Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ MEL. sAmAyika-svAdhyAya mahAna 0 zrI bhaMvaralAla pokharanA mAnava deva evaM dAnava ke bIca kI kar3I hai| vaha apanI savRttiyoM ke dvArA devatva ko prApta kara sakatA hai aura asadvRttiyoM ke dvArA dAnava jaisI nimna koTi meM bhI pahu~ca sakatA hai| manuSya ke pAsa tIna mahAn zaktiyA~ haiMmana, vacana evaM kaayaa| ina tIna zaktiyoM ke bala para vaha prazasta-aprazasta, cAhe jaisA jIvana banA sakatA hai, lekina Aja vaha isa Adhunika cakAcauMdha meM phaMsakara viSaya-vAsanA ke bhoga kA kITa bana gayA hai| vaha isa vijJAna jagata kI yAMtrika zakti se prabhAvita hokara apanI AdhyAtmika mahAn zakti se pare haTa gayA hai / ___ mAnava isa mana, vacana, kAyA kI zakti ke alAvA bhI eka mahAna virATa zakti kA svAmI hai, jisase vaha anabhijJa hokara dinoMdina kaMgAla banatA jA rahA hai| jisa prakAra isa Adhunika vijJAna ko samajhane ke liye sAhitya hai, vidyAlaya haiM aura adhyApaka haiM, usI prakAra isa AdhyAtmika vijJAna ko samajhane ke liye bhI dUsare prakAra kA sAhitya hai, vidyAlaya haiM aura dUsare hI AdhyAtmika guru haiN| jisa taraha isa sAMsArika vidyA ko par3hakara hama DaoNkTara, kalakTara, bairisTara Adi banate haiM, para ye pada to isa jIvana ke pUre nahIM hone se pahale hI samApta ho jAte haiM athavA isa jIvana meM indriyoM ke poSaNa ke sivAya kucha nahIM milatA hai aura yaha vidyA bhI isa jIvana ke sAtha samApta ho jAtI hai| na pada rahatA hai na vidyaa| aura yaha sAMsArika vidyA isa jIva kA saMsAra bar3hAtI hI rahatI hai| parantu AdhyAtmika vidyA to hamako zrAvaka, sAdhu, upAdhyAya, prAcArya, arihanta evaM siddha taka banA detI hai| ina padoM kI mahattA itanI hai ki saMsAra ke sAre DaoNkTara, kalakTara, bairisTara Adi saba padAdhikArI ina padAdhikAriyoM ko namana karate aura caraNoM kI raja jhAr3ate haiM, aura yaha pada jIvana meM kabhI samApta nahIM hotA aura jitanI vidyA prAtmasAta karalI jAtI hai vaha isa jIvana ke sAtha samApta nahIM hotI, agale jIvana ke sAtha calatI rahatI hai, jIva cAhe kisI gati meM vigati karatA rhe| svargIya AcArya zrI hastImalajI ma. sA0 kA yahI udghoSa thA ki sAmAyika-svAdhyAya karake AtmA kA utthAna kro| aura unhoMne isI nAre Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAcArya zrI hastImalaja ma. sA. * 207 para para bahuta bar3A saMgha khar3A kiyaa| unake upakAra ko saMsAra kabhI nahIM bhuulegaa| unhoMne deza meM ghUma-ghUma kara yahI alakha jagAyI (sAmAyika-svAdhyAya mahAn) / jana-jana ke kAnoM meM isa matra ko phuuNkaa| jisane isa maMtra ko hRdayaMgama kiyA hai, usakA ber3A pAra huA hai| unhoMne deza meM ina svAdhyAya saMghoM kI eka zakti khar3I karadI hai jo Aja isa maMca ko camakA rahI hai| prAcArya hastI eka hastI hI nahIM eka mahAn gaMdha hastI the| unakI vAkgaMdha se loga maMtramugdha ho jAte the| unhoMne jaina jagata ke sAmane eka Adarza upasthita kiyaa| AcArya pada para itane lambe kAla taka rahakara siMha ke samAna huMkAra karate hue prAcArya pada ko suzobhita kiyA / unhoMne isa mUlamaMtra ko siddha kara diyA ki sAmAyika svAdhyAya ke mukAbale koI dUsarA maMtra nahIM hai jo kisI ko tirA ske| sAmAyika apane Apa meM samatva bhAva kI vizuddha sAdhanA hai| sAmAyika meM sAdhaka kI citavRtti kSIra samudra kI taraha ekadama zAMta rahatI hai, isaliye vaha navIna karmoM kA baMdha nahIM krtii| Atma svarUpa meM sthira rahane ke kAraNa jo karma zeSa rahe hue haiM unakI vaha nirjarA kara letA hai| prAcArya haribhadra ne likhA hai ki sAmAyika kI vizuddha sAdhanA se jIva ghAtI karma naSTa kara kevalajJAna prApta kara letA hai| sAmAyika kA sAdhaka dravya, kSetra, kAla, bhAva kI vizuddhi ke sAtha mana, vacana, kAyA kI zuddhi se sAmAyika grahaNa karatA hai| chaH AvazyakoM meM sAmAyika pahalA Avazyaka hai| sAmAyika ke binA SaDAvazyaka karanA saMbhava nahIM hai| aura jo sAmAyika hotI hai vaha SaDAvazyakapUrvaka hI hotI hai| sAmAyika meM SaDAvazyaka samAye hue haiN| cAhe ve Age-pIche kyoM na hoN| sAmAyika vratoM meM navAM vrata hai| jaba AThoM kI sAdhanA hotI hai to navAM vrata sAmAyika AtA hai, kyoMki sAmAyika meM AThoM vrata samAye hue haiN| jaba sAdhaka sAdhanA mArga grahaNa karatA hai to pahale sAmAyika cAritra grahaNa karatA hai kyoMki cAritroM meM pahalA cAritra sAmAyika hai| zikSAvratoM meM pahalA zikSAvrata sAmAyika hai| pApakArI pravRttiyoM kA tyAga karanA sAvadha yoga kA tyAga hai| isI mUla para sAmAyika kI sAdhanA kI jAtI hai| sAmAyika kA artha hai samatA va sama kA artha hai zreSTha aura ayana kA artha AcaraNa karanA hai yAnI AcaraNoM meM zreSTha AcaraNa sAmAyika hai| viSamabhAvoM se haTakara svasvabhAva meM ramaraNa karanA samatA hai| samatva ko 'gItA' meM yoga kahA hai| isI kAraNa sAmAyika kI sAdhanA sabase utkRSTa sAdhanA hai| anya jitanI bhI sAdhanAe~ haiM, saba usameM antanihita ho jAtI haiM / prAcArya jinabhadragaNI kSamAzramaNa ne sAmAyika ko caudaha pUrva kA artha piNDa kahA hai / Atma sparzatA hI samatA hai / Jain Educationa international For Personal and Private Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 * jaise raMga-biraMge khile hue puSpoM kA sAra gaMdha hai / yadi puSpa meM gaMdha nahIM kevala rUpa hI hai to vaha darzakoM ke netroM ko to tRpta kara sakatA hai kiMtu dila aura dimAga ko tAjagI nahIM pradAna kara sakatA hai / usI prakAra sAdhanA meM samabhAva yAnI sAmAyika nikAla dI jAya to vaha sAdhanA nissAra hai, kevala nAma mAtra kI sAdhanA hai / samatA ke abhAva meM upAsanA upahAsa hai / jaise dravya sAmAyika va dravya pratikramaNa ko bolacAla kI bhASAvargaNA taka hI sImita rakhA gayA to vaha sAdhanA pUrNa lAbhakArI nahIM hai / samatA kA nAma hI AtmasparzanA hai, AtmavazI honA hai, samatA AtmA kA guNa hai / 1 vyaktitva evaM kRtitva 'bhagavatI sUtra' meM varNana hai ki pArzvapatya kAlAsyavezI anagAra ke samakSa tuMgiyA nagarI ke zramaNopAsakoM ne jijJAsA prastuta kI thI ki sAmAyika kyA hai aura sAmAyika kA prayojana kyA hai ? kAlAsyavezI anagAra ne spaSTa rUpa se kahA ki AtmA hI sAmAyika hai| AtmA hI sAmAyika kA prayojana hai / AcArya nemIcandra ne kahA hai ki paradravyoM se nivRtta hokara jaba sAdhaka kI jJAna cetanA Atma svarUpa meM pravRtta hotI hai tabhI bhAva sAmAyika hotI hai / zrI jinadAsagaNI mahattara ne sAmAyika Avazyaka ko prAdyamaMgala mAnA hai / ananta kAla se virAT vizva meM paribhramaNa karane vAlI AtmA yadi eka bAra bhAva sAmAyika graharaNa karale to vaha sAta-ATha bhava se adhika saMsAra meM paribhramaNa nahIM karatI / yaha sAmAyika aisI pArasamaNi hai / Jain Educationa International sAmAyika meM dravya aura bhAva donoM kI AvazyakatA hai / bhAvazUnya dravya kevala mudrA lagI huI miTTI hai, vaha svarNa mudrA kI taraha bAjAra meM mUlya prApta nahIM kara sakatI, kevala bAlakoM kA manoraMjana hI kara sakatI hai / dravya zUnya bhAva vaha svarNa ke rUpa meM to mUlya kevala svarNa hI hai jisa para mudrA aMkita nahIM hai, prApta kara sakatA hai kintu mudrA ke rUpa meM nahIM / dravyayukta bhAva svarNa mudrA hai / isI prakAra bhAvayukta dravya sAmAyika kA mahattva hai / dravyabhAva yukta sAmAyika ke sAdhaka ke jIvana meM hara samaya satyatA, kartavyatA, niyamitatA, prAmANikatA, aura saralatA sahaja hI honA svAbhAvika hai / ye saba AtmA ke guNa haiM / sAmAyika ke mahatva ko batAte hue bhagavAn mahAvIra ne puNiyA zrAvaka kA udAharaNa diyA hai / sAmAyika se naraka ke duHkhoM se mukta huA jA sakatA hai / mahAvIra ne saccI sAmAyika ke mUlya ko kitanA mahattva diyA hai / sAmAyika kA sAdhaka bheda vijJAnI hotA hai / sAmAnyataH sAmAyika kA karanevAlA zrAvaka hai aura zrAvaka kA guNasthAna pAMcavAM hai aura bhedavijJAna cauthe guNasthAna para hI ho jAtA hai / For Personal and Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 206 bhedavijJAna prAtmA kA jJAna hai aura yahI sAmAyika hai| svAdhyAya to jIvana kA sAra hai| svAdhyAya ke binA jJAna prApta honA kaThina hai| svAdhyAya satzAstroM kA adhyayana hai jisameM AtmajJAna nihita ho, usI ke par3hane se svAdhyAya hotA hai / svAdhyAya kA sIdhA sAdA artha sva (AtmA) kA adhyayana hai| jitanA svAdhyAya karate haiM usakA dhyAna meM ciMtana karanA, manana karanA athavA AcaraNa meM lAnA, usako AtmasAta karanA, yahI svAdhyAya kA phala hai / yadi svAdhyAya nahIM karoge to AtmA ke svarUpa ko kaise jAnoge ? AtmA ke svarUpa ko jAnane ke do mArga haiN| eka to guru kA upadeza, dUsarA svAdhyAya / hara samaya, hara jagaha, guru kA satsaMga milanA kaThina hai| usameM bhI sadguru kI zodha kara unakA satsaMga karanA hI sat upadeza hai| ve hI AtmA kA svarUpa batA sakate haiM jinhoMne apane meM anubhava kara liyA hai| aise sadguru ko prApta karanA sahaja nahIM hai|| satguru kA satsaMga to bahuta kama milatA hai, parantu satzAstra upalabdha kara sakate haiM / ghara baiThe hI gaMgA hai| zAstroM meM jJAna gaMgA kI dhArA pravAhamAna hai| jitanI sAdhaka kI yogyatA hotI hai utanA vaha grahaNa kara sakatA hai| yadi thor3A thor3A hI grahaNa kiyA jAya aura vaha niyamita kiyA jAya to bahuta bar3A jJAna prApta ho sakatA hai| satzAstroM kA svAdhyAya aMdhere meM prakAza hai| para kevala par3ha lenA hI svAdhyAya nahIM hai, par3hakara ciMtana-manana kareM aura vaha ciMtana anubhava meM lAveM to vaha svAdhyAya lAbhakArI ho sakatA hai, anubhava meM lAnA bahuta kaThina hai| jitanA par3hate haiM utanA ciMtana meM nahIM AtA aura jitanA ciMtana meM AtA hai utanA anubhava meM nahIM aataa| anubhava to chAcha ke bhAMDe meM se makkhana jitanA bhI nahIM hotA hai| vastu vicArata dhyAvate, mana pAve vizrAma / rasasvAdata sukha upaje, anubhava yAko nAma / / jo anubhava meM liyA jAtA hai vahA~ para mana kI pahu~ca bhI nahIM hai| vahA~ para pahu~cane meM mana bhI choTA par3a jAtA hai| vaha anubhava vacaka kI abhivyakti kA viSaya bhI nahIM hai| vaha to AtmA kA viSaya hai aura usa viSaya ko prApta karAne meM svAdhyAya sahAyaka ho sakatA hai| yahI svAdhyAya kA mahattva hai| -navAniyAM (udayapura) rAja0 000 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only