Book Title: Samadhi Purvak Maran
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Z_Jinvijay_Muni_Abhinandan_Granth_012033.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212149/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi- pUrvaka maraNa deha ke svataH chUTane, chur3Ane tathA tyAgane ko 'maraNa' kahate haiM, jisakA prAyu kSaya ke sAtha ghaniSTha sambandha hai / ' jo janmA hai, usakA eka na eka dina maraNa avazya hotA hai, cAhe vaha kisI bhI vidhi se kyoM na ho| aisA koI bhI prANI saMsAra ke itihAsa meM nahIM, jo janma lekara maraNa ko prApta na huA ho / bar3e-bar3e sAdhana-sampanna rAjA-mahArAjA, cakravartI, deva-dAnava, indra-dharaNendra, vaidya -hakIma, DAkTara aura RSi-muni taka saba ko apanA-apanA vartamAna zarIra chor3a kara kAla ke gAla meM jAne ke lie vivaza honA par3A hai / koI bhI divya zakti-vidyA-mariNa maMtra-taMtra - zrauSadhAdika kisI ko bhI kAla prApta maraNa se bacAne meM kabhI samartha nahIM ho sake haiM / isI se 'maraNaM prakRtiH zarIriNAm - maranA dehadhAriyoM kI prakRti meM dAkhila hai, vaha unakA svabhAva hai, use koI TAla nahIM sakatA - yaha eka aTala niyama banA huA hai / aisI sthiti meM jo vivekI haiM- jinhoMne deha aura prAtmA ke antara ko bhalI prakAra se samajha liyA hai - unake lie marane se DaranA kyA ? ve to samajhate haiM ki jIvAtmA alaga aura deha alaga hai- donoM svabhAvataH eka dUsare se bhinna haiM- jIvAtmA kabhI maratA nahIM, maraNa deha kA hotA hai| jIva eka zarIra ko chor3akara dUsarA zarIra usI prakAra dhAraNa kara letA hai jisa prakAra ki maile kucaile tathA jIrNa-zIrNa vastra ko tyAga kara nayA vastra dhAraNa kiyA jAtA hai| isameM hAni kI koI bAta nahIM, vaha to eka prakAra se Ananda kA viSaya hai aura isalie ve bhaya, zoka tathA saMklezAdi se rahita hokara sAvadhAnI ke sAtha deha kA tyAga karate haiM / isa sAvadhAnI ke sAtha deha ke tyAga ko hI 'samAdhi maraNa' kahate haiM / maraNa kA 'samAdhi' vizeSaNa isa mararaNa ko usa maraNa se bhinna kara detA hai jo sAdhAraNa taura para zrAyu kA anta Ane para prAyaH sAMsArika jIvoM ke sAtha ghaTita hotA hai athavA zrAyu kA svataH anta na Ane para bhI krodhAdika ke Aveza meM yA moha se pAgala hokara 'apavAta' ( khudakuzI Suicide) ke rUpa meM use prastuta kiyA jAtA hai aura jisameM zrAtmA kI koI sAvadhAnI evaM svarUpasthiti nahIM rahatI / samAdhi-pUrvaka maraNa meM zrAtmA kI prAya: pUrI sAvadhAnI rahatI hai aura moha tathA krodhAdi kaSAyoM ke praveza meM kucha nahIM kiyA jAtA, pratyuta unheM jItA jAtA hai tathA citta kI zuddhi ko sthira kiyA jAtA hai aura isI se kaSa ya tathA kAya ke saMlekhana - kRSIkaraNa-rUpa meM isa samAdhi maraNa kA dUsarA nAma 1. zrAvaNa maraNaM jIvANaM jiraNa varehiM paNNattaM / ( samayasAra ) zrAjakavaeNa maraNaM zrAu dAu Na sakkade ko vi / ( kArtike 0 ) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi-pUrvaka maraNa 'sallekhanA-maraNa' bhI hai, jise Ama taura para 'sallekhanA' kahate haiN| yaha sallekhanA cUki 'mAraNAntikI hotI hai ---maraNa kA avazyambhAvI honA jaba prAyaH nizcita ho jAtA hai, taba kI jAtI hai isalie ise 'antakriyA' bhI kahate haiM, jo ki jIvana ke anta meM kI jAne vAlI Atma-vikAsa-sAdhanA-kriyA ke rUpa meM eka dhArmika anuSThAna hai aura isalie apaghAta, khudakuzI (Suicide) jaise aparAdhoM kI sImA se bAhara kI vastu hai / isa kriyA-dvArA deha kA jo tyAga hotA hai vaha Atma-vikAsa meM sahAyaka arhadAdi-paMcaparameSThI athavA paramAtmA kA dhyAna karate hue bar3e yatna evaM sAvadhAnI ke sAtha hotA hai, jaisA ki svAmI samantabhadra ke paMca-namaskAramanAstunaMtyajetsarvayatnena, isa vAkya se jAnA jAtA hai-yoM hI viSa khAkara, kUpAdika meM Daba kara, parvatAdika se girakara, agni meM jalakara, golI mArakara yA anya astra-zastrAdi se prAghAta paha~cAkara sampanna nahIM kiyA jaataa| isa sallekhanA athavA samAdhi-maraNa kI yogyatA-pAtratA kaba prApta hotI hai aura use kisa uddezya ko lekara kiyA jAtA hai ina donoM kA bar3A hI sundara nirdeza svAmI samantabhadra ne sallekhanA ke apane nimnalakSaNa meM antanihita kiyA hai upasarge dubhikSe jarasi rujAyAM ca niHpratikAre / dharmAya tanu-vimocanamAhuH sallekhanAmAryAH // 122 // -samIcIna dharmazAstra isameM batalAyA hai ki 'jaba upasarga, durbhikSa, jarA (bur3hApA) tathA roga pratIkAra (upAya-upacAra) . rahita asAdhya dazA ko prApta ho jAya athavA ( cakAra se ) aisA hI koI dUsarA prANaghAtaka anivArya kAraNa upasthita ho jAya taba dharma kI rakSA-pAlana ke lie jo deha kA vidhipUrvaka tyAga hai usako sallekhanA-samAdhimaraNa kahate haiN|' isa lakSaNa-nirdeza meM niHpratIkAre aura 'dharmAya' ye do pada khAsa taura se dhyAna dene yogya haiN| upasargAdikakA 'niHpratIkAra' vizeSaNa isa bAta ko sUcita karatA hai ki apane Upara Ae hue cetana-pracetana kRta upasarga, durbhikSa tathA rogAdika ko dUra karane kA jaba koI upAya nahIM bana sakatA to usake nimitta ko pAkara eka manuSya sallekhanA kA adhikArI tathA pAtra hotA hai, anyathA upAya ke saMbhava aura sazakya hone para vaha usakA adhikArI tathA pAtra nahIM hotaa| dUsarA 'dharmAya' pada do dRSTiyoM ko lie hue hai-eka apane svIkRta samIcIna dharma kI rakSA-pAlanA kI, aura dUsarI AtmIya dharma kI yathA zakya sAdhanA-ArAdhanA kii| dharma kI rakSAdi ke artha zarIra ke tyAga kI bAta 1. mAraNAntikI sallekhanA jossitaa|-t0suu0 7-22. 2. bhagavatI pArAdhanA meM bhI aise dUsare sadRza kAraNa kI kalpanA evaM sUcanA kI gaI hai| jaisA ki usake nimna vAkya se prakaTa hai'aNNaM picApi edArisambhi pragADha kAraNe jA de|' Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 zrI jugalakizora mukhtAra yugavIra' sAmAnya rUpa se kucha aTapaTI-sI jAna par3atI hai, kyoMki Ama taura para 'dharmArthakAmamokSANAM zarIraM sAdhanaM matama' isa vAkya ke anusAra zarIra dharma kA sAdhana mAnA jAtA hai, aura yaha bAta eka prakAra se ThIka hI hai, parantu zarIra dharma kA sarvathA athavA ananyatama sAdhana nahIM hai, vaha sAdhana hone ke sthAna para kabhI-kabhI bAdhaka bhI ho jAtA hai / jaba zarIra ko kAyama (sthira) rakhane athavA usake astitva se dharma ke pAlane meM bAdhA kA par3anA anivArya ho jAtA hai taba dharma kI rakSArtha usakA tyAga hI zreyaskara hotA hai| yahI pahalI dRSTi hai jisakA yahA~ pradhAnatA se ullekha hai| videziyoM tathA virmiyoM ke AkramaNAdi-dvArA aise kitane hI avasara pAte haiM jaba manuSya zarIra rahate dharma ko chor3ane ke lie majabUra kiyA jAtA hai athavA majabUra hotA hai| ataH dharmaprANa mAnava aise anivArya upasargAdika kA samaya rahate vicAra kara dharma-bhraSTatA se pahale hI bar3I khuzI evaM sAvadhAnI se usa dharma ko sAtha lie hue deha kA tyAga karatA hai jo deha se adhika priya hotA hai| dUsarI dRSTi ke anusAra jaba mAnava rogAdi kI asAdhyAvasthA hote hue yA anya prakAra se maraNa kA honA anivArya samajha letA hai taba vaha zIghratA ke sAtha dharma kI vizeSa sAdhanA-pArAdhanA ke lie prayatnazIla hotA hai, kie hue pApoM kI AlocanA karatA huA mahAvratoM taka ko dhAraNa karatA hai aura apane pAsa kucha aise sAdharmIjanoM kI yojanA karatA hai jo use sadA dharma meM sAvadhAna rakheM, dharmopadeza sunAveM aura duHkha tathA kaSTa ke avasaroM para kAyara na hone deveM / vaha mRtyu kI pratIkSA meM baiThatA hai, use bulAne kI zIghratA nahIM karatA aura na yahI cAhatA hai ki usakA jIvana kucha aura bar3ha jAya / ye donoM bAteM usake lie doSa rUpa hotI haiM; jaisA ki isa sallekhanA vrata ke aticAroM kI kArikA (126) ke 'jIvitamaraNAzaM se' vAkya se jAnA jAtA hai| svAmI samantabhadra ne apane ukta dharma-zAstra meM 'antakriyAdhikaraNaMtapaH phalaM sarvazinaH stuyate ityAdi kArikA (123) ke dvArA yaha pratipAdana kiyA hai ki 'tapa kA phala antaHkriyaH ke-salle banA, saMnyAsa athavA samAdhipUrvaka maraNa ke AdhAra para avalambita hai| arthAt antaHkriyA yadi sughaTita hotI hai-ThIka samAdhi-pUrvaka maraNa banatA hai-to kiye hue tapa kA phala bhI sughaTita hotA hai; anyathA usakA phala nahIM bhI milatA / anta:kriyA se pUrva vaha tapa kauna-sA hai jisake phala kI bAta ko yahA~ uThAyA gayA hai ? vaha tapa zrAvakoM kA praNavrata-aura zikSAvatAtmaka cAritra hai aura muniyoM kA mahAvrata-gupti-samityAdi rUpa cAri cAritra ke anuSThAna meM jo kucha udyoga kiyA jAtA hai aura upayoga lagAyA jAtA hai vaha saba 'tapa' kahalAtA hai|' isa tapa kA paraloka-sambandhI yatheSTa phala prAyaH tabhI prApta hotA hai jaba samAdhi-pUrvaka maraNa hotA hai; kyoMki maraNa ke samaya yadi dharmAnuSThAna rUpa pariNAma na hokara dharma kI virAvanA ho jAtI hai to usase durgati meM jAnA par3atA hai aura vahAM pUrvopArjita zubha karmoM ke phala ko bhogane kA koI avasara hI nahIM milatA-nimitta ke abhAva meM ve zubha karma binA rasa diye hI bikhara jAte haiN| eka bAra durgati meM par3akara bahudhA durgati kI paramparA bana jAtI hai aura punaH dharma ko prApta karanA bar3A hI kaThina ho jAtA hai| isI se zrI zivArya jI apanI bhagavatI ArAdhanA meM likhate haiM ki 'darzana-jJAna-cAritra rUpa dharma meM cirakAla taka niraticAra pravRti karane vAlA 1. jaisA ki bhagavatI ArAdhanA kI nimna gAthA se prakaTa hai : caraNammi tIbhma jo ujjamo ya pAuMjaNo ya jo hoii| so ceva jiNehi tavo mariNado asadaM caraMtassa / / 10 // Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jugalakizora mukhnAra 'yugavIra' 33 manuSya bhI yadi maraNa ke samaya usa dharma kI virAdhanA kara baiThatA hai to vaha ananta saMsArI taka-ananta kAlaparyanta saMsAra bhramaraNa karane vAlA ho jAtA hai suciramapiniradicAraM vihirittA paann-dNsrnn-crite| maraNe virAdhayittA praNaMtasaMsArino diTro / / 15 / / ina saba bAtoM se spaSTa hai ki anta samaya meM dharma-pariNAmoM kI sAvadhAnI na rakhane se yadi maraNa bigar3a jAtA hai to prAyaH sAre hI kiye karAye para pAnI phira jAtA hai| isI se anta samaya meM pariNAmoM ko saMbhAlane ke lie bahuta bar3I sAvadhAnI rakhane kI jarUrata hai aura isI se ukta kArikA ke uttarArddha 'tasmAdyovadvibhavaM samAdhi maraNe prayatitavyam' meM isa bAta para jora diyA gayA hai ki jitanI bhI apanI zakti ho, usake anusAra samAdhipUrvaka maraNa kA pUrA prayatna karanA caahie| inhIM saba bAtoM ko lekara jaina-samAja meM samAdhipUrvaka maraNa ko vizeSa mahatva prApta hai| usk| nitya kI pUjA-prArthanAoM Adi meM 'dukkhakhano kamma-khamro samAhi maraNaM ca bohilAho vi' jaise vAkyoM-dvArA samAdhi maraNa kI barAbara bhAvanA kI jAtI hai, aura bhagavatI-ArAdhanA jaise kitane hI grantha usa viSaya kI mahatI carcAoM evaM maraNa-sambandhI sAvadhAnatA kI prakriyAyoM se bhare par3e haiN| loka meM bhI 'antasamA so samA' antamatA so matA, aura 'anta bhalA so bhalA' jaise vAkyoM ke dvArA isI anta-kriyA ke mahatva ko khyApita kiyA jAtA hai / yaha kriyA gRhastha tathA muni donoM ke lie vihita evaM nirdiSTa hai| aisI sthiti meM jo maraNAsanna hai, jisane sallekhanAtmaka saMnyAsa liyA hai athavA samAdhipUrvaka maraNa kA saMkalpa kiyA hai usake pariNAmoM ko U~cA uThAne kI-girane na dene kI-bar3I jarUrata hotI hai; kyoMki anAdi, avidyA tathA mohamamatAdika ke saMskAra-vaza aura rogAdi-janya vedanA ke asahya hone para bahudhA pariNAmoM meM girAvaTa A jAtI hai, pariNAmoM kI prAta-raudrAdirUpa pariNati hokara saMklezatA bar3ha jAtI hai aura usase maraNa bigar3a jAtA hai| ataH sundara, sumadhura tAttvika vacanoM ke dvArA usake prAtmA meM bheda-vijJAna ko jagAne kI jarUrata hai, jisase vaha apane ko deha se bhinna anubhava karatA huA deha ke chUTane ko apanA maraNa na samajhe, rogAdika ko dehAzrita samajhe aura deha ke sAtha jinakA sambandha hai, una maba strI-putra-kuTumbAdiko 'para' evaM avazya hI viyoga ko prApta hone vAle tathA sAtha na jAne vAle samajhakara unase moha-mamatA kA tyAga kara citta meM zAnti dhAraNa kare ; usake sAmane dUsaroM ke aise bhArI du:khakaSToM ke aura unake aDola rahakara samatAbhAva dhAraNa karane tathA phalataH sadgati prApta karane ke udAharaNa bhI rakhane cAhie, jisase vaha apane duHkha kaSToM ko apekSAkRta bahuta kama samajhe aura vyartha hI prAkulavyAkula na hokara hRdaya meM bala tathA utsAha kI udIraNA karane meM samartha hove / sAtha hI isa deha ke chUTane se merI koI hAni nahIM ; yaha to colA badalanA mAtra hai, purAne jIrNa athavA rogAdi se pIr3ita zarIra ke sthAna para dharma ke pratApa se nayA sundara zarIra prApta hogA, jisase vizeSa dharma-sAdhanA bhI bana sakegI, aisI bhAvanA bhAtA huA maraNa ko utsava ke rUpa meM pariNata kara deve| isI uddezya ko lekara 'mRtyu-mahotsava aura 'samAdhimaraNotsAha dIpaka' Adi aneka prakaraNa-granthoM kI racanA huI hai| astu / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' jo sajjana kisI ke bhI samAdhi maraNa meM sahAyaka hokara apanI Avazyaka sevAeM pradAna kara use vidhipUrvaka sampanna karAte haiM unake samAna usakA dUsarA koI upakArI yA mitra nahIM hai| aura jo iSTa-mitrAdika usa maraNAsanna ke hita kI-koI cintA tathA vidhi-vyavasthA na karake apane svArtha meM bAdhA par3atI dekhakara rote-pITate-cillAte haiM tathA aise vacana muha se nikAlate haiM jisase mriyamAraNa-aAtura kA citta vicalita ho jAe, moha tathA viyoga-janya' duHkha se bhara jAya aura vaha prAtmA tathA apane bhaviSya kI bAta ko bhulAkara saMkleza-pariNAmoM ke sAtha maraNa ko prApta hove, to ve iSTa mitrAdika vastutaH usake sage athavA matalaba ke sAthI kahA jAtA hai / ataH maraNAsanna ke sacce sage sambandhiyoM ko cAhie ki ve apane kartavya kA pUrNatatparatA ke sAtha pAlana karate hue usake bhaviSya evaM paraloka sudhArane kA pUrA prayatna kreN| apane rone-rar3Ane ke lie to bahuta samaya avaziSTa rahatA hai, maraNAsanna ke sAmane ro-raDAkara tathA vilApa karake usakI usa amUlya maraNa-ghar3I ko nahIM bigAr3anA cAhie, jise samatA bhAva tathA zubha pariNAmoM ke astitva meM kalpa vRkSa ke samAna mana kI murAda pUrI karane vAlI kahA gayA hai aura isalie ise utsava, parva tathA tyauhAra ke rUpa meM manAne kI jarUrata hai|