Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA aura samAja sevA : jaina dharma ke pariprekSya meM vaiyakti katA aura sAmAjikatA donoM hI mAnavIya jIvana ke rahe haiN| praznavyAkaraNasUtra meM spaSTa rUpa se kahA gayA hai ki tIrthakaroM anivArya aMga haiN| pAzcAtya vicAraka breDale kA kathana hai ki 'manuSya kA yaha sukathita pravacana saMsAra ke sabhI prANiyoM kI karuNA ke lie manuSya nahIM hai yadi vaha sAmAjika nahIM hai|' manuSya samAja meM hI utpanna hI hai| jaina dharma meM jo sAmAjika jIvana yA saMgha jIvana ke sandarbha hotA hai, samAja meM hI jItA hai aura samAja meM hI apanA vikAsa upasthita haiM, ve bAhara se dekhane para niSedhAtmaka lagate haiM, isI AdhAra karatA hai| vaha kabhI bhI sAmAjika jIvana se alaga nahIM ho sakatA para kabhI-kabhI yaha mAna liyA jAtA hai ki jaina dharma eka smaajhai| tattvArthasUtra meM jIvana kI viziSTatA ko spaSTa karate hue kahA gayA nirapekSa dharma hai| jainoM ne ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha hai ki pArasparika sahayoga hI jIvana kA mUlabhUta lakSaNa hai| vyakti kI vyAkhyA mukhya rUpa se niSedhAtmaka dRSTi ke AdhAra para kI hai, meM rAga aura dveSa ke tattva anivArya rUpa se upasthita haiM kintu jaba kintu unako niSedhAtmaka aura samAja-nirapekSa samajha lenA bhrAnti pUrNa dveSa kA kSetra saMkucita hokara rAga kA kSetra vistRta hotA hai taba vyakti hI hai| praznavyAkaraNasUtra meM hI spaSTa rUpa se yaha kahA gayA hai ki meM sAmAjika cetanA kA vikAsa hotA hai aura yaha sAmAjika cetanA ye pA~ca mahAvrata sarvathA lokahita ke lie hI haiN| jaina dharma meM jo vratavItarAgatA kI upalabdhi ke sAtha pUrNatA ko prApta karatI hai, kyoMki vyavasthA hai vaha sAmAjika sambandhoM kI zuddhi kA prayAsa hai| hiMsA, vItarAgatA kI bhUmikA para sthita hokara hI niSkAma bhAvanA se aura asatya vacana, cauryakarma, vyabhicAra aura saMgraha (parigraha) hamAre sAmAjika kartavya-buddhi se loka-maMgala kiyA jA sakatA hai| ata: jaina dharma kA, jIvana ko dUSita banAne vAle tatva haiN| hiMsA sAmAjika anastitva vItarAgatA aura mokSa kA Adarza sAmAjikatA kA virodhI nahIM hai| kI dyotaka hai, to asatya pArasparika vizvAsa ko bhaMga karatA hai| corI manuSya eka sAmAjika prANI hai| usake vyaktitva kA nirmANa kA tAtparya to dUsaroM ke hitoM aura AvazyakatAoM kA apaharaNa aura sAmAjika jIvana para AdhArita hai| vyakti jo kucha banatA hai vaha apane zoSaNa hI hai| vyabhicAra jahA~ eka ora pArivArika jIvana ko bhaMga sAmAjika pariveza ke dvArA hI banatA hai| samAja hI usake vyaktitva karatA hai, vahIM dUsarI ora vaha dUsare ko apanI vAsanApUrti kA sAdhana aura jIvana-zailI kA nirmAtA hai| yadyapi jaina dharma sAmAnyatayA vyaktiniSTha mAnatA hai aura isa prakAra se vaha bhI eka prakAra kA zoSaNa hI hai| tathA nivRttipradhAna hai aura usakA lakSya Atma-sAkSAtkAra hai, kintu isI prakAra parigraha bhI dUsaroM ko unake jIvana kI AvazyakatAoM isa AdhAra para yaha mAna lenA ki jainadharma asAmAjika hai yA usameM aura upayogoM se vaMcita karatA hai, samAja meM varga banAtA hai aura sAmAjika sAmAjika sandarbha kA abhAva hai, nitAMta bhramapUrNa hogaa| jaina sAdhanA zAnti ko bhaMga karatA hai| saMgraha ke AdhAra para jahA~ eka varga sukha, yadyapi vyakti ke AdhyAtmika vikAsa kI bAta karatI hai kintu usakA suvidhA aura aizvarya kI goda meM palatA hai vahI dUsarA jIvana kI mUlabhUta tAtparya yaha bhI nahIM hai ki vaha sAmAjika kalyANa kI upekSA karatI hai| AvazyakatAoM kI pUrti ke lie bhI tarasatA hai| phalata: sAmAjika yadi hama manuSya ko sAmAjika prANI mAnate haiM aura dharma ko jIvana meM varga-vidveSa aura Akroza utpanna hote haiM aura isa prakAra 'dhoM dhArayate prajA' ke artha meM lete haiM to usa sthiti meM dharma kA ___sAmAjika zAnti aura sAmAjika samatva bhaMga ho jAte haiN| sUtrakRtAMga artha hogA-jo hamArI samAja-vyavasthA ko banAye rakhatA hai, vahI dharma meM kahA gayA hai ki yaha saMgraha kI vRtti hI hiMsA, asatya, caurya karma hai| ve saba bAteM jo sAmAjika jIvana meM bAdhA upasthita karatI haiM aura tathA vyabhicAra ko janma detI hai aura isa prakAra se vaha sampUrNa sAmAjika hamAre svArthoM ko poSaNa dekara hamArI sAmAjikatA ko khaNDita karatI jIvana kI viSAkta banAtI hai| yadi hama isa sandarbha meM soce to yaha spaSTa haiM, sAmAjika jIvana meM avyavasthA aura azAMti kI kAraNabhUta hotI lagegA ki jaina dharma meM ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha haiM, adharma hai| isalie ghRNA, vidveSa, hiMsA, zoSaNa, svArthaparatA Adi kI jo avadhAraNAyeM haiM, ve mUlata: sAmAjika jIvana ke lie hI hai| ko adharma aura paropakAra, karuNA, dayA, sevA Adi kI dharma kahA jaina sAdhanA-paddhati ko maitrI, pramoda, karuNA aura madhyastha kI gayA hai| kyoMki jo mUlya hamArI sAmAjikatA kI svAbhAvika-vRtti bhAvanAoM ke AdhAra para bhI usake sAmAjika sandarbha ko spaSTa kiyA kA rakSaNa karate haiM ve dharma haiM aura jo use khaNDita karate haiM ve adharma jA sakatA hai| AcArya amitagati kahate haiNhaiN| dharma kI yaha vyAkhyA dUsaroM se hamAre sambandhoM ke sandarbha meM hai satveSu maitrI, guNISu pramodaM, aura isalie ise hama sAmAjika-dharma bhI kaha sakate haiN| kliSTeSu jIveSu kRpA-paratvaM jainadharma sadaiva yaha mAnatA rahA hai ki sAdhanA se prApta siddhi mAdhyasthAbhAvaM viparIta vRttau kA upayoga sAmAjika kalyANa kI dizA meM honA caahie| svayaM bhagavAn sadA mamAtmA viddhAtu dev| mahAvIra kA jIvana isa bAta kA sAkSI hai ki ve vItarAgatA aura kaivalya "he prabhu ! hamAre jIvana meM prANiyoM ke prati mitratA, guNIjanoM kI prApti ke pazcAt jIvana paryanta lokamaMgala ke lie kArya karate ke prati pramoda, dukhiyoM ke prati karuNA tathA duSTa janoM ke prati mAdhyastha
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 bhAva vidyamAna rhe|" isa prakAra ina cAroM bhAvanAoM ke mAdhyama se jaisA ki hama pUrva meM hI saMketa kara cuke haiM ki jainAcArya umAsvAti samAja ke vibhinna prakAra ke vyaktiyoM se hamAre sambandha kisa prakAra ne bhI na kevala manuSya kA apatui samasta jIvana kA lakSaNa 'pArasparika ke hoM ise spaSTa kiyA gayA hai| samAja meM dUsare logoM ke sAtha hama hita sAdhana' ko mAnA hai| dUsare prANiyoM kA hita sAdhana vyakti kA kisa prakAra jIvana jIyeM, yaha hamArI sAmAjikatA ke liye ati dharma hai| dhArmika hone kA eka artha yaha hai ki hama eka dUsare ke kitane Avazyaka hai| vastuta: isameM saMghIya jIvana para bala diyA gayA hai va sahayogI bane haiM, dUsare ke du:kha aura pIr3A ko apanI pIr3A samajheM saMghIya yA sAmUhika sAdhanA ko zreSTha mAnA gayA hai| jo vyakti saMgha aura usake nirAkaraNa kA prayatna kareM, yahI dharma hai| dharma kI loka meM vighaTana karatA hai use hatyAre aura vyabhicArI se bhI adhika pApI kalyANakArI cetanA kA prasphuTana loka pIr3A nivAraNa ke lie hI huA mAnA gayA hai aura usake liye chedasUtroM meM kaThoratama daNDa kI vyavasthA hai aura yahI dharma kA sAratatva hai| kahA bhI haikI gaI hai| sthAnAMgasUtra meM kuladharma, grAmadharma, nagaradharma, rASTrIyadharma, yahI hai ibAdata, yahI hai dInoM imAM gaNadharma Adi kA nirdeza kiyA gayA hai, jo usakI sAmAjika dRSTi ki kAma Aye duniyA meM, iMsAM ke iNsaaN| ko spaSTa karate haiN| jaina dharma ne sadaiva hI vyakti ko sAmAjika jIvana dUsaroM kI pIr3A ko samajhakara usake nivAraNa kA prayatna karanA, se jor3ane kA hI prayAsa kiyA hai| jaina dharma kA hRdaya rikta nahIM hai| yahI dharma kI mUla AtmA ho sakatI hai| santa tulasIdAsa ne bhI kahA haitIrthaMkara kI vANI kA prasphuTana hI loka kI karuNA ke lie huA parahita sarisa dharama nahiM bhAI, hai| ArcAya mantabhadra likhate haiM-"sarvApadAmantakaraM, nirantaM sarvodayaM parapIr3A sama nahIM adhmaaii| tIrthamidam tavaiva' he prabhu! ApakA tIrtha (anuzAsana) sabhI duHkhoM kA ahiMsA, jise jaina paramparA meM dharma sarvasva kahA gayA hai ki cetanA anta karane vAlA aura sabhI kA kalyANa yA sarvodaya karane vAlA hai| kA vikAsa tabhI sambhava hai jaba manuSya meM 'Atmavat sarvabhUteSu' kI usameM prema aura karuNA kI aTUTa dhArA baha rahI hai| sthAnAMga meM prastuta bhAvanA kA vikAsa hogaa| jaba hama dUsaroM ke darda aura pIr3A ko apanA kuladharma, grAmadharma, nagaradharma evaM rASTradharma bhI jaina dharma kI samAja-sApekSatA darda samajheMge tabhI hama lokamaMgala kI dizA meM athavA para pIr3A ke ko spaSTa kara dete haiN| pArivArika aura sAmAjika jIvana meM hamAre nivAraNa kI dizA meM Age bar3ha skeNge| para pIr3A kI taraha AtmAnubhUti pArasparika sambandhoM ko sumadhura evaM samAyojanapUrNa banAne tathA sAmAjika bhI vastuniSTha na hokara AtmaniSTha honA caahiye| hama dUsaroM kI pIr3A TakarAva ke kAraNoM kA vizleSaNa kara unheM dUra karane ke lie jaina ke mUka darzaka na rheN| aisA dharma aura aisI ahiMsA jo dUsaroM kI dharma kA yogadAna mahattvapUrNa hai| pIr3A kI mUka darzaka banI rahatI hai vastutaH na dharma hai aura na ahiNsaa| vastuta: jaina dharma ne AcAra-zuddhi para bala dekara vyakti sudhAra ahiMsA kevala dUsaroM ko pIr3A na dene taka sImita nahIM hai, usameM ke mAdhyama se samAja sudhAra kA mArga prazasta kiyaa| usane vyakti ko lokamaMgala aura kalyANa kA ajasra srota bhI pravAhita hai| jaba lokapIr3A samAja kI ikAI mAnA aura isalie prathamata: vyakti caritra ke nirmANa apanI pIr3A bana jAtI hai tabhI dhArmikatA kA srota andara se bAhara para bala diyaa| vastuta: mahAvIra se yugoM pUrva samAja racanA kA kArya pravAhita hotA hai| tIrthaMkaroM, arhatoM aura buddhoM ne jaba lokapIr3A kI RSabha ke dvArA pUrA ho cukA thA, ata: mahAvIra ne mukhya rUpa se sAmAjika anubhUti AtmaniSTha rUpa meM kI to ve lokakalyANa ke lie sakriya jIvana kI burAiyoM ko samApta karane kA prayAsa kiyA aura sAmAjika bana gye| jaba dUsaroM kI pIr3A aura vedanA hameM apanI lagatI hai, taba sambandhoM kI zuddhi para bala diyaa| loka kalyANa bhI dUsaroM ke lie na hokara apane hI lie ho jAtA sAmAjikatA manuSya kA eka viziSTa guNa hai| vaise to sAmUhika hai| urdUzAyara amIra ne kahA haijIvana pazuoM meM bhI pAyA jAtA hai kintu manuSya kI sAmUhika khaMjara cale kisI pe, tar3apate haiM hama amIra, jIvana-zailI unase kucha viziSTa hai| pazuoM meM pArasparika sambandha to sAre jahAM kA darda, hamAre jigara meM hai| hote haiM kintu una sambandhoM kI cetanA nahIM hotI hai| manuSya jIvana jaba sAre jahA~ kA darda kisI hRdaya meM samA jAtA hai to vaha kI vizeSatA yaha hai ki use ina pArasparika sambandhoM kI cetanA hotI lokakalyANa ke maMgalamaya mArga para cala par3atA hai aura tIrthaMkara bana hai aura usI cetanA ke kAraNa usameM eka dUsare ke prati dAyitva-bodha jAtA hai| usakA yaha calanA mAtra bAharI nahIM hotA hai| usake sAre aura karttavya-bodha hotA hai| pazuoM meM bhI pArasparika hita sAdhana kI vyavahAra meM antazcetanA kAma karatI hai aura yahI antazcetanA dhArmikatA pravRtti hotI hai kintu vaha eka andhamUla pravRtti hai| pazu vivaza hotA kA mUla utsa hai| ise hI dAyitvabodha kI sAmAjika cetanA kahA jAtA hai, usa andha pravRtti ke anusAra hI AcaraNa karane meN| usake sAmane hai| jaba yaha jAgrata hotI hai to manuSya meM dhArmikatA prakaTa hotI hai| yaha vikalpa nahIM hotA hai ki vaha kaisA AcaraNa kare yA nahIM kre| Apako yaha jJAta honA cAhie ki tIrthakara nAmakarma kA upArjana vahI kintu isa sambandha meM mAnavIya cetanA svatantra hotI hai usameM apane sAdhaka karatA hai jo dharma saMgha kI sevA meM apane ko samarpita kara detA dAyitva bodha kI cetanA hotI hai| kisI urdazAyara ne kahA bhI hai- hai| tIrthakara nAmakarma upArjita karane ke lie jina bIsa boloM kI sAdhanA vaha AdamI hI kyA hai, jo darda AzanA na ho| karanI hotI hai, unake vizleSaNa se yaha lakSya spaSTa ho jAtA hai| patthara se kama hai, dila zarara gara nihA nhiiN|| dUsaroM ke prati AtmIyatA ke bhAva kA jAgRta honA hI dhArmika
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA aura samAja sevA jaina dharma ke pariprekSya meM 1: banane kA sabase pahalA upakrama hai| yadi hamAre jIvana meM dUsaroM kI pIr3A, dUsaroM kA darda apanA nahIM banA hai to hameM yaha nizcita hI samajha lenA cAhiye ki hamameMdharma kA avataraNa nahIM huA hai| dUsaroM kI pIr3A AtmaniSTha anubhUti se jAgRta dAyitvabodha kI antazcetanA ke binA sAre dhArmika kriyAkANDa pAkhaNDa yA DhoMga hai| unakA dhArmikatA se dUra kA riztA nahIM hai| jaina dharma meM samyaka darzana (jo ki dhArmikatA kI AdhAra bhUmi hai) ke jo pA~ca aMga mAne gaye haiM, unameM samabhAva aura anukampA sabase adhika mahattvapUrNa hai sAmAjika dRSTi se samabhAva kA artha hai, dUsaroM ko apane samAna samajhanA, kyoMki ahiMsA evaM lokakalyANa kI antazcetanA kA udbhava isI AdhAra para hotA hai| AcArAMgasUtra meM kahA gayA hai ki jisa prakAra maiM jInA cAhatA hU~, maranA nahIM cAhatA hU~, usI prakAra saMsAra ke sabhI prANI jIvana ke icchuka haiM aura mRtyu se bhayabhIta haiN| jisa prakAra meM sukha kI prApti kA icchuka hU~ aura duHkha se bacanA cAhatA hai, usI prakAra saMsAra ke sabhI prANI sukha ke icchuka haiM, aura duHkha se dUra rahanA cAhate haiN| yahI vaha dRSTi hai jisa para ahiMsA kA dharma kA aura naitikatA kA vikAsa hotA hai| jaba taka dUsaroM ke prati hamAre mana meM samabhAva arthAt samAnatA kA bhAva jAgRta nahIM hotA, anukampA nahIM AtI arthAt unakI pIr3A hamArI pIr3A nahIM banatI taba taka samyak darzana kA udaya bhI nahIM hotA, jIvana meM dharma kA avataraNa nahIM hotaa| asara lakhanavI kA yaha nimna zera isa sambandha meM kitanA maujU hai-- imAM galata uzUla galata, iduA galata / iMsA kI diladihI, agara iMsA na kara sake / / jaba dUsaroM kI pIr3A apanI bana jAtI hai to sevA kI bhAvanA kA udaya hotA hai| yaha sevA na to pradarzana ke lie hotI hai aura na svArthabuddhi se hotI hai, vaha hamAre svabhAva kA hI sahaja prakaTana hotI hai taba hama jisa bhAva se apane zarIra kI pIr3AoM kA nivAraNa karate haiM usI bhAva se dUsaroM kI pIr3AoM kA nivAraNa karate haiM, kyoMki jo Atmabuddhi apane zarIra ke prati hotI hai vahI Atmabuddhi samAja ke sadasyoM ke prati bhI ho jAtI hai, kyoMki samyak darzana ke pazcAt Atmavat dRSTi kA udaya ho jAtA hai jahA~ Atbhavat dRSTi kA udaya hotA hai vahA~ hiMsaka buddhi samApta ho jAtI hai aura sevA svAbhAvika rUpa se sAdhanA kA aMga bana jAtI hai| jaina dharma meM aisI sevA ko nirjarA yA tapa kA rUpa mAnA gayA hai| ise 'vaiyAvacca' ke rUpa meM mAnA jAtA hai| muni nandisena kI sevA kA udAharaNa to jaina paramparA meM sarvavizruta hai| AvazyakacUrNi meM sevA ke mahattva ko spaSTa karate hue kahA hai ki eka vyakti bhagavAn kA nAma smaraNa karatA hai, bhakti karatA hai, kintu dUsarA vRddha aura rogI kI sevA karatA hai, una donoM meM sevA karane vAle ko hI zreSTha mAnA gayA hai, kyoMki vaha sahI arthoM meM bhagavAn kI AjJA kA pAlana karatA hai, dUsare zabdoM meM dharmamaya jIvana jItA hai| jaina samAja kA yaha durbhAgya hai ki nivRttimArga yA saMnyAsa para adhika bala dete hue bhI usameM sevA kI bhAvanA gauNa hotI calI gaI 503 usakI ahiMsA mAtra mata mAro' kA niSedhaka udghoSa bana kara raha gii| kintu yaha eka bhrAMti hI hai| binA 'sevA' ke ahiMsA adhUrI hai aura saMnyAsa niSkriya hai| jaba saMnyAsa aura ahiMsA meM sevA kA tattva jur3egA tabhI ve pUrNa bneNge| saMnyAsa aura samAja sAmAnyatayA bhAratIya darzana meM saMnyAsa ke pratyaya ko samAjanirapekSa mAnA jAtA hai kintu kyA saMnyAsa kI dhAraNA samAja-nirapekSa hai? nizcaya hI saMnyAsI pArivArika jIvana kA tyAga karatA hai kintu isase kyA vaha asAmAjika ho jAtA hai? saMnyAsa ke saMkalpa meM vaha kahatA hai ki "vittaiSaNA putraiSaNA lokaiSaNA mayA parityaktA arthAt maiM artha kAmanA, santAna kAmanA aura yaza kAmanA kA parityAga karatA hU~ jaina paramparA ke anusAra vaha sAvadyayoga yA pApakarmoM kA tyAga karatA hai / kintu kyA dhana-sampadA, santAna tathA yaza-kIrti kI kAmanA kA yA pApa karma kA parityAga samAja kA parityAga hai? vastutaH samasta eSaNAoM kA tyAga yA pApa karmoM kA tyAga svArtha kA tyAga hai, vAsanAmaya jIvana kA tyAga hai| saMnyAsa kA yaha saMkalpa use samAja vimukha nahIM banAtA hai, apati samAja kalyANa kI uccatara bhUmikA para adhiSThita karatA hai kyoMki saccA lokahita nisvArthatA evaM virAga kI bhUmi para sthita hokara hI kiyA jA sakatA hai| bhAratIya cintana saMnyAsa ko samAja nirapekSa nahIM maantaa| bhagavAn buddha kA yaha Adeza "carattha bhikkhave cArikaM bahujanahitAya bahujanasukhAya lokAnukampAya atyAya hitAya devamanussAnaM" (vinayapiTaka, mhaavgg)| isa bAta kA pramANa hai ki saMnyAsa lokamaMgala ke lie hotA hai| saccA saMnyAsI vaha hai jo samAja se alpatama lekara use adhikatama detA hai| vastutaH vaha kuTumba, parivAra Adi kA tyAga isalie karatA hai ki samaSTi kA hokara rahe, kyoMki jo kisI kA hai, vaha savakA nahIM ho sakatA, jo sabakA hai vaha kisI kA nahIM hai| saMnyAsI niHsvArtha aura niSkAma rUpa se lokamaMgala kA sAdhaka hotA hai| saMnyAsa zabda sampUrvaka nyAsa zabda se banA hai| nyAsa zabda kA artha dekharekha karanA bhI hai| saMnyAsI vaha vyakti hai jo samyak rUpa se eka nyAsI (TrasTI) kI bhUmikA adA karatA hai aura nyAsI vaha hai jo mamatvabhAva aura svAmitva kA tyAga karake kisI TrasTa (sampadA) kA rakSaNa evaM vikAsa karatA hai| saMnyAsI sacce arthoM meM eka TrasTI hai| jo TrasTa kI sampadA TrasTI kA upayoga apane hita meM karatA hai, apane ko usakA svAmI samajhatA hai, vaha samyaka TrasTI nahIM ho sakatA hai| vaha yadi TrasTa ke rakSaNa evaM vikAsa kA prayatna na kare to bhI sacce artha meM TrasTI nahIM hai| isI prakAra yadi saMnyAsI lokeSaNA se yukta hai, mamatvabuddhi yA svArthabuddhi se kAma karatA hai to vaha saMnyAsI nahIM hai aura yadi loka kI upekSA karatA hai, lokamaMgala ke lie prayAsa nahIM karatA hai to bhI vaha saMnyAsI nahIM hai usake jIvana kA mizana to "sarvabhUtahite rataH " kA hai| saMnyAsa meM rAga se Upara uThanA Avazyaka hai| kintu isakA tAtparya .
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 ha samAja kI upekSA nahIM hai| saMnyAsa kI bhUmikA meM svatva evaM mamatva ko spaSTa karatA hai| isameM bhI dAna ke sthAna para 'saMvibhAga' zabda kA ke lie nizcaya hI koI sthAna nahIM hai| phira bhI vaha palAyana nahIM, prayoga atyanta mahattvapUrNa hai, vaha yaha batAtA hai ki dUsare ke lie samarpaNa hai| mamatva kA parityAga kartavya kI upekSA nahIM hai, apit hama jo kucha karate haiM, vaha hamArA usake prati ehasAna nahIM hai, apitu kartavya kA sahI bodha hai| saMnyAsI usa bhUmikA para khar3A hotA hai, usakA hI adhikAra hai, jo hama use dete haiN| samAja se jo hameM milA jahA~ vyakti apane meM samaSTi ko aura samaSTi meM apane ko dekhatA hai| hai, vahI hama sevA ke mAdhyama se use lauTAte haiN| vyakti ko zarIra, usakI cetanA apane aura parAye ke bheda se Upara uTha jAtI hai| yaha sampati, jJAna aura saMskAra jo bhI mile haiM, ve saba samAja aura apane aura parAye ke vicAra se Upara ho jAnA samAja vimukhatA nahIM sAmAjika-vyavasthA ke pariNAmasvarUpa mile haiN| ata: samAja kI sevA hai, apitu yaha to usake hRdaya kI vyApakatA hai, mahAnatA hai| isalie usakA kartavya hai| dharma sAdhanA kA artha hai niSkAma bhAva se kartavyoM bhAratIya cintakoM ne kahA hai kA nirvAha krnaa| isa prakAra sAdhanA aura sevA na to virodhI haiM aura ayaM nijaH paroveti gaNanA lghucetsaam| na bhinna hii| vastuta: sevA hI sAdhanA hai| udAracaritAnAM tu vasudhaiva kuttumbkm|| saMnyAsa kI bhUmikA na to Asakti kI bhUmikA hai aura na upekSA ahiMsA kA hRdaya rikta nahIM hai kii| usakI vAstavika sthiti 'dhAya' (narsa) ke samAna mamatvarahita karttavya kucha loga ahiMsA ko mAtra niSedhAtmaka Adeza mAna lete haiN| bhAva kI hotI hai| jaina dharma meM kahA bhI gayA hai unake lie ahiMsA kA artha hotA hai 'kisI ko nahIM mAranA' kintu sama dRSTi jIvar3A kare kuTumba prtipaal| ahiMsA cAhe zAbdika rUpa meM niSedhAtmaka ho, usakI AtmA niSedhamUlaka antara sUM nyArA rahe jUM dhAya khilAve baal| nahIM hai, usakA hRdaya rikta nahIM hai| usameM karuNA aura maitrI kI sahasradhArA vastutaH nirmamatva evaM niHsvArtha bhAva se tathA vaiyaktikatA aura pravAhita ho rahI hai| vaha vyakti jo dUsaroM kI pIr3A kA mUka darzaka svArtha se Upara uThakara karttavya kA pAlana hI saMnyAsa kI saccI bhUmikA banA rahatA hai vaha sacce artha meM ahiMsaka hai hI nhiiN| jaba hRdaya meM hai| saMnyAsI vaha vyakti hai jo lokamaMgala ke lie apane vyaktitva maitrI aura karuNA ke bhAva umar3a rahe hoM, jaba saMsAra ke sabhI prANiyoM evaM zarIra ko samarpita kara detA hai| vaha jo kucha bhI tyAga karatA ke prati Atmavat bhAva utpanna ho gayA hai, taba yaha sambhava nahIM hai hai vaha samAja ke lie eka Adarza banatA hai| samAja meM naitika cetanA ki vyakti dUsaroM kI pIr3AoM kA mUka darzaka rahe, kyoMki usake lie ko jAgRta karanA tathA sAmAjika jIvana meM AnevAlI duSpravRtiyoM se koI parAyA raha hI nahIM jAtA hai| yaha eka Anubhavika satya hai ki vyakti ko bacAkara lokamaMgala ke lie use dizA-nirdeza denA-saMnyAsI vyakti jise apanA mAna letA hai, usake duHkha aura kaSToM kA mUka kA sarvopari karttavya mAnA jAtA hai| ata: hama kaha sakate haiM ki bhAratIya darzaka nahIM raha sakatA hai| ata: ahiMsA aura sevA eka dUsare se abhinna darzana meM saMnyAsa kI jo bhUmikA prastuta kI gaI hai vaha sAmAjikatA haiN| ahiMsaka hone kA artha hai-sevA ke kSetra meM sakriya honaa| jaba kI virodhI nahIM hai| saMnyAsI kSudra svArtha se Upara uThakara khar3A hamArI dharma sAdhanA meM sevA kA tattva jur3egA taba hI hamArI sAdhanA haA vyakti hotA hai, jo Adarza samAja-racanA ke liye prayatnazIla meM pUrNatA aayegii| hameM apanI ahiMsA ko hRdaya zUnya nahIM banane denA rahatA hai| hai apitu use maitrI aura karuNA se yukta banAnA hai| jaba ahiMsA meM ata: saMnyAsI ko na to niSkriya honA cAhie aura na hI samAja maitrI aura karuNA ke bhAva jur3eMge to sevA kA prakaTana sahaja hogA aura vimukh| vastuta: niSkAma-bhAva se saMgha kI yA samAja kI sevA ko dharma sAdhanA kA kSetra sevA kA kSetra bana jaayegaa| hI use apanI sAdhanA kA aMga banAnA caahie| jaina dharma ke upAsaka sadaiva hI prANI sevA ke prati samarpita rahe haiN| Aja bhI deza bhara meM unake dvArA saMcAlita pazu sevA sadana (pAMjarApola), gRhastha-dharma aura sevA cikitsAlaya, zikSA saMsthAe~ aura atithi zAlAeM unakI sevA-bhAvanA na kevala saMnyAsI apitu gRhastha kI sAdhanA meM bhI sevA ko kA sabase bar3A pramANa hai| zramaNa varga bhI inakA preraka to rahA hai kintu anivArya rUpa se jur3anA caahie| dAna aura sevA gRhastha ke Avazyaka yadi vaha bhI sakriya rUpa se ina kAryoM se jur3a sake to bhaviSya meM kartavya hai| usakA atithisaMvibhAgavata sevA sambandhI usake dAyitva jaina samAja mAnava sevA ke kSetra meM eka mAnadaNDa sthApita kara skegaa| 1. 2. tattvArthasUtra, vive0paM0 sukhalAla saMghavI, prakA0 pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1976; 5/2 / savva ca-jagajIva-rakkhaNa dayaTThAe pAvayaNaM sukahiyaM-praznavyAkaraNasUtra, saMpA0 muni hastimalajI, prakA0 hastImala surANA, pAlI, 1950, 2/1/21 / 3. sAmAyika pATha, saMpA0 premarAja bogAvata, prakA0 samyagjJAna pracAraka maNDala, jayapura 1975; 1 / 4. sthAnAMgasUtra, saMpA0 madhukara muni, prakA0 zrI Agama prakAzana samiti, byAvara, (1981) 10/760 /