Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa: 669 samyagjJAna dIpikA : zAstrIya cintana DaoN. devendrakumAra zAstrI paNDitajIne jahA~ jayadhavala, mahAdhavala, mahAbandha, labdhisAra, sarvArthasiddhi Adi mahAn granthoMkA sampAdana tathA hindI anuvAda kiyA, vahIM AcArya amRtacandra sUri kRta "samayasArakalaza" tathA devasenasUri viracita "AlApaddhati" kA bhI sampAdana evaM saMzodhana kiyaa| saMzodhakake rUpameM paNDitajIkA sthAna viziSTa hai| isake atirikta bIsavIM zatImeM honevAle kSallaka dharmadAsajI racita "samyagjJAnadIpikA" kA AjakI bhASAmeM sarala anuvAda bhI Apane kiyaa| yaha dekhakara aura jAnakara kiMcita Azcarya avazya haa| kyoMki paNDitajIkI painI dRSTi hara kisI racanApara Thahara kara use apane adhyayana-lekhanakA viSaya nahIM bnaatii| kisI mahattvapUrNa racanA para hI unakI lekhanI calatI hai| vAstavameM Uparase ati sAmAnya dikhanevAlI "samyagjJAna-dIpikA" atyanta mahattvapUrNa racanA hai| ise eka bAra dhyAnase pUrA par3he binA koI isa bAtako svIkAra nahIM kara sktaa| yadi yaha sarvAzameM saca hai ki AcArya kundakunda kRta "samayasAra" ko samyak rUpase hRdayaMgama kie binA koI apanI dRSTiko nirmala nahIM banA sakatA, to yaha bhI saca hai ki "samyagjJAnadIpikA" ko pUrNataH svIkAra kie binA hamArA jJAna nirmala nahIM ho sktaa| pahale kabhI vidvAnoMkA dhyAna isa racanA kI ora nahIM gayA, isalie yaha upekSita rhaa| kSullaka bra0 dharmadAsane vi0 saM0 1946 meM mAgha kI pUrNimAke dina ise racakara prakAzita kiyA thaa| isakA dUsarA saMskaraNa amarAvatIse vi0 saM0 1990 meM prakAzita huA thaa| tadanantara zrI di0 jaina mumukSu maNDala, bhAvanagara ( saurASTra ) se vi0 saM0 2026 meM prakAzita huA / yaha racanA mUlameM purAnI hindImeM kahI gaI hai, jisakA hindI rUpAntaraNa paM0 phUlacandrajIne kiyA hai| isake pUrva gujarAtImeM anUdita do AvRttiyAM sonagar3hase prakAzita ho cukI thiiN| racanAke sambandhameM jijJAsAvaza sahaja hI kaI prazna uThate haiM / prathama jinakI racanAkI itanI prazaMsA kI jA rahI hai, ve kauna the? unhoMne svayaM prathama bhUmikAmeM apane sambandhameM isa prakAra likhA hai-"mere zarIrakA nAma kSa llaka brahmacArI dharmadAsa hai / "jhAlarApATanameM siddhasena muni mere dIkSA-zikSA, vrata-niyama aura vyavahAra vezake dAtA guru hai tathA varADa dezameM mukAma kAraMjA paTTAdhIza zrImatdevendrakIrtijI bhaTTArakake upadeza dvArA mujhe sva-svarUpa svAnubhavagamya samyagjJAnamayI svabhAva vastu kI prApta kI prApti denevAle zrIsadguru devendrakIrtijI haiM, isalie maiM mukta haiM, bandha-mokSase sarvathA prakAra vasarjata samyagjJAnamayI svabhAvavastu huuN| ''vahI svabhAvavastu zabda-vacana dvArA zrImatdevendrakIrti tatpaTTe ratanakItijIko maiM bheMTa svarUpa arpaNa kara cukA huuN| tathA khAnadeza mukAma pArolAmeM seTha nAnAzAha tatputra pItAmbaradAsajI Adi bahutase strI-puruSoMko tathA ArA, paTanA, chaparA, bAr3ha, phalaTana, jhAlarApATana, burahAnapura Adi bahutase zahara grAmoMmeM bahutase strI-puruSoMko svabhAva-samyagjJAnakA upadeza de cukA huuN| pUrvameM likhA huA saba vyavahAragarbhita samajhanA / tathA sarva jIva-rAzi jisa svabhAvase tanmayI hai, usI svabhAvakI svabhAvanA sarva hI jIva-rAziko hoo-aise mere antaHkaraNa meM icchA huI hai| usa icchAke samAdhAnake lie yaha pustaka banAI hai aura isakI pA~ca sau pustaka chapAI hai| kevala itanA hI unakA paricaya nahIM hai, vAstavika to yaha hai-"usa vastukA lAbha vA prAptakI prApti hone yogya thI, vaha hamako huI / yathA honI thI so ho gaI, aba hone kI nAhiM / dharmadAsa kSullaka kahe, isI jagatake mAMhi //
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 670 : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana-grantha kSullakajI prAkRta, saMskRta, hindI Adi bhASAoMke tathA sabhI anuyogoMke acche jJAtA the / saMskRta aura hindI padya-racanA para unakA samAna adhikAra thaa| rasa, alaMkAra, chandazAstra, nyAyazAstra Adike jJAtA vidvAn lekhaka the| ___ isa granthameM mukhya rUpase AtmAke zuddha svabhAvakA varNana kiyA gayA hai| kyoMki vahI AtmajJAna karAne ke lie prakaTa rUpase dIpakake samAna hai| AtmajJAnake mAyane samyagjJAna hai| samyagjJAnako bheda-vijJAna bhI kahA jAtA hai / bheda-vijJAna honepara AtmA svayaM svarUpase udbhAsita ho jAtA hai| sva-prakAzaka honese para-prakAzakatva sArthaka ho jAtA hai| apanI prastAvanAmeM granthakArane kaI mahatvapUrNa bAteM kahI haiM jisase sahaja hI anumAna ho jAtA hai ki yaha apUrva zAstra hai| unake hI zabdoMmeM-"isa granthameM kevala sva-svabhAva, samyagjJAnAnubhava sUcaka zabda-varNana hai / koI dRSTAntameM tarka karegA ki-"sUryameM prakAza kahA~se AyA ?" use sva-samyagjJAnAnubhava jo isa granthakA sAra hai, usakA lAbha nahIM hogaa|" isase spaSTa hai ki yaha eka AdhyAtmika zAstra hai| adhyAtmakI bhASA laukika bhASAse kucha vilakSaNa hotI hai| jahA~ bhASA sAmAnya hotI hai, vahA~ artha viziSTa hotA hai| kahIM-na-kahIM zabda yA arthameM sAMketika viziSTatA jhalakatI hai / jaisA ki AcArya kundakundadevane "aSTapAhuDa" meM varNana kiyA hai, ThIka vaisA hI yahA~ likhate hue kahate haiM-''jisa avasthAmeM sva-samyagjJAna sotA hai, usa avasthAmeM tana-mana-dhana vacanAdise tanmayI yaha jagat-saMsAra jAgatA hai tathA jisa avasthAmeM yaha jagat-saMsAra sotA hai, usa avasthAmeM sva-samyagjJAna jAgatA hai-yaha virodha to anAdi, acala hai aura vaha to hamase, tumase, isase yA usase miTanekA nahIM hai, miTegA nahIM aura miTA nahIM thA / " kSullakajIne yaha pustaka kevala jainoMke lie hI nahIM, sabhI par3hane yogya manuSyoMke lie likhI thii| yadyapi pUrI pustaka gadyameM hai, kintu sthAna-sthAnapara dohe-caupAImeM bhI bhAvoMko sameTa kara prakaTa kiyA hai| kahIM logoMko yaha bhrama na ho ki yaha pustaka to kevala jainoMke lie hai| ataH spaSTa karate hue ve likhate hai-"yaha pustaka jaina, viSNu Adi sabhIko par3hane yogya hai, kisI viSNuko yaha pustaka par3hanese bhrAnti ho ki yaha pustaka jainokta hai-usase kahatA hU~ ki isa pustakakI bhUmikAke prathama prArambhameM hI jo mantra namaskAra hai, use par3hakara bhrAntise bhinna honaa| svabhAvasUcaka jaina, viSNu Adi AcAryoMke race hue saMskRta kAvyabaddha, gAthAbaddha grantha aneka hai, parantu yaha bhI eka choTI-sI apUrva bastu hai / jisa prakAra gur3a khAnese miSTatAkA anubhava hotA hai, usI prakAra isa pustakako Adise anta taka par3hanese pUrNAnubhava hogaa| binA dekhe, binA samajhe vastuko kuchake badale kucha samajhatA hai / vaha mUrkha hai / jise paramAtmAkA nAma priya hai, use yaha grantha avazya priya hogaa|" isa granthakI pramukha vizeSatA hai-dRSTAntoMkA pramukhatAse prayoga / sthAna-sthAnapara pratyeka bAtako dRSTAnta ke dvArA samajhAyA gayA hai| likhanekI zailI hI dRSTAntamUlaka hai| udAharaNake lie, jaise hare raMgakI meMhadImeM lAla raMga hai parantu vaha dikhAI detA nahIM, pattharameM agni hai parantu vaha dikhAI detI nahIM, dUdhameM ghI hai parantu vaha dikhAI detA nahIM tathA phUlameM sugandha hai parantu vaha ( A~khoMse ) dikhAI detI nahIM, vaise hI jagatameM svasamyagjJAnamayI jagadIzvara hai parantu carmanetra dvArA vaha dikhAI detA nhiiN| para kisIko sadguruke vacanopadeza dvArA tathA kAlalabdhike pAka dvArA svabhAva-samyagjJAnase tanmaya ( jagadIzvara ) svabhAva-samyagjJAnAnubhavameM dikhAI detA hai|" isa prakAra eka hI bAtako samajhAneke lie vividha dRSTAntoMkA eka sAtha dRSTAnta-mAlAke rUpameM prayoga kiyA gayA hai / eka udAharaNa hai
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa : 671 "pUrvakarmavaza vaha anya vRttimeM laga jAya, taba vaha sva-samyagjJAnAnubhavako bhUla bhI jAtA hai, parantu jaba yAda kare taba sAkSAt svAnubhavameM AtA hai / isI viSayameM tIna dRSTAnta haiM-( 1 ) jaise eka bAra candrako dekha leneke bAda candrakA anubhava jAtA nahIM, ( 2 ) eka bAra gur3ako khAneke bAda gur3akA anubhava jAtA nahIM, (3) tathA eka bAra bhoga bhoganeke bAda bhogakA anubhava jAtA nhiiN|" - sva-samyagjJAnako samajhAneke lie darpaNakA, peTI tijorImeM rakhakara bhUle hue ratnakA dRSTAnta dekara phira ye tIna dRSTAnta diye gae haiN| pratyeka bAtako lekhaka dRSTAntase prArambha karatA hai / jaise ki "jaise bAjIgara aneka prakArakA tamAzA, ceSTA karatA hai, parantu svayaM apane dilameM jAnatA hai ki maiM jo ye tamAze, ceSTAe~ karatA hU~, vaisA maiM mUla svabhAvase hI nahIM huuN| "jaise khar3iyA miTTI Apa svayaM hI zveta hai aura parako, bhIta Adiko zveta karatI hai, parantu svayaM bhIta Adise tanmaya hotI nhiiN| vaise hI samyagjJAna hai vaha sarva saMsAra Adiko cetanavat karake rakhatA hai, parantu svayaM saMsAra Adise tanmaya hotA nhiiN|" vidvAn lekhakane eka bAta hI kaI prakArake dRSTAntoMse vividha sthAnoMpara samajhAyA hai| pada-padapara ve apane samyagjJAnake anubhavako hI sunAte haiN| lagatA hai ki koI anubhavI nizchalatAke sAtha sahaja snehavaza sI -sarala zabdoMmeM apanI bAta sunA rahA hai / unake hI zabdoMmeM _ 'sva-samyagjJAnAnubhava suno / jaise koI puruSa pAnIse bhare hue ghaTameM sUrya ke pratibimbako dekhakara santuSTa thA, usase yathArtha sUryake jAnanevAle puruSane kahA ki tU Upara AkAzameM sUrya hai use dekha, taba vaha puruSa ghaTameM sUryako dekhanA chor3akara Upara AkAzameM dekhane lgaa| taba yathArtha sUryako dekhakara usane apane antaHkaraNameM vicAra kiyA ki jaisA sUrya Upara AkAzameM dikhAI detA hai, vaisA hI ghaTameM dikhAI detA hai / jaisA yahA~, vaisA vahA~ tathA jaisA vahA~, baisA yahA~, athavA na yahA~, na vahA~ arthAta jaisA hai, vaisA jahA~kA tahA~, vaisA hI svasamyagjJAnamayI sUrya hai, vaha to jaisA hai vaisA, jahA~kA tahA~ svAnubhava gamya hai| vaha jo hai, use naya, nyAya aura zabdase tanmaya ho rahe paNDita usa svAnubhavagamya samyagjJAnamayI parabrahma paramAtmAkI aneka prakArase kalpanA karate haiM, vaha vRthA hai|' kahIM-kahIM bahuta hI kama zabdoMmeM hRdayako chUtI huI bhASAmeM bhAva prakaTa kie gaye haiN| choTe-choTe vAkyoMse rasa TapakatA huA jAna par3atA hai| jaise ki___ 'jaisA bIja vaisA usakA phala / jaise jo netrase dekhatA hai parantu netrako nahIM dekhatA hai, vaha syAt andheke samAna hai : vaise hI jo jJAnase jAnatA hai parantu jJAnako nahIM jAnatA hai, vaha syAt ajJAnake samAna hai|' isI prakAra ___ 'jaise sUryake prakAzameM andhakAra kahA~ hai aura sUryako nikAla liyA jAye to pratibimba kahA~ hai ? AtmajJAnI jIvake liye jagat-saMsAra mRgajalake samAna hai, parantu sUrya na ho to mRgajala kahA~ hai ? vaise hI guruke upadeza dvArA ApameM ApamayI Apako ApameM hI kheMca leneke bAda AkAra kahA~ hai ? vaise hI yaha jagat-saMsAra hai so bhrama hai, bhrama ur3a gayA to jagat-saMsAra kahA~ hai ?' kahIM-kahIM dRSTAnta bhI tarkapUrNa tathA sarala zabdoMmeM sahaja bhAvase abhivyakta hae haiN| jaise ki-'jaise AkAzako dhuli-meghAdika nahIM lagate, vaise hI sva-samyagjJAnako pApa-puNya tathA pApa-puNyakA phala nahIM lgtaa|' isI prakAra __ 'jaise ghaTake bhItara, bAhara aura madhyameM AkAza hai, vaha ghaTako kaise tyAge aura grahaNa bhI kaise kare ? vaise hI isa jagata-saMsArake bhItara, bAhara aura madhyameM sva-samyagjJAna hai, vaha kyA tyAge aura kyA grahaNa kare?' tathA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 672 : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana grantha 'jaise samudrake Upara kallola upajatI hai, vinazatI hai, vaise hI sva-samyagjJAnamayI samudra meM vaha svapnasamayakA jagat upajatA hai aura jAgrata samayakA jagat vinazatA hai, jAgrata samayakA jagat upajatA hai aura svapna-samayakA jagat vinazatA hai|' isa prakArake dRSTAntoMse sampUrNa grantha vyApta hai / ekake bAda ekA dRSTAntoMkA aisA saMgraha kiyA hai aura kahanekI zailI bhI aisI hai ki pAThaka par3hate hI vismita ho jAtA hai| granthake antameM akiMcana bhAvanA hai aura sabase anta meM hai-bheda-vijJAna / bheda-vijJAnameM punaH AtmAkI carcA kI gaI hai, AtmajJAna yA samyagjJAnako hI Adise anta taka eka hI zailImeM nirUpita kiyA gayA hai| granthake anuvAdakI yaha vizeSatA hai ki hameM yaha patA nahIM calatA hai ki yaha bhASA paNDita phUlacandrajIkI hai yA kSu0 bra0 dharmadAsajI kI hai| paNDita jIne yathAsthAna adhika-se-adhika grantha-lekhakake zabdoMko hI duharAyA hai| zailI bhI rUpAntaraNake pazcAt lekhakakI jyoM-kI-tyoM banI rahI hai| yaha anuvAdakI bahuta bar3I / bhASA sarala honepara bhI saMskRtaniSTha hai| lekina anuvAda se paNDitajIke saMskRtaniSTha honekA AbhAsa nahIM milatA, varan mUla lekhakake saMskRtaniSTha honekA pratibhAsa hotA hai| lekhakane yadyapi grantha gadyameM likhA hai, kintu usakI kavitva zaktikA paricaya bhI mila jAtA hai| saMskRtameM bhI kAvya racanAkA unakA acchA jJAna thaa| isakA pramANa unakA likhA haA nimnalikhita zloka hai zrIsiddhasenamuni-pAda-payoja-bhaktyA, devendrakIrti guruvAkya-sudhArasena / jAtA mativibudhamaNDanecchoH zrIdharmadAsamahato mahato vizuddhA // vidvAn lekhakane sabhI zAstrIya viSayoMko mahAna AdhyAtmika granthoMkA AdhAra lekara hI likhA hai| udAharaNake lie. "bhedajJAna-vivaraNa" kA prakaraNa "samayasAra" ke saMvara adhikArakI prathama do gAthAoMkI AtmakhyAti TIkApara AdhArita hai / lekhakane kaI sthAnoMpara "samayasAra-kalaza" ke zloka uddhRta kie haiM / eka sthAnapara zAstrakA pramANa zabdoMmeM na dekara bhAvarUpameM aisA likhate haiM-'zAstrameM likhate haiM ki muni bAIsa parISaha sahana karatA hai, teraha prakArakA cAritra pAlatA hai, dazalakSaNa dharma pAlatA hai, bAraha bhAvanAoMkA cintavana karatA hai aura bAraha prakArake tapa tapatA hai ityAdi muni karatA hai| aba yahA~ aisA vicAra AtA hai ki muni to eka aura parISaha bAIsa, cAritra teraha prakArakA, dazalakSaNa dharma va eka dharmake dazalakSaNa, bAraha tapa aura bAraha bhAvanA ityAdika bahata ? muni kucha aura hai tathA bAIsa parISaha kucha aura haiM, bAIsa parISahakA tathA munikA agni-uSNatAke samAna va sUrya-prakAzake samAna mela nahIM hai| " AkAzameM sUrya hai / usakA pratibimba ghI-telase tapta kar3hAI meM par3atA hai| to bhI usa sUrya ke pratibimbakA nAza hotA nahIM / kA~cake mahalameM kuttA apanA hI pratibimba dekhakara bhoM-bhoM karake maratA hai / sphaTikakI bhItameM hAthI apanI hI praticchAyA dekhakara svayaM hI bhItase bhir3a-bhir3Akara apanA dA~ta svayaM tor3akara duHkhI huaa| isa prakAra ekake pazcAt eka kaI dRSTAnta eka sAtha eka hI bAtako spaSTa karane ke lie diye gaye haiM / itanA hI nahIM isapara bhI yadi kisoko samajhameM na Aye, to sambandhita citra bho die gae haiN| pUrI pustakameM kula 22 citra die gae haiM / citrake nIce usa viSayakA zIrSaka bhI diyA gayA hai / udAharaNake lie, pR0 63 para "SaT matavAle' zIrSaka eka citra hai| usake nIce lekhakako apanI bhASAmeM nimnAMkita tIna paMktiyA~ haiM"svasvarUpasvAnubhavagamya samyakjJAnamayi svabhAvavastuko yathArtha svarUpAnubhava samaja karikai SaT janmAMdhavata ye haiM jaina, ziva, viSNu, bauddhAdika SaT matavAle paraspara vivAda virodha karate haiN|' isI prakAra pR0 129 para do citra
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa: 673 mudrita haiM jo isa prakAra haiM- "siMdha Apako chAyA kUpamai deSa kArakai ApahI apaNAsvarUpa bhUli karikai ApahI kUpamai par3ake duSa anubhava bhoga maratA hai|" isakA hindI anuvAda hai-siMha apanI chAyA kueMmeM dekhakara tathA svayaM apanA svarUpa bhUlakara kueMmeM giratA hai aura duHkhI hokara maratA hai / dUsare citrake nIce likhA hai-"vAnara kuMbha mai mUTho bA~dhi so choDatA nAhI jANatA hai ke koI mokU pakaDa liyaa|" isakA anuvAda hai-bandarane ghar3e muTThI bA~dhI hai, use chor3atA nahIM aura mAnatA hai ki mujhe kisIne pakar3a liyaa| granthameM nayake dvArA AtmavastukA jo varNana kiyA gayA hai, vaha "pravacanasAra" kI tattvapradIpikA TIkAke anusAra hai| paM0 banArasIdAsakRta "samayasAra nATaka" ke aneka uddharaNa dohA-kavitta rUpameM jyoM-ketyoM uddhRta lakSita hote haiN| inake atirikta AcAryakalpa paM0 ToDaramala kRta "mokSamArgaprakAzaka" evaM "trilokasAra", "dravyasaMgraha", sarvArthasiddhi tathA samayasAra Adi granthoMke AdhArapara isa granthakI racanA parilakSita hotI hai / ataH kevala dRSTAntoMkA UhApoha yA AlocanA na kara hama viSayako gambhIratAkA vicArakara samajhanekA prayatna kareM, to niHsandeha "samyagjJAna" para prakAza DAlanevAlA yaha atyanta mahattvapUrNa grantha siddha hotA hai / samyagjJAnakI mahimA, usakA svarUpa aura prAptikA varNana bahata hI sarala aura sundara zabdoMmeM kiyA gayA hai / ataH svAdhyAyiyoMko avazya par3hanA cAhie / saptatikAprakaraNa : eka adhyayana DaoN0 devendra kumAra zAstrI, nImaca zraddheya paNDita phUlacandrajIkA sAhityika kSetra kevala digambara sAhitya taka hI sImita nahIM hai, varan zvetAmbarIya sAhityakA bhI unakA adhyayana gahana, manana pUrNa tathA tulanAtmaka hai| suprasiddha vidvAn paM0 sukhalAla saMghavIkI preraNAse unhoMne chaThe karmagranthakA sampAdana tathA hindI anuvAda atyanta saphalatAke sAtha sampanna kiyA / prakAzaka bA0 dayAlacanda jauharIne paNDitajIke sambandhameM apanA abhiprAya nimnalikhita zabdoMmeM vyakta kiyA hai "paM0 phUlacandrajI zAstrI apane viSayake gambhIra abhyAsI haiN| unhoMne digambarIya karmazAstroMkA to Akalana kiyA hI hai, parantu isake sAtha hI zvetAmbarIya karmazAstrake bhI pUrNa abhyAsI haiM / apane isa anuvAdameM unhoMne apane cirakAlIna abhyAsakA pUrNa upayoga kiyA hai aura pratyeka dRSTise granthako sarvAGga sampUrNa banAnekA pUrNa prayatna kiyA hai|" 85