Book Title: Samyag Achar ki Adharshila Samyaktva
Author(s): Surekhashreeji
Publisher: Z_Sajjanshreeji_Maharaj_Abhinandan_Granth_012028.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212162/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak AcAra kI AdhArazilA samyaktva : AcArAMga ke pariprekSya meM -sAdhvI surekhA zrI jI (pa0 pU0 pra0 vicakSaNa zrI jI ma0 sA0 ziSyA-viduSI lekhikA) bhAratIya darzana kI pRSThabhUmi ke Astika darzanoM jainadarzana hara vastu kI mIsAMsA karatA hai| uparyukta meM jainadarzana jIvAtmA ko hI paramAtma svarUpa honA prathA vyAvahArika ho sakatI hai, para nizcaya meM svIkAra karatA hai| AtmA kA abhyudaya AtmAbhi- samyaktva kA mUlyAMkana anUThe DhaMga se kiyA gayA hai| mukhatA kI ora agrasara hue binA nahIM ho sktaa| ___ "samyak AcAra kI AdhArazilA samyaktva" parAbhiniveza se mukta hai jisakI AtmA, vahI para kisa prakAra ho sakatA hai ? usase pUrva yaha jAna leM mAtma-pada kI ora kadama bar3hA sakatA hai| jaba taka ki samyaktva hai kyA ? samyaktva kA artha ho gayA nizcita rUpa se jIvAtmA sva-para bhedavijJAnI nahIM hai, zraddhAna ! padArthoM para zraddhAna ! vastu tatva para bana jAtA, taba taka mokSAbhimukha nahIM ho paataa| zraddhAna ! anya darzanoM ne jise zraddhA kahA usI ko yaha sva-para bhedavijJAna arthAt jIva aura jagat, ' jainoM ne pAribhASika zabda diyA hai samyaktva arthAt jar3a aura cetana kA pRthaka-pRthaka jJAna aura tadanusAra samyagdarzana / vAcakavarya umAsvAti ne ise paribhAAcaraNa ho taba ho pAtA hai| yahI bIjAropaNa Sita kiyA tatvArtha sUtra meM "tatvArtha zraddhAnaM samyag"samyaktva" zabda se abhipreta hai| saMsAra bhramaNa kI drshnm"| yahA~ tatvoM para zraddhA hI samyaktva hai, paridhi ko samyaktva sImita kara detA hai| yaha nirdeza kiyA gayA hai| vyutpattiparaka artha kareM hAlAMki laukika vyavahAra meM samyaktva/samakita to sam pUrvaka aMc dhAtu se kvip pratyaya karane para yaha zabda jainadharma ke prAyaH sabhI dharma-sthAnoM meM zravaNa samyak zabda niSpanna hotA hai / "samaMcita iti gocara hotA hai| kabhI-kabhI to yaha bhI sunAI detA samyak" isa prakAra bhI vyutpatti hotI hai| prakRta hai ki mujhe amuka guru kI samakita hai| maiMne una guru meM isakA artha prazaMsA hai / umAsvAti ne apane bhASya se samakita lI hai / to kyA samyaktva athavA samakita meM samyaga zabda kA artha karate hue kahA--"samyalene-dene kI vastu hai jo ki guru apane anuyAyiyoM giti prazaMsAoM nipAtaH, samaMcatervA bhAvaH' arthAt ko pradAna karate haiN| isa prathA ke rUpa meM hI nipAta se samyak yaha prazaMsArthaka zabda hai tathA samsamyaktva hai yA anekAntavAdI jainadarzana va jainAgama pUrvaka aMca dhAtu yaha bhAva se hai| rAjavArtikakAra anya artha ko dyotita karatA hai| vyavahAra aura akalaMka deva ke anusAra prazaMsArthaka (nipAta) ke nizcaya ina do pahaluoM ko dRSTikoNa meM rakhakara sAtha yaha prazasta rUpa, gati, jAti, kula, Ayu, khaNDa 4/8 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak AcAra kI AdhArazilA samyaktva...... : sAdhvI surekhAzrI jI vijJAna Adi abhyudaya aura niHzreyasa kA pradhAna lAtI hai, zuddhatA lAtI hai| samyaktva nAmaka kAraNa hotA hai| athavA samyak kA artha tatva bhI adhyayana ke atirikta anya adhyayanoM meM bhI samyaktva kiyA jA sakatA hai, jisakA artha hogA tatva darzana, kA ullekha to hai para vahA~ bhI samyaktva ko sayama athavA yaha kvip pratyayAnta zabda hai, jisakA artha ke, munitva ke samAna mAnA hai| saMyamI cAritravAn hai-jo padArtha jaisA hai use vaisA hI jAnane vaalaa| muni ke AcAra ko hI samyaktva se abhipreta kiyA __samyak zabda kI vyutpatti karane ke pazcAt aba hai| samyaktva aura munitva kA ekIkaraNa karate 'darzana' zabda kI vyutpatti pUjyapAda karate haiM-- hue kahA hai ki'pazyati dRzyate'nena dRSTimAtraM vA darzanam' arthAt jo "jo samyaktva hai use munidharma ke rUpa meM dekho aura dekhatA hai, jisake dvArA dekhA jAya yA dekhanA mAtra / jo munidharma hai use samyaktva ke rUpa meM dekho|" __ siddhasena ke anusAra 'darzanamiti zekhyabhicAriNI hAlA~ki cUrNikAra aura vRttikAra ke anusAra sarvendiyAnindriyArtha prAptiH' avyabhicArI indriya aura mauna arthAt munidharma-saMyamAnuSThAna hai / jahA~ munianindriya arthAt mana ke sannikarSa se artha prApti dharma hai vahA~ samyagjJAna hai aura samyagjJAna jahA~ hai vahA~ honA darzana hai / darzana zabda kI vyutpatti 'dRzi' dhAtU samyaktva hai| jJAna kA phala virati hone se ke lyUTa pratyaya karake bhAva meM ika pratyaya hone para samyaktva kI bhI abhivyakti hotI hai| isa taraha jisake dvArA dekhA jAtA hai, jisase devA jAtA hai / ke samyaktva, jJAna aura cAritra meM ekatA hai| tathA jisameM dekhA jAtA hai vaha darzana hai / isa prakAra spaSTa hai samyaktva ko munitva se abhipreta kiyA jIvAdi ke viSaya meM aviparIta arthAta artha ko grahaNa gayA hai / munitva arthAt AcaraNa kI samIcInatA / karane meM pravatta aisI dRSTi samyagdarzana hai| athavA samyaktva nAmaka adhyayana meM cAra uddezaka haiN| "prazastaM darzanaM samyagdarzanamiti" arthAta jinezvara prathama uddezaka meM samyagvAda kA adhikAra hai| dvArA abhihita aviparIta arthAta yathArtha dravyoM aviparIta arthAt yathArtha vastutatva kA pratipAdana aura bhAvoM meM ruci honA yaha prazasta darzana hai| ho, vaha samyagvAda hai| isa uddezaka meM hiMsA kA prazasta isalie hai ki mokSa kA hetu hai / vyutpatti svarUpa batAkara usakA niSedhAtmaka rUpa ahiMsA kA pakSa ke Azrita artha ko lekara kahate haiM-saMgataM vA vidhAna kiyA hai ki jitane bhI tIrthaMkara hue haiM, hue darzanaM samyagdarzanam' arthAt jinapravacana ke anusAra the tathA hoMge una sabhI kA yaha kahanA hai ki kisI saMgata vicAra karanA vaha samyagdarzana hai| isa prakAra bhI prANI kI hiMsA nahIM karanI caahie| yahI dharma jinokta tatvoM para jJAnaparaka hone vAlI zraddhA ko zuddha hai, nitya hai, zAzvata hai aura jina pravacana meM samyagdarzana khaa| prarUpita hai| isa prakAra ahiMsA tatva kA samyak evaM sUkSma nirUpaNa ke sAtha ahiMsA kI kAlika tattvArtha sUtra meM tathA TIkAkAroM ne zraddhAparaka evaM sArvabhaumika mAnyatA, sArvajanInatA evaM satyaartha ko lekara hI samyaktva kI vyutpatti kii| kintu tathyatA kA samyagvAda ke rUpa meM pratipAdana kiyA AgamoM meM isakA artha bhinna hai| AgamoM meM sarva hai| ahiMsA vrata ko svIkAra karane vAle sAdhaka ko prAcIna va prathama aMga hai AcArAMga / AcArAMga kahA~-kahA~, kaise-kaise sAvadhAna rahakara ahiMsA vrata sUtra AcArapradhAna hai| AcArAMga meM samyaktva ko svIkAra karane kA ahiMsA ke AcaraNa ke lie nAmaka adhyayana hone para bhI samyaktva kA artha parAkrama karanA cAhie / isa prakAra AcArAMga zraddhAparaka nahIM varan samyakAcAraparaka hai / ke 4-1 meM samyagvAda ke pariprekSya meM ahiMsA dharma samyaktva ko spaSTa rUpa se muni AcAra kahA gayA kI carcA kI gaI hai| caturtha adhyayana ke dUsare uddehai| hA~, samyakAcAra zraddhApUrvaka hotA hai| zraddhA zaka meM dharmapravAdiyoM kI dharma parIkSA kA nirUpaNa AcaraNa meM samyaktatA, samIcInatA lAtI hai, sthiratA hai / vibhinna dharmapravAdiyoM ke pravAdoM meM yukta-.. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa 4 : dharma, darzana evaM adhyAtma-cintana ayukta kI vicAraNA hone se dharma kI parIkSA kA caturtha uddezaka meM saMkSepa meM cAritra kA nirUpaNa nirUpaNa hai / isa uddezaka meM hiMsA aura ahiMsA meM kiyA hai| saMyata jIvana kaisA ? jo pUrva sambandhoM yukta kyA hai aura ayukta kyA hai ? isakI parIkSA kA tyAga kara viSayAsakti chor3a detA hai / isa prakAra kI jAya / vibhinna matAvalambiyoM meM jo yaha kahate punarjanma ko avaruddha ka diyA hai jinhoMne aise vIra haiM ki "yajJa-yAgAdi meM hone vAlI hiMsA doSayukta puruSoM kA yaha saMyama mArga durUha hai / sthira mana vAlA nahIM" unako bulAkara pUchA jAya ki duHkha sukha rUpa brahmacarya se yukta aisA vIra puruSa saMyama meM rata, sAvahai yA duHkha rUpa hai ? to satya tathya yahI ve kaheMge ki dhAna, apramatta tathA tapa dvArA zarIra ko kRza karake duHkha to duHkha rUpa hI hai| kyoMki duHkhArthI koI prANI karmakSaya karane meM prayatnazIla hotA hai / jo viSayanahIM, sabhI prANI sukhArthI hai / ataH hisA aniSTa bhogoM meM lipta haiM, unheM jAnanA cAhie ki matya evaM duHkha rUpa hone se tyAjya hai aura ahiMsA avazyaMbhAvI hai / jo icchAoM ke vazIbhUta haiM, asaMyamI iSTa evaM sukharUpa hone se grahaNa karane yogya-upAdeya haiM aura parigraha meM gRddha haiM, ve hI pUnaH janma lete haiN| hai| isI ke sAtha Asrava aura parisrava kI parIkSA jo pApakarmoM se nivRtta haiM, ve hI vastutaH vAsanArahita ke lie Asrava meM par3e hue jJAnIjana kaise parisrava haiN| bhogaiSaNArahita puruSa kI nindya pravRtti kaise ho goSaNA (nirjarA dharma) meM pravRtta ho jAte haiM / tathA parisrava sakatI hai ? jo samitiyoM se samita, jJAna sahita, (dharma) kA avasara prApta hone para bhI ajJAnI jana saMyata, zubhAzubhadarzI haiM, aise jJAniyoM kI kyA upAdhi kaise Asrava meM phaMse rahate haiM ? isa prakAra Asrava- ho sakatI hai ? samyagdraSTA kI koI upAdhi nahIM / magna janoM ko vibhinna duHkhoM kA sparza hotA hai| hotI, aisA jJAnI puruSa kahate haiM / phalasvarUpa pragAr3ha vedanA hotI hai| isameM jJAnI aura ajJAniyoM kI gatividhiyoM evaM anubhava ke AdhAra ina cAroM uddezakoM meM samyagdarzana, samyagjJAna, para dharmaparIkSA kI hai| samyaktapa aura samyakcAritra kA kramazaH ullekha kiyA hai| zraddhA artha kA kahIM ullekha nahIM hai / ina / tIsare uddezaka meM niSi/anavadya tapa se hI cAroM hI uddezakoM para dRSTipAta kareM to samyaktva mokSa kI prApti ho sakatI hai na ki bAla-ajJAna yahA~ samyakAcaraNa se hI abhipreta hai| ahiMsA, tapa se, vizleSaNa kiyA hai| tapasvA kAna ha satya, acaurya, brahmacarya, aparigraha, kAma-vAsanA unake guNa evaM prakRti tathA ve kisa prakAra tapazcayA rahita anAsakti Adi se yukta hai, tadanusAra hI kara karmakSaya karate haiM usakA vidhAna kiyA gayA hai| usakA AcaraNa hai, use samyaktva ho sakatA hai / jo ahiMsaka haiM, ve jJAnI haiM / unakI vRttiyoM kA nirI- jJAna mAtra apekSita nahIM, varana yahA~ AcaraNa hI kSaNa kareM to jJAta hogA ki ve dharma ke vizeSajJa hAna pradhAna batAyA hai| jo samyakatvI/samyagdRSTi hai ke sAtha sarala va anAsakta haiM / ve kaSAyoM ko bhasmI - usake kArya kaise hote haiM, usakA ullekha karate hue bhUta kara karmoM kA kSaya karate haiN| aisA samyagdRSTi kahA hai ki tatvavettA muni kalyANakArI mokSamArga kahate haiM, kyoMki "duHkha karmajanita haiM" ve ise bhalI ko jAnakara pApa karma nahIM krtaa| bhA~ti jAnate haiM / ataH karma-svarUpa jAnakara usakA tyAga karane kA upadeza dete haiN| jo arihanta kI ukta kathana se spaSTa hai ki AcaraNa kI vizuAjJA ke AkAMkSI, nispRhI, buddhimAna puruSa haiM, ve ddhatA samyaktva para AdhArita hai| samyakAcaraNa sarvAtmadarzana karake dehAsakti chor3a dete haiN| jisa se yukta jIvana hI carama lakSya kI ora kadama bar3hA prakAra jIrNakASTha ko agni zIghra jalA detI hai, sakatA hai / kyoMki kahA bhI hai ki jo vIra samyausI prakAra samAhita Atma vAle vIra puruSa kaSAya ktvadarzI/samyagdRSTi muni hai vahI saMsAra ko tiratA rUpI karma zarIra ko tapazcaryA dvArA zIghra jalA dete haiN| hai| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak AcAra kI AdhArazilA samyaktva... : sAdhvI surekhAzrI jI isa prakAra AcArAMga meM samyaktva kA artha hai| tripiTakoM meM samyagdRSTi ko sammAddiTThI kahA samyakAcaraNa para AdhArita batAyA hai| kintu gayA tathA samyagdRSTi zraddhAyukta hotA hai| Arya anya AgamoM va Agametara sAhitya meM samyaktva ke aSTAMgika mArga, zikSAtraya, AdhyAtmika vikAsa kI pracalita artha va svarUpa meM bhinnatA hai| apekSAbheda pA~ca zaktiyA~ aura pA~ca bala sabhI meM zraddhA kA sthAna se, nizcaya-vyavahAranaya se usameM samAnatA bhI prathama mAnA hai| isI mokSamArga ke sAdhana rUpa zraddhA dyotita hotI hai / AcArAMga meM Atmopamya kI ko sAMkhyadarzana evaM yogadarzana ne vivekakhyAti kaha bhAvanA se otaprota, ahiMsA, viveka, anavadya tapa se kara sambodhita kiyA hai / vedAntadarzana meM jJAna meM hI yukta cAritra ko samyaktva ke artha meM vyApaka dRSTi- zraddhA ko antanihita kiyA gayA hai| koNa se anulakSita kiyA hai / kyoMki uparokta guNoM kI surakSA bhI pUrNatayA munijIvana meM hI sambhava mahAbhArata meM zraddhA ko sarvopari mAnA hai tathA hai| jabaki sUtrakRtAMga ke dvitIya zru taskandha meM zraddhA hI saba pApoM se mukta karAne vAlI hai aisA saMyatI muni ke sAtha vratadhArI zrAvakoM kA bhI mAnya kiyA hai| gItA meM zrIkRSNa ne arjuna ko samyagdRSTi honA batAyA gayA hai| saMyatI muni va zraddhA dhAraNa karane kA upadeza diyA aura kahA ki zrAvaka zraddhApUrvaka dharmAnuSThAna karate haiM, yatra-tatra zraddhAvAn hI jJAna prApta kara sakatA hai, vahI saMyatI usakA bhI ullekha milatA hai| kintu samyaktva ke hotA hai / tadanantara vaha AtmA parabrahma ko prApta ho svarUpa ne zraddhA rUpI bAnA yahA~ dhAraNa nahIM kiyaa| sakatI hai / IsAI dharma va islAma dharma meM bhI zraddhA uttarAdhyayana sUtra meM sarvaprathama samyaktva ko tatva ko prAthamikatA dI hai| tAtparya yaha hai ki sarva dharma zraddhA svIkAra kiyA va tatvoM kA bhI nirdezana kiyA darzanoM ne zraddhA/samyagdarzana ko mokSa kA heta samaveta gayA hai| anya AgamoM meM isake bheda, prakAra, ati- svara se svIkAra kiyA hai| cAra, aMga, lakSaNa Adi kA kathana kiyA gyaa| Agametara sAhitya meM tattvArtha sUtra meM vAcakavarya AdhyAtmika dRSTi se to samyagdarzana kA umAsvAti ne samyagdarzana kA svarUpa spaSTa rUpa se sthAna mahatvapUrNa hai hI, kintu laukika jIvana nirdhArita kiyaa| uttarAdhyayana sUtra kI apekSA meM bhI isakA mahatva kama nahIM / jaina mAnyatAnusAra tattvArtha sUtra adhika prakAza meM AyA / usakA kAraNa isakA hama yathArtha dRSTiparaka artha karate haiM to yaha rahA ki yaha sabhI jaina sampradAyoM ko grAhya hai| bhI isakA mahatvapUrNa sthAna siddha hotA hai| kyoMki tattvArtha sUtra ke TIkAkAroM ne bhI isakI vizada carcA yaha jIvana ke prati hI eka dRSTikoNa ho jAtA hai| kii| samyaktva ke paryAyavAcI zabda samyagdarzana, ahiMsA anekAnta aura anAsakta jIvana jIne kI zraddhA, ruci, pratIti, vizvAsa bhI vyavahRta hote haiN| kalA isase prApta hotI hai| cUMki jIvanadRSTi ke samyagdarzana aura samyagjJAna kI utpatti meM kisI ne anusAra hI vyaktitva va caritra kA nirmANa hotA jJAna ko pazcAtvartI mAnA to kisI ne sahabhAgI hai, dRSTi ke anusAra hI jIvana sRSTi nirmita hotI maanaa| tattvArtha ke pUrva naMdIsUtra meM devavAcaka gaNi hai| aise udAharaNoM se itihAsa bharA hai| ataH yaha ne kahA ki samyagdRSTi kA zra ta hI samyakca ta hai apane Apa para nirbhara hai ki hamako jaisA bananA hai anyathA vaha mithyAzra ta hai| digambara sAhitya meM usI ke anurUpa hama apanI jIvanadRSTi banAe~ / bhI samyaktva kA yahI svarUpa svIkRta kiyA hai| kyoMki jaisI dRSTi hotI hai, vaisA hI usake jIvana jainetara darzanoM meM bauddhadarzana to zramaNa bhagavAna jIne kA DhaMga hotA hai aura jaisA usake jIne kA mahAvIra ke samakAlIna va sannikaTa rahA hai| ataH DhaMga hotA hai, usI stara se usake caritra kA nirmANa inameM eka dUsare kA pratibimba jhalakanA svAbhAvika hotA hai aura caritra ke anusAra hI usake vyaktitva Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa 4 : dharma, darzana evaM adhyAtma-cintana meM pratibhA AtI hai| isa prakAra yathArtha dRSTikoNa jIvana ke AdarzoM ke sAtha paraspara maitrIpUrNa honA jIvana-nirmANa kI dizA meM AvazyakIya hai| sambandha banAe rakhanA, samyak rIti se jIvana saiddhAntika apekSA se AdhyAtmika vikAsa meM vyatIta karanA hai| rAjanaitika vyavasthA samyak na samyaktva mahatvapUrNa hai hI kintu vyAvahArika jIvana hogI to rASTra meM bhraSTAcAra bar3hatA hI jAvegA, meM bhI samyaktva atyanta upayogI hai| sAmAjika phalasvarUpa rASTra kA anaitikatA ke kAraNa patana ho kSetra ho yA pArivArika kSetra ho, rAjanaitika kSetra jaayegaa| dhArmika va naitika kSetra meM to spaSTa rUpa ho yA Arthika kSetra ho, dhArmika kSetra ho yA naitika se hI samyaktva kI chApa dRSTigocara hotI hai / kSetra ho hara kSetra meM samyakatva upayogI va mahatva- dhArmika siddhAntoM kA vyAvahArika jIvana meM pUrNa hai ; kyoMki sahI dRSTi sahI dizA kI ora le upayoga honA hI samyaktva hai| jIvana ko suvyavajAtI hai / phalataH maMjila taka pahu~cA detI hai| sthita rUpa se, sucAru rUpa se pratipAdana karane meM, galata rAha para jAne vAlA bhaTaka jAtA hai, sahI rAha uttarottara Atmika guNoM ke vikAsa meM samyaktva hI vAlA nhiiN| sahAyaka hai| 9 bhASA kI madhuratA aura ziSTatA meM hI vyakti kI kulInatA aura sajjanatA chipI huI hai| bhASA se hI vyakti apanA paricaya de detA hai ki vaha kisa khAnadAna se tAlluka rakhatA hai| bhASA kI zAlInatA jahA~ vyakti ko sammAna dilAtI hai vahIM vyakti ke prathama paricaya meM hI amiTa chApa Wan isI jIbha meM amRta aura jahara basatA hai / madhuratA bhASA kA amRta hai aura kaTutA jahara hai / yaha jahara vyakti ke svayaM ke jIvana meM bhI azAnti phailAtA hai aura anya ko bhI parezAna karatA hai| Apako anubhava bhI hogaa| agara kisI bAta ko sneha se kahate haiM to ApakA sArA tanAva kAphUra ho jAtA hai / agara gusse meM kahate haiM-do-cAra gAliyA~ sunAkara kahate haiM to -AcArya zrI jinakAnti sAgarasUri ( 'uTha jAga musAphira bhora bhaI' pustaka se)