Book Title: Sadhna aur Seva ka Saha Sambandh
Author(s): Sagarmal Jain
Publisher: Z_Shwetambar_Sthanakvasi_Jain_Sabha_Hirak_Jayanti_Granth_012052.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212186/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA aura sevA kA saha-sambandha sAmAnyatayA sAdhanA vyaktigata aura sevA samAjagata hai| dUsare hotA hai| jaina darzana kI mUlabhUta avadhAraNA sApekSavAda hai| usakA yaha zabdoM meM sAdhanA kA sambandha vyakti svayaM se hotA hai, ata: vaha vaiyaktika spaSTa ciMtana hai ki vyakti ke binA samAja aura samAja ke binA vyakti hotI hai; jabaki sevA kA sambandha dUsare vyaktiyoM se hotA hai, ata: sambhava hI nahIM hai| vyakti samAja kI kRti hai usakA nirmANa samAja use samAjagata kahA jAtA hai| isI AdhAra para kucha vidvAnoM kI yaha kI kAryazAlA meM hI hotA hai| hamArA vaiyaktika vikAsa, bhASA, sabhyatA dhAraNA hai ki sAdhanA aura sevA eka-dUsare se nirapekSa haiN| inake bIca evaM saMskAra samAja kA pariNAma hai| puna: samAja bhI vyaktiyoM se hI kisI prakAra kA saha-sambandha nahIM hai| kintu merI dRSTi meM sAdhanA aura nirmita hotA hai| ata: vyakti aura samAja meM hama aMga-aMgI sambandha sevA ko eka-dUsare se nirapekSa mAnanA ucita nahIM hai, ve eka-dUsare dekhate haiM, kintu yaha sambandha aisA hai jisameM eka ke abhAva meM dUsare kI pUraka haiM, kyoMki vyakti apane Apa meM kevala vyakti hI nahI hai, kI sattA hI nahIM rahatI hai| isa samasta carcA se yahI siddha hotA hai vaha samAja bhI hai| vyakti ke abhAva meM samAja kI parikalpanA jisa ki vyakti aura samAja eka-dUsare meM anusyUta haiN| eka ke binA dUsare prakAra AdhArahIna hai, usI prakAra samAja ke abhAva meM vyakti vizeSa kI kalpanA bhI nahIM kI jA sakatI hai| yadi yaha satya hai to hameM rUpa meM mAnava kA bhI koI astitva nahIM hai, kyoMki na kevala manuSyoM yaha svIkAra karanA par3egA ki sevA aura sAdhanA meM meM apitu kisI sImA taka pazuoM meM bhI eka sAmAjika paraspara saha-sambandha hai| Age isa prazna para aura adhika gambhIratA se vyavasthA dekhI jAtI hai| vaijJAnika adhyayanoM se yaha siddha ho cukA carcA kreNge| hai ki cITI aura madhumakkhI jaise kSudra prANiyoM meM bhI eka sAmAjika sAdhanA aura sevA ke isa saha-sambandha kI carcA meM sarvaprathama vyavasthA hotI hai| ata: yaha siddha hai ki vyakti aura samAja eka-dUsare hameM yaha nizcita karanA hogA ki sAdhanA kA prayojana yA uddezya kyA se nirapekSa nahIM haiN| yadi vyakti aura samAja paraspara sApekSa haiM aura hai? yaha to spaSTa hai ki sAdhanA vaha prakriyA hai jo sAdhaka ko sAdhya unake bIca koI saha-sambandha hai to phira hameM yaha bhI mAnanA hogA se jor3atI hai| vaha sAdhya aura sAdhaka ke bIca eka yojaka kar3I hai| ki sAdhanA aura sevA bhI paraspara sApekSa haiM aura unake bIca bhI eka sAdhanA, sAdhana ke kriyAnvayana kI eka prakriyA hai| ata: binA sAdhya saha-sambandha hai| ke usakA koI artha nahIM raha jAtA hai| sAdhanA meM sAdhya hI pramukha jaina darzana meM vyakti kI sAmAjika prakRti kA citraNa karate hue tattva hai| ata: sabase pahale hameM yaha nirdhArita karanA hogA ki sAdhanA spaSTa rUpa se yaha mAnA gayA hai ki pArasparika sahayoga prANIya prakRti kA vaha sAdhya kyA hai? jisake lie sAdhanA kI jAtI hai| dArzanika hai| isa sandarbha meM jaina dArzanika umAsvAti ne tattvArthasUtra meM eka sUtra dRSTi se pratyeka vyakti svarUpata: asIma yA pUrNa hai, kintu usakI yaha diyA hai- prspropgrhojiivaanaam| (5/20) arthAt eka-dUsare kA tArkika pUrNatA kinhIM sImAoM meM simaTa gaI hai| asIma hokara ke hitasAdhana karanA prANiyoM kI prakRti hai| prANI-jagat meM yaha eka bhI usane apane ko sasIma banA liyA hai, jisa prakAra makar3I svayaM svAbhAvika niyama hai ki ve eka-dUsare ke sahayoga yA saha-sambandha ke hI apanA jAla bunakara usI ghere meM sImita ho jAtI hai yA bandha jAtI binA jIvita nahIM raha skte| dUsare zabdoM meM kaheM to jIvana kA kArya __ hai, usI prakAra vaiyaktika cetanA (AtmA) bhI AkAMkSAoM yA mamatva hai-dUsare ke jIvita jIne meM eka-dUsare kA sahayogI bnnaa| jIvana ke ghere meM apane ko sImita kara baMdhana meM A jAtI hai| vastuta: sabhI eka-dUsare ke sahayoga se hI calatA hai, ata: eka-dUsare kA sahayoga dharmoM aura sAdhanA-paddhatiyoM kA mUlabhUta lakSya hai- vyakti ko mamatva karanA prANiyoM kA svAbhAvika dharma hai| ke isa saMkucita ghere se nikAlakara puna: use apanI anantatA yA pUrNatA kucha vicArakoM kA yaha socanA hai ki vyakti svabhAvata: svArthI pradAna karanA hai| dUsare zabdoM meM kaheM to sampUrNa dharmoM aura sAdhanA-paddhatiyoM hai, vaha kevala apanA hita cAhatA hai, kintu yaha eka bhrAnta avadhAraNA kA uddezya AkAMkSA evaM mamatva ke ghere ko tor3akara apane ko pUrNatA hai- yadi vyakti aura samAja eka-dUsare se nirapekSa nahIM haiM, to hameM kI dizA meM Age le jAnA hai| jisa vyakti ke mamatva kA gherA jitanA yaha mAnanA hogA ki vyakti ke hita meM hI samAja kA hita aura samAja saMkucita yA sImita hotA hai vaha utanA hI kSudra hotA hai| isa mamatva ke hita meM hI vyakti kA hita samAyA huA hai| dUsare zabdoM meM ke ghere ko tor3ane kA sahajatama upAya hai- ise adhika se adhika sAmAjika-kalyANa aura vaiyaktika-kalyANa eka-dUsare se pRthak vyApaka banAyA jaae| jo vyakti kevala apane daihika hi-sAdhana kA nahIM hai| prayatna yA puruSArtha karatA hai, use nikRSTa koTi kA vyakti. kahate haiN| yadi vyakti samAja kA mUlabhUta ghaTaka hai to hameM yaha mAnanA hogA aise vyakti svArthI hote haiN| kintu jo vyakti apanI daihika vAsanAoM ki samAja ke kalyANa meM vyakti kA kalyANa bhI nihita hai| vyaktiyoM se Upara uThakara parivAra yA samAja ke kalyANa kI dizA meM prayatna ke abhAva meM samAja kA astitva nahIM hai| samAja ke nAma para jo yA puruSArtha karatA hai use utanA hI mahAn kahA jAtA hai| vaiyaktika kucha kiyA jAtA hai yA hotA hai usakA sIdhA lAbha to vyakti ko hI hitoM se pArivArika hita, pArivArika hitoM se sAmAjika hita, sAmAjika Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 hitoM se rASTrIya hita, rASTrIya hitoM se mAnavIya hita aura mAnavIya hai, vahI zreSTha hai, kyoMki vahI merI AjJA kA pAlana karatA hai| isakA hitoM se prANI-jagat ke hita zreSTha mAne jAte haiN| jo vyakti inameM ucca, tAtparya yaha hai ki vaiyaktika japa, tapa, pUjA aura upAsanA kI apekSA uccatara aura uccatama kI dizA meM jitanA Age bar3hatA hai use utanA jaina dharma meM bhI saMgha-sevA ko adhika mahattva diyA gayA hai| hI mahAn kahA jAtA hai| usameM saMgha yA samAja kA sthAna prabhu se bhI apara hai, kyoMki kisI vyakti kI mahAnatA kI kasauTI yahI hai ki vaha kitane tIrthakara bhI pravacana ke pUrva 'namo titthassa' kaha kara saMgha ko vaMdana vyApaka hitoM ke lie kArya karatA hai| vahI sAdhaka zreSThatama samajhA karatA hai| saMgha ke hitoM kI upekSA karanA sabase bar3A aparAdha mAnA jAtA hai jo apane jIvana ko sampUrNa prANI-jagat ke hita ke lie gayA thaa| jaba AcArya bhadrabAhu ne apanI dhyAna-sAdhanA meM vidhna AyegA, samarpita kara detA hai| isa prakAra sAdhanA kA artha huA lokamaMgala yaha samajha kara adhyayana karavAne se inkAra kiyA to saMgha ne unase yA vizvamaMgala ke lie apane Apa ko samarpita kara denaa| sAdhanA vaiyaktika yaha prazna kiyA thA ki saMghahita aura ApakI vaiyaktika sAdhanA meM kauna hitoM se upara uThakara prANI-jagat ke hita ke lie prayatna yA puruSArtha zreSTha hai? antatogatvA unheM saMghahita ko prAthamikatA denI pdd'ii| yahI karanA hai, to vaha sevA se pRthak nahIM hai| bAta prakArAntara se hindU dharma meM bhI kahI gaI hai| usameM kahA gayA koI bhI dharma yA sAdhanA-paddhati aisI nahIM hai jo vyakti ko apane hai ki ve vyakti jo dUsaroM kI sevA chor3akara kevala prabhu kA nAma smaraNa vaiyaktika hitoM yA vaiyaktika kalyANa taka sImita rahane ko kahatI hai| karate rahate haiM, ve bhagavAn ke sacce upAsaka nahIM haiN| dharma kA artha bhI lokamaMgala kI sAdhanA hI hai| gosvAmI tulasIdAsa isa prakAra samasta carcA se yaha phalita hotA hai ki sevA hI ne dharma kI paribhASA karate hue spaSTa rUpa se kahA hai saccA dharma hai aura yahI saccI sAdhanA hai| yahI kAraNa hai ki jaina parahita sarisa dharama nahi bhaaii| dharma meM tapa ke jo vibhinna prakAra batAe gae haiM unameM vaiyAvRtya sevA para pIr3A smnhiNadhmaaii|| ko eka mahattvapUrNa Abhyantara tapa mAnA gayA hai| tapa meM sevA kA antarbhAva tulasIdAsa jI dvArA pratipAdita isI tathya ko prAcIna AcAryoM yahI sUcita karatA hai ki sevA aura sAdhanA abhinna hai| mAtra yahI nahIM ne "paropakArAya puNyAya, pApAya para pIDanam' arthAt paropakAra karanA jaina paramparA meM tIrthakara pada, jo sAdhanA kA sarvocca sAdhya hai, kI puNya yA dharma hai aura dUsaroM ko pIr3A denA pApa hai kahakara paribhASita prApti ke lie jina 16 yA 20 upAyoM kI carcA kI gayI hai usameM kiyA thaa| puNya-pApa yA dharma-adharma ke bIca yadi koI sarvamAnya sevA ko sarvAdhika mahattva diyA gayA hai| vibhAjaka rekhA hai to vaha vyakti kI lokamaMgala kI yA parahita kI gItA meM bhI lokamaMgala ko bhUtayajJa prANiyoM kI sevA kA nAma bhAvanA hI hai jo dUsaroM ke hitoM ke lie yA samAja-kalyANa ke lie dekara yajJoM meM sarvazreSTha batAyA gayA hai| isa prakAra jo yajJa pahale vaiyaktika apane hitoM kA samarpaNa karanA jAnatA hai, vahI naitika hai, vahI dhArmika hitoM kI pUrti ke lie kie jAte the, unheM gItA ne mAnava sevA se hai aura vahI puNyAtmA hai| lokamaMgala kI sAdhanA ko jIvana kA eka jor3akara eka mahattvapUrNa krAnti kI thii| ucca Adarza mAnA gayA thA, yahI kAraNa thA ki bhagavAn buddha ne apane dharma kA artha dAyitva yA kartavya kA paripAlana bhI hai| kartavyoM ziSyoM ko yaha upadeza diyA- "carattha bhikkhave cArikkaM bahujanahitAya yA dAyitvoM ko do bhAgoM meM vibhAjita kiyA jAtA hai-- eka ve jo bahujanasukhAya' arthAt he bhikSuoM! bahujanoM ke hita ke lie aura svayaM ke prati hote haiM aura dUsare ve jo dUsare ke prati hote haiN| yaha bahujanoM ke sukha ke lie prayatna kro| na kevala jaina dharma, bauddha dharma ThIka hai ki vyakti ko apane jIvana rakSaNa aura astitva ke lie yA hindU dharma kI apitu islAma aura IsAI dharma kI bhI mUlabhUta zikSA bhI kucha karanA hotA hai kintu isake sAtha-sAtha hI parivAra, samAja, lokamaMgala yA sAmAjika hita-sAdhana hI rahI hai| isase yahI siddha rASTra yA mAnavatA ke prati bhI usake kucha kartavya hote haiN| vyakti ke hotA hai ki sevA aura sAdhanA do pRthak-pRthak tathya nahIM haiN| sevA svayaM ke prati jo dAyitva haiM ve hI dUsare kI dRSTi se usake adhikAra meM sAdhanA aura sAdhanA meM sevA samAhita hai| yahI kAraNa thA ki vartamAna kahe jAte haiM aura dUsaroM ke prati usake jo dAyitva haiM ve usake kartavya yuga meM mahAtmA gAMdhI ne bhI daridranArAyaNa kI sevA ko hI sabase bar3A kahe jAte haiN| vaise to adhikAra aura kartavya paraspara sApekSa hI hai| dharma yA kartavya khaa| jo merA adhikAra hai vaha dUsaroM ke lie mere prati kartavya haiM aura jo jo loga sAdhanA ko japa, tapa, pUjA, upAsanA yA nAma smaraNa dUsaroM ke adhikAra haiM ve hI mere lie unake prati kartavya haiN| dUsaroM taka sImita mAna lete haiM, ve vastuta: eka bhrAnti meM hI haiN| yaha prazna ke prati apane kartavyoM kA paripAlana hI sevA hai| jaba yaha sevA binA pratyeka dharma sAdhanA-paddhati meM uThA hai ki vaiyaktika sAdhanA arthAt japa, pratiphala kI AkAMkSA ke kI jAtI hai to sahI sAdhanA bana jAtI hai| tapa, dhyAna tathA prabhu kI pUjA-upAsanA aura sevA meM kauna zreSTha hai? isa prakAra sevA aura sAdhanA alaga-alaga tathya nahIM raha jAte haiN| jaina paramparA meM bhagavAn mahAvIra se yaha pUchA gayA ki eka vyakti ApakI sevA sAdhanA haiM aura sAdhanA dharma haiN| ata: sevA, sAdhanA aura dharma pUjA-upAsanA yA nAma smaraNa meM lagA huA hai aura dUsarA vyakti glAna eka dUsare ke paryAyavAcI haiN| evaM rogI kI sevA meM lagA huA haiM, inameM kauna zreSTha hai? pratyuttara sAmAnyatayA sAdhanA kA lakSya mukti mAnA jAtA hai aura mukti meM bhagavAna mahAvIra ne kahA thA ki jo rogI yA glAna kI sevA karatA vaiyaktika hotI hai| ata: kucha vicAraka sevA aura sAdhanA meM kisI Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA aura sevA kA saha-sambandha 507 prakAra ke saha-sambandha ko svIkAra nahIM karate haiM, unake anusAra vaiyaktika samApta hokara unheM nirvANa kI prApti na ho| jaina paramparA meM bhI tIrthaMkara mukti ke lie kiyA gayA prayatna hI sAdhanA hai aura aisI sAdhanA kA ko lokakalyANa kA Adarza mAnA gayA hai| usameM kahA gayA hai ki sevA se koI sambandha nahIM hai, kintu bhAratIya cintakoM ne isa prakAra samasta loka kI pIr3A ko jAnakara tIrthaMkara dharmacakra kA pravartana karate kI vaiyaktika mukti ko ucita nahIM mAnA hai| hai| yaha spaSTa hai ki kaivalya kI prApti ke pazcAt tIrthakara ke lie jaba taka vaiyaktikatA yA 'maiM' hai, ahaMkAra hai aura jaba taka ahaMkAra kucha bhI karanA zeSa nahIM rahatA hai, ve kRta-kalpa hote haiM phira bhI lokamaMgala hai, mukti sambhava nahIM hai| jaba taka 'maiM' yA 'merA' hai, rAga hai aura ke lie hI ve dharmacakra kA pravartana kara apanA zeSa jIvana lokahita rAga mukti kA bAdhaka hai| vastuta: bhAratIya darzanoM meM sAdhanA kA paripAka meM samarpita kara dete haiN| yaha bhAratIya darzana aura sAhitya kA sarvazreSTha sabhI prANiyoM ke prati Atmavat dRSTi ke vikAsa meM mAnA gayA hai| udgAra hai| isI prakAra bodhisatva bhI sadaiva hI dIna aura duHkhIjanoM gItA meM kahA gayA hai ki jo sabhI prANiyoM ko AtmA ke rUpa meM ko duHkha se mukta karAne ke lie prayatnazIla bane rahane kI abhilASA dekhatA hai vahI sacce artha meM draSTA hai aura vahI sAdhaka hai| jaba vyakti karatA hai aura sabako mukta karAne ke pazcAt hI mukta honA cAhatA hai| ke jIvana meM isa Atmavata dRSTi kA vikAsa hotA hai to dUsaroM kI bhaveyamupajIvyo'haM, yAvatasarve na nirvRtaa| pIr3A bhI use apanI pIr3A lagane lagatI hai| isa prakAra duHkha kAtaratA vastuta: mokSa akelA pAne kI vastu hI nahI hai| isa sambandha ko sAdhanA kI uccatama sthiti mAnA gayA hai| rAmakRSNa paramahaMsa jaise meM vinobA bhAve ke udgAra vicAraNIya haiMuccakoTi ke sAdhakoM ke lie yaha kahA jAtA hai ki unheM dUsare kI jo samajhatA hai ki mokSa akelA hathiyAne vastu hai, pIr3A apanI pIr3A lagatI thii| jo sAdhaka sAdhanA kI isa uccatama vaha usake hAtha se nikala AtA hai 'maiM' ke Ate, sthiti meM pahu~ca jAtA hai aura dUsaroM kI pIr3A ko bhI apanI pIr3A hI mokSa bhAga jAtA hai, merA mokSa yaha vAkya, samajhane lagatA hai, usake lie vaiyaktika mukti kA koI artha nahIM raha hI galata hai| 'merA' miTane para hI mokSa milatA hai, jAtA hai| zrImadbhAgavat ke saptama skandha meM prahalAda ne spaSTa rUpa se adhyAtma aura vijJAna, pR0 71 kahA hai ki : isI prakAra vAstavika mukti ahaMkAra se mukti hai| 'maiM' athavA prAyeNa devamunayaH svvimuktikaamaaH| ahaM bhAva se mukta hone ke lie hameM apane Apako samaSTi meM, samAja mauna caraniMtavijane na tu parArtha nisstthaaH| meM lIna kara denA hotA hai| AcArya zAntideva likhate haiMnetAn vihAya kRpaNAM vimumukssurekH|| sarvatyAgazca nirvANaM nirvANArtha ca me mnH| prAyaH kucha munigaNa apanI mukti ke lie vana meM apanI caryA tyaktavayaM cenmayA sarva vara satveSu diistaaN||' karate haiM aura mauna dhAraNa karate haiM, lekina unameM parArthaniSThA nahIM hai| isa prakAra yaha dhAraNA ki mokSa kA pratyaya sAmAjikatA kA virodhI maiM to du:khIjanoM ko chor3akara akelA mukta honA bhI nahIM hai, galata hai| mokSa vastuta: duHkhoM se mukti hai aura manuSya jIvana ke cAhatA huuN| adhikAMza duHkha mAnavIya saMvegoM ke kAraNa hI haiN| ata: mukti, IrSyA, jo vyakti dUsare prANiyoM ko pIr3A se karAhatA dekhakara kevala dveSa, krodha, ghRNA Adi ke saMvegoM se mukti pAne meM hai aura isa rUpa apanI mukti kI kAmanA karatA hai vaha nikRSTa koTi kA hai| are! aura meM vaha vaiyaktika aura sAmAjika donoM hI dRSTi se upAdeya bhI hai| duHkha, to kyA svayaM paramAtmA bhI dUsaroM kI pIr3AoM ko dUra karane ke lie ahaMkAra evaM mAnasika klezoM se mukti rUpa meM mokSa kI upAdeyatA hI saMsAra meM janma dhAraNa karate haiN| hindU paramparA meM jo avatAra kI aura sArthakatA ko asvIkAra bhI nahIM kiyA jA sakatA hai| avadhAraNA hai, usameM avatAra kA uddezya yahI mAnA gayA hai ki ve kucha loga ahiMsA kI avadhAraNA ko svIkAra karake bhI usakI satpuruSoM ke paritrANa ke lie hI janma dhAraNa karate haiN| jaba paramAtmA mAtra nakArAtmaka avadhAraNA prastuta karate haiN| ve kahate haiM ki ahiMsA bhI dUsaroM ko duHkha aura pIr3AoM meM tar3apatA dekhakara usakI pIr3A kA artha dUsaroM ko pIr3A nahIM dene taka hI sImita hai, jo dUsaroM ke ko dUra karane ke lie avatarita hote haiM, to phira kevala apanI mukti duHkha aura pIr3AoM ko dUra karane kA dAyitva-bodha karAne kA bhAna kI kAmanA karane vAlA sAdhaka uccakoTi kA sAdhaka kaise ho sakatA karAtA hai| vastutaH vyakti meM jaba taka dUsaroM ke duHkha aura pIr3A ko hai? bauddha paramparA meM AcArya zAntirakSita ne bodhicaryAvatAra meM kahA apane duHkha aura pIr3A mAnakara usake nirAkaraNa kA prayatna nahIM hotA hai ki dUsaroM ko duHkha aura pIr3AoM meM tar3apate dekhakara kevala apane hai taba taka karuNA kA parama vikAsa sambhava nahIM hai| vyakti dUsare ko nirvAha kI kAmanA karanA kahA~ taka ucita hai| are! dUsaroM ke duHkhoM duHkha aura pIr3A meM tar3apatA dekhakara usake nirAkaraNa kA koI prayatna ko dUra karane meM jo sukha milatA hai vaha kyA kama hai jo kevala svayaM nahIM karatA hai to yaha kahanA kaThina hai ki usake hRdaya meM karuNA kA kI vimukti kI kAmanA kI jaae| vikAsa huA hai| aura jaba taka karuNA kA vikAsa nahIM hotA taba bauddha paramparA ke mahAyAn sampradAya meM bodhisatva kA Adarza sabhI taka ahiMsA kA paripAlana sambhava nahIM hai| ke duHkhoM kI vimukti hotA hai| vaha apane vaiyaktika nirvANa ko bhI parama kAruNika vyakti hI ahiMsaka ho sakatA hai| jinakA hRdaya asvIkAra kara detA hai, jaba taka saMsAra ke sabhI prANiyoM ke duHkha dUsaroM ko duHkha aura pIr3A meM tar3apatA dekhakara bhI niSkriya banA rahe Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 use hama kisa artha meM ahiMsaka kheNge| maMgala kAmanA haisamAja ko eka Agika saMracanA mAnA gayA hai| zarIra meM hama sarve'tra sukhinaH santu / sarve santu niraamyaaH| svAbhAvika rUpa se yaha prakriyA dekhate haiM ki kisI aMga kI pIr3A sarve bhadrANi pshytu| mA kazcid duHkhmaapnuyaat|| ko dekhakara dUsarA aMga usakI sahAyatA ke lie tatkAla Age AtA lokamaMgala kI usakI sarvocca bhAvanA kA pratibimba hameM AcArya hai| jaba zarIra kA koI bhI aMga dUsare aMga kI pIr3A meM niSkriya nahIM zAntideva ke zikSA samuccaya nAmaka grantha meM milatA hai| ataH maiM rahatA to phira hama yaha kaise kaha sakate haiM ki samAja rUpI zarIra meM usakI hindI meM anudita nimna paMktiyoM se apane isa lekha kA samApana vyakti rUpI aMga dUsare aMga kI pIr3A meM niSkriya banA rhe| ataH hameM karanA caahuuNgaa| yaha mAnakara calanA hogA ki ahiMsA mAtra nakArAtmaka nahIM hai, usameM isa du:khamaya naraloka meM, karuNA aura sevA kA sakArAtmaka pahalU bhI hai| yadi hama ahiMsA ko jitane dalita, bandhagrasita pIr3ita vipatti vilIna haiM; sAdhanA kA Avazyaka aMga mAnate haiM to hameM sevA ko bhI sAdhanA ke jitane bahudhandhI viveka vihIna hai| eka aMga ke rUpa meM svIkAra karanA par3egA aura isase yahI siddha jo kaThina bhaya se aura dAruNa zoka se atidI hai, hotA hai ki sevA aura sAdhanA meM eka sambandha hai| sevA ke abhAva ve mukta ho nijabandha se, svacchanda ho saba dvandva se, meM sAdhanA sambhava nahIM hai| puna: jahA~ sevA hai vahA~ sAdhanA hai vastutaH chuTe dalana ke phanada se, ve vyakti hI mahAn sAdhaka haiM jo lokamaMgala ke lie apane ko ho aisA jaga meM, duHkha se vicale na koI, samarpita kara dete haiN| unakA niSkAma samaparNa-bhAva sAdhanA kA sarvokRSTa vedanArtha hile na koI, pApa karma kare na koI, rUpa hai| asanmArga dhare na koI, anta meM hama kaha sakate haiM ki bhAratIya jIvana darzana kI dRSTi ho sabhI sukhazIla, puNyAcAra dharmavratI, pUrNatayA lokamaMgala ke lie prayatnazIla bane rahane kI hai| usakI ekamAtra sabakA hI parama klyaann| sandarbha: adhyAtma aura vijJAna, vinobA bhAve, pR071| 1. bodhicaryAvatAra, saMpA0- zrI parazurAma zarmA, prakA0 mithilA 3. bodhicAryAvatAra, saMpA0- zrI parazurAma zarmA, prakA0- mithilA vidyApITha, darabhaMgA, 1960, 3/21 / vidyApITha, darabhaMgA, 1960, 3/11 /