકા.” ડહેલાના ઉપાશ્રયની અનેક પ્રણાલિકા પૈકી જે સંવત્સરી અને તિથિની પ્રણાલિકા, તે પ્રમાણે જ તિથિની આરાધના કાયમથી તપાગચ્છ શ્રીસંઘ કરે છે.”
પ્રણાલિકાની આ વ્યાખ્યાનુસાર એ પ્રણાલિકાને અસંગત હોય એ રીતે તેણે કેણે ક્યારે આચરણું કરી, તે જણાવતાં તેઓશ્રીએ કહ્યું :
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાત્સલ્યનિધિ સ‘ઘનાયક
[23]
“ આ પ્રણાલિકાથી ૧૯૫૨માં સાગરજી મહારાજ જુદા પડ્યા. ત્યાર પછી ૧૯૯૨ અને ૯૩માં આચાર્ય શ્રી વિજયપ્રેમસૂરિજી વગેરે સમુદાય ડહેલાની તિથિપ્રણાલિકાથી જુદા પડયા. બાકી સર્વ તપાગચ્છ સમુદાયે તે પ્રણાલિકા પ્રમાણે જ આરાધન કર્યું. ૨૦૦૪માં અમુક સમુદાય તે પ્રણાલિકાથી જુદો પડથા. પણ આચાર્ય શ્રી વિજયનીતિસૂરિજી મહારાજના સમુદાય, આચાર્ય શ્રી વિજયવલ્લભસૂરિજી મહારાજના સમુદાય તથા અમે વગેરેએ તે પ્રણાલિકા પ્રમાણે જ આરાધન કર્યું. હવે આ ૨૦૧૩માં ઉપરોક્ત બંને સમુદાય તે ડહેલાની પ્રણાલિકાથી જુદા પડવાના વિચાર રાખે છે. પણ અમે તા તે જ કાયમની પરાપૂર્વથી ચાલી આવતી ડેલાની શુદ્ધ પરંપરા પ્રમાણે જ આરાધનાના વિચાર રાખ્યા છે.”
શુદ્ધ પ્રણાલિકાને વળગી રહેવાની અને પોતાની તટસ્થતાને જાળવીને તથા ક્લેશથી પર રહીને આરાધના કરવાની પાતાની મનઃસ્થિતિ આ રીતે એ આગેવાનને સમજાવીને છેવટે, પેાતાનાં આટલાં સ્પષ્ટ મક્કમ ને નિષ્પક્ષપાતી વિચારો ને માન્યતા હોવા છતાં, શ્રીસંઘ જે નિર્ણય કરે તેમાં પેાતાની મજૂરી આપતાં પૂજ્યશ્રીએ કહ્યુ :
(C
છતાં, તપાગચ્છ દેવસૂર સઘમાં કોઈ પણ સર્વાનુમત એક નિર્ણય થશે તે તે રીતે જ આરાધના કરવામાં અમે પણ સપૂર્ણ સ’મત છીએ.”
આ સાંભળીને દેવસૂર સ`ઘના આગેવાનોએ વિનંતિ કરી : “ સાહેબ ! આખા એકતિથિપક્ષની એક જ સવત્સરી થાય, એ માટે આપ બુધવારની સંવત્સરી કરવાના નિર્ણય આપેા. સંઘની એકતા ખાતર આપ બુધવાર સ્વીકારશ.”
સંધના અને સમાજના શાણા માણસેમાં કહેવાતું કે આચાર્ય વિજયનંદનસૂરિજી મહારાજ પાસે સરળ અને સાચી ભાવનાથી કોઈ માણસ વાત કે વિનતિ રજૂ કરે, તે એ અવશ્ય સફળ થઈને જ આવે. દેવસૂર સધના ભાઈ આ એકતાની સાચી ભાવનાથી આવેલા. શ્રી વિજયનંદનસૂરિજી પાતે પણ એકતા અને સંપ માટે દિવસોથી ઝંખતા હતા. અને અત્યારે એ એકતા માટે સંધસમસ્ત એમના તરફ મીટ માંડીને- બેઠા હતા. આ પરિસ્થિતિમાં એમણે ઝડપી અને મહત્ત્વના નિર્ણય આપવા અનિવાર્ય હતા.
પણ આમ કરવા જતાં, સૂરિસમ્રાટે ૨૦૦૪ સુધી જે શુદ્ધ પ્રણાલિકા આચરેલી, તેના ત્યાગ કરીને બુધવાર આચરવાના હતા. પણ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ અને ભાવને તથા શ્રીસંઘની એકતાના મહાન લાભને નજર સામે રાખીને એમણે પોતાના ગુરુમહારાજ આચાર્ય શ્રી વિજયાદયસૂરિજી મહારાજ સાથે પૂરા વિચાર-વિનિમય કરીને દેવસૂર સઘના આગેવાનાને નિર્ણય આપતાં જણાવ્યું કે :
“આ બાબતમાં અમારે અમારા સમુદાયની સંમિત લેવી જરૂરી છે. આમ છતાં શ્રીસંઘના લાભાલાભના વિચાર કરતાં અમે પણ બુધવારની સાંવત્સરી સ્વીકારીએ છીએ.”
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ [24] આ. વિ.નંદનસૂસ્મિારકગ્રંથ શ્રી દેવસૂર સંઘના આગેવાનો જ નહિ, પણ આ સાંભળીને હિન્દુસ્તાનને સમસ્ત જૈન સંઘ આનંદમાં આવી ગયે. શ્રી વિજયનંદનસૂરિજીના દીર્ધદષ્ટિભર્યા આ નિર્ણયની સર્વત્ર માનભરી પ્રશસ્તિઓ ગાવાઈ. પણ, એ બધામાં એમને રસ ન હતું. એમને રસ હતો. શ્રીસંઘની એકતામાં. નિર્ણયની સાથે જ તેમણે કહ્યું કે “એટલું ધ્યાનમાં રાખજો કે, બુધવારમાં પણ ત્રણ મત છે H એક વ્યક્તિ ચોથનો ક્ષય કહે છે; બીજા ત્રીજનો ક્ષય કહે છે; ત્રીજા વળી દ્વિધામાં છે. આ ત્રણનેય ઝઘડો જબરે છે. આ ત્રણમાંથી કયા મતને અનુસાર બુધવાર કરવાનું છે, તે નક્કી કરવું જોઈએ. આપણામાં પહેલાં સાગરજી મહારાજને સમુદાય, નીતિસૂરિજી મહારાજને સમુદાય, ડહેલાનો સમુદાય, વલ્લભસૂરિજી મહારાજને સમુદાય વગેરેને તમારે પૂછી લેવું જોઈએ કે બુધ અને ગુરુને આગ્રહ રાખ્યા સિવાય આપણે તપાગચ્છીય દેવસૂર સંઘની એકતાને વિચાર કરે છે અને તેને માટે છે રતો લે છે? ત્યાર પછી સિદ્ધિસૂરિજી મહારાજ, લબ્ધિસૂરિજી મહારાજ, પ્રેમસૂરિજી મહારાજ વગેરેને પણ તમારે પૂછી લેવું જોઈએ કે એકતાનો વિચાર કરે છે કે કેમ ? અને બધાને એક વિચાર થાય તે માર્ગ આપણે લે; અને એમ ન થઈ શકે તે પછી એક પક્ષની એકતાને વિચાર કરે, એ માર્ગ વ્યાજબી લાગે છે. બુધવાર વર્ગમાં પણ વિચારભેદ ન રહેવું જોઈએ; તેની એકતા કાયમને માટે થવી જોઈએ.” આ બધી વિચારણાઓ–વાતો કરીને એમણે શ્રીસંઘની વિનતિ અનુસાર બુધવાર અગેનો નિર્ણય લખીને શ્રી દેવસૂર સંઘને સુપ્રત કર્યો. આ પછી સંઘની એકતા ખાતર લીધેલા આ નિર્ણયમાં શ્રી વિજ દર્શનસૂરિજી મહારાજ, શ્રી વિજયવિજ્ઞાનસૂરિજી મહારાજ, શ્રી વિજયઅમૃતસૂરિજી મહારાજ, શ્રી વિજયલાવયસૂરિજી મહારાજ વગેરે ગુરુભાઈની સંમતિ મેળવી લીધી, અને એ રીતે આખા સમુદાયમાં એકવાકયતા જાળવી. - આ પછી, ૨૦૧૩ના એ વર્ષે સમગ્ર એકતિથિપક્ષના શ્રીસંઘે ભાદરવા શુદિ ચોથને બુધવારે મહાન ઉલ્લાસ સાથે સંવત્સરી મહાપર્વની આરાધના કરી,