Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kA kendra-bindu : antarmana "mana ko jItanA bar3A kaThina hai| mana pavana jaisA caMcala hai|' vaha duSTa ghor3e jaisA duHsAhasika hai| basa, mana ke ina svarUpa bodhaka vacanoM ko le kara uttara-kAla meM ekAnta dRSTi se kahA jAne lagA--"mana jaisA anya koI zatru nahIM hai, ataH mana ko mAro, mAro aura itanA mAro ki mAra-mAra kara cakanAcUra kara do|" parantu, maiM kahatA hU~ ki yaha to eka tarapha kI bAta huii| dUsarI ora bhI dekhanA caahie| yadi dUsarI ora dekheM, to mana jaisA koI anya mitra nahIM hai| bAhara meM, jo kucha bhI dRzya jagat hai, parivAra hai, samAja hai, aura rASTra hai, vyApAra, vaibhava aura aizvarya hai, vaha saba mana se hI paidA huA hai| maiM to yahA~ taka mAnatA hU~ ki sRSTi kA nirmAtA, yadi koI brahmA hai, to vaha mana hI hai| aura, vahI sRSTi kA paripAlaka viSNu hai aura vahI sRSTi kA saMhartA mahArudra hai| tathAgata buddha ne ThIka hI kahA hai--"saba dharma, saba vRttiyA~, aura saba saMskAra pahale mana meM hI janma lete haiN|" 3 mana saba meM mukhya hai, mukhya hI kyA, saba-kucha yahI hai| ataH pratikUla dizA meM gatizIla mana ko anukUla dizA meM mor3a lenA hI paramAnanda kA dvAra pA lenA hai| mana kI mAyA: AcArya zaMkara, jo bhAratIya cintana-kSitija para jyotirmaya nakSatra kI taraha Aja bhI camaka rahe haiM, unhoMne kahA hai--brahma satya hai, jagat mithyA hai--"brahma satyaM jgnmithyaa|" ukta sUtra ko yadi mana ke lie kahA jAe, to yaha kahA jA sakatA hai--"manaH satyaM jagad maayaa|" mana hI satya hai, yaha jagat, yaha sRSTi, usI mana kI mAyA hai| isalie jagat ko mana kI mAyA kaha sakate hai| insAna, jaba mAtA ke udara se janma le kara isa pRthvI para prAyA, to usake pAsa kyA thA? dhana thA ? alaMkAra the? vastra-pAtra the? makAna thA? Aja jo kucha dIkha rahA hai usake pAsa, inameM se kucha bhI thA? kucha bhI nhiiN| jo thA, vaha kevala eka choTA-sA zarIra / vaha bhI eka naMgA tana / isake atirikta, aura kucha bhI to usake pAsa nahIM thaa| phira yaha saba-kucha kahA~ se pA gayA? ye bar3e-bar3e bhavya bhavana, ye kala-kArakhAne, ye dharatIAkAza kI parikramA karane vAle vimAna / ye saba kahA~ se A gae? sabhyatA aura saMskRti kA, jo vikAsa huA hai, dharma aura darzana kA, jo gaMbhIratama cintana huaA hai, adhyAtma aura vijJAna kA, jo gahanatama manana huA hai, vaha saba kahA~ se janmA? mana kI sRSTi se hI to! manuSya ke mana ne manana kiyA, cintana kiyA aura isa vizAla sRSTi kA nirmANa ho gyaa| isalie maiMne kahA--"mana brahma hai / mana jaisA dUsarA koI sAthI nahIM, mitra nahIM aura parama zakti nhiiN|" yaha ThIka hai, mana zatru bhI hai, aura bahuta bar3A bhayaMkara zatru hai| jaba vaha galata socanA 1. caMcala hI manaH kRSNa ! ....vAyoriva suduSkaram / 2. maNo sAhasio bhImo, duTThasso paridhAvaI / 3. mano puvaMgamA dhammA, manoseTTA mnomyaa| ---gItA, 6,34 -uttarAdhyayana, 23,58 -dhammapada, 1,1 sAdhanA kA kendra-binduH antarmana Jain Education Intemational
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zurU karatA hai, to sRSTi meM pralaya macA detA hai| niraparAdha manuSyoM ke rakta kI nadiyA~ bahA detA hai aura haDDiyoM ke pahAr3a khar3e kara detA hai|| mana ne rAma ko paidA kiyA, to rAvaNa ko bhii| dharma-putra yudhiSThira ko janma diyA, to duryodhana ko bhii| aura, eka-do nahIM. saMsAra meM lAkhoM-karor3oM rAvaNa, duryodhana, hiTalara Adi apane hI vikRta mana se paidA hote rahe haiM, jinakI pralayaMkara huMkAra se sRSTi kAMpatI rahI hai| mAnavIya rakta se dharA nahAtI rahI hai| phira socie, mana jaisA zatru kauna hogA ? mAranA yA sAdhanA: mana kI isa apAra zakti se, adbhuta mAyA se, jaba Apa paricita haiM, to sahaja hI yaha prazna Apake sAmane A jAtA hai-"isa mana kA kyA kareM? isase kaise nipaTeM ?" isa saMbaMdha meM sAdhanA ke kSetra meM do vicAra calate rahe haiM--eka vicAra vaha hai, jo mana ko sadA zatra ke rUpa meM hI dekhatA prAyA hai, isalie vaha mana ko mArane kI bAta kahatA hai| vaha kahatA hai-"mana hamArA saba se bar3A zatru hai, ise yadi nahIM mArA, to kucha bhI nahIM hogaa|" 'mana mArA tana vaza kiyA'- yahI unake svara haiM, bhajana hai| mana ko mArane ke lie usane aneka kriyAe~ bhI btaaiiN| haThayoga prAyA, Asana-prANAyAma kI kriyAe~ aAIM, mana ko mUcchita karane ke aneka kaThora-se-kaThora tarIke nikle| aura, ve yahA~ taka pahu~ca gaye, ki madirA, bhAMga, gAMjA, carasa, aura dhatUrA taka pI kara mana ko mUcchita karane ke azobhana prayatna cala pdd'e| haThayogI sAdhakoM ne kahA--"mana pArA hai, pAre ko mArane se jaise rasAyana bana jAtA hai, basa isI taraha mana ko mAra lo, vaha siddha rasAyana bana jaaegaa|" isa prakAra mana ko mArane kI yaha eka sAdhanA hai, jo Aja bhI aneka rUpoM meM cala rahI hai| yahA~ eka bAta samajha lene kI hai-sAdhaka, sAdhaka hotA hai, mAraka nhiiN| mAraka kA artha hotA hai-'htyaaraa'| aura, sAdhaka kA artha hotA hai-'sAdhane vaalaa|' sAdhaka mArane kI bAta kadApi nahIM soca sktaa| usakI dRSTi sAdhanA-pradhAna hotI hai| pratyeka vastu ko vaha sAdhane kA prayatna karatA hai| isalie mana ko mArane kI jagaha, mana ko sAdhane kI bAta bhI A gii| yaha mana ko mArane kA nahIM, sAdha lene kA, vaza meM kara lene kA vicAra uttama evaM zreSTha vicAra hai, sarva zreyaskara sAdhanA hai| mana : eka bahumUlya upalabdhi : vicArakoM kI zikAyata hai-"mana bar3A caMcala hai|" kintu, maiM pUchatA hU~, yaha zikAyata aisI hI to nahIM hai- havA kyoM calatI hai ? agni kyoM jalatI hai ? pAnI kyoM barasatA hai ? sUrya kyoM tapatA hai ? isake viparIta, havA sthira kyoM nahIM ho jAtI ? agni ThaMDI kyoM nahIM bana jAtI ? pAnI ruka kyoM nahIM jAtA? sUrya zItalatA kyoM nahIM detA? dila dhar3akanA-- gatizIlatA, kyoM nahIM banda kara detA ? isakA samAdhAna hai, pratyeka vastu kA apanA dharma hotA hai, svabhAva hotA hai| havA kA dharma calanA hai| agni kA dharma jalanA hai| aura, mana kA dharma manana karanA hai| mana hai, to manana hai / manana hai, to manuSya hai / mana, jaba manana karegA, to usameM gatizIlatA AegI hii| mana se zikAyata hai, to kyA Apa miTTI-patthara Adi ke rUpa meM tathA kITAdi ke rUpa meM yA ekendriya Adi binA mana vAle (asaMjJI) prANI ho jAte, to acchA rahatA na ? na rahatA bAMsa, na bajatI baaNsurii| mana hI nahIM hotA, to usameM caMcalatA bhI nahIM aatii| vastutaH bAta yaha hai, mana koI parezAnI aura duvidhA kI cIja nahIM hai| yaha to, eka bahuta bar3I upalabdhi hai| mahAn puNya se prApta honevAlI durlabha nidhi hai| zramaNa bhagavAn mahAvIra ne kahA hai-"bahuta bar3e puNya kA jaba udaya hotA hai, to mana kI prApti hotI hai|" samyaka-darzana.kisako prApta hotA hai-saMjIko yA asaMjI ko? jisake pAsa mana nahIM hai. kyA vaha samyak-dRSTi ho sakatA hai ? nahIM, nhiiN| samyak-dRSTi kI zreSThatama upalabdhi mana pannA samikkhae dhamma Jain Education Interational
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAle vyakti ko hI ho sakatI hai| yaha Apa mAnate haiM, phira mana Apake lie duvidhA kI vastu kyoM hai ? use aisA bhUta samajhate haiM ki jo jabardastI Apake pIche laga gayA hai| zrAtmapriya bandhupro ! yaha to vaha devatva hai, jisake lie bar3I-bar3I sAdhanAe~ karanI par3atI haiN| phira bhI mana ko mArane kI bAta kyoM ? mana ko sAdhanA : eka rAta kI bAta hai| rAta jyoM-jyoM gaharA rahI thI, tyoM-tyoM nIla gagana meM tAre adhika prabhAsvara ho rahe the, camaka rahe the / zAnta nIrava nizA / zrAvastI kA anAtha - piNDaka jetavana ArAma ! tathAgata buddha dhyAna-cintana meM lIna ! saghana aMdhakAra ko cIratA huA eka prakAza-puJja-sA dyutimAna devatA tathAgata kA abhivAdana karake caraNoM meM khar3A huA / usakI ujjvala nIla prabhA se sArA jetavana Alokita ho uThA / bhante, Apane kahA- "mana hI saba viSayoM kI prasava-bhUmi hai, tRSNA evaM kleza sarvaprathama mana meM hI utpanna hote haiM, to kyA sAdhaka, jahA~-jahA~ se mana ko haTA letA hai, vahA~-vahA~ se duHkha-kleza bhI haTa jAtA hai ? kyA sabhI jagaha se mana ko haTA lene para saba duHkha chUTa jAte haiM ?" 9 antara kI sahaja jijJAsA se sphUrta devatA kI vacana -bhaMgimA havA meM dUra taka tairatI calI gaI / " Avasa ! mana ko sabhI jagaha se haTAne kI AvazyakatA nahIM hai / citta jahA~-jahA~ pApamaya hotA hai, vahA~-vahA~ se hI use haTAkara apane vaza meM karanA cAhie / yahI duHkha mukti kA mArga hai / " 3 tathAgata ne mana kA sahI samAdhAna prastuta kiyA / ghor3e kI lAza para savArI : Apa kahate haiM---" mana caMcala hai / isa caMcalatA se nukazAna hotA hai, parezAnI hotI hai / isalie mana ko mAranA cAhie / " aura phira mArane ke lie naze kie jAte haiM, mana ko mUrcchita kiyA jAtA hai aura usake sAtha kaThora se kaThora saMgharSa kiyA jAtA hai| maiM socatA hU~, yaha kitanA galata cintana hai| ghor3A kisI ke pAsa hai aura vaha bahuta caMcala haiM, havA se bAteM karatA hai| savAra car3hA, ki basa, lur3haka gayA aura lagA ghor3e ko kosane, cAbuka mArane ki bar3A caMcala hai, badamAza hai, to matalaba yaha huA ki Apako kaMbojI ghor3A nahIM cAhie, prajApati kA ghor3A ( gadhA ) cAhie, jise kitanA hI mAro, kitanA hI pITo, kiMtu vaha manda-manthara gati se ghisaTatA calatA hai, gati nahIM pakar3atA / phira to Apako teja ghor3A nahIM, ThaNDA ghor3A cAhie, zItalA mAtA kA ghor3A caahie| ghor3e kA artha hI haicaMcala / ThaNDA ghor3A to ghor3A nahIM, ghor3e kI lAza hogI isI prakAra mana ko mUrchita karake usa para savAra honA, mana para nahIM, balki mana kI lAza para savAra honA hai / prAya yaha hai ki ghor3e kI zikAyata karane vAle ko vAstava meM apane Apa se zikAyata honI cAhie ki use ghor3e para car3hanA nahIM aayaa| abhI vaha savAra sadhA nahIM hai, use apane ko sAdhanA cAhie / yAtrA ke lie ghor3A aura savAra, donoM sadhe hue hone cAhie~ / sadhA huA savAra sadhe hue ghor3e kI teja gati kI kabhI zikAyata nahIM karatA, balki vaha to usakA Ananda hI letA hai / sadhA huA savAra havA se bAteM karate caMcala ghor3e ko izAre para nacAtA hai-- jahA~ mor3anA cAhe mor3a letA hai aura jahA~ rokanA cAhe roka letA hai / Apa bhI apane Apa ko, apane mana ko isa prakAra sAdha leM ki mana ko jahAM mor3anA cAheM, mor3a leM aura jahA~ 1. yato yato mano nivAraye, na dukkhameti tato- tato / sa savvato mano nivAraye, sa samvato dukkhA pamuccati // 2. na savvato mano nivAraye, na mano saMyatattamAgataM / yato yato ca pAparka, tato- tato mano nivAraye // sAdhanA kA kendra-binduH prantarmana -saMyukta nikAya, 1, 1,23-24 11
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ rokanA cAheM, roka leN| phira to yaha mana Apake lie parezAnI kI cIja nahIM, balki bar3e Ananda kI cIja hogii| ekAgratA yA pavitratA : aneka jijJAsu vyakti mana ko ekAgra karane kI bAta prAyaH mujhase pUchate haiN| maiM kahA karatA hU~--mana ko ekAgra karanA bahuta bar3I bAta nahIM hai| Apa jise aham savAla yA mukhya prazna kahate haiM, vaha mana ko ekAgna karane kA nahIM, balki mana kI pavitratA kA hai| sinemA dekhate hai, to vahA~ mana bar3A sthira ho jAtA hai| khela-kUda, gapa-zapa meM samaya kA patA hI nahIM calatA, usameM bhI mana ekAgra ho jAtA hai| phira mana ko ekAgra karanA koI bar3I bAta ho, aisI bAta nahIM hai| savAla hai, mana ko pavitra kaise kiyA jAe? mana yadi pavitra evaM zuddha hotA hai, to usakI caMcalatA meM bhI Ananda AtA hai| mana ko chAnie : pAnI ko chAnakara pIne kI bAta jainadharmane bar3e jora se kahI hai| yoM to 'vastra pUrta pivejjalam'1 kA sUtra sarvatra mAnya hai, para isI ke sAtha 'manaH pUtaM samAcaret' kI bAta bhI kahI gaI hai| mana ko chAnane kI prakriyA bhI bhAratIya dharma meM batalAI gaI hai| mana ko chAnane se matalaba hai, usameM se asad-vicAroM kA kar3A-kacarA nikAla kara use pavitra banA lenA, use zuddha aura nirmala banA lenaa| isake lie mana ko mArane kI jarUrata nahIM, sAdhane kI jarUrata hai| use zatnu nahIM, mitra banAne kI jarUrata hai| sadhA huA mana, jaba cintana-manana, nididhyAsana meM jaDa jAtA hai, phira to vaha apane pApa sahaja hI ekAgra ho jAtA hai| phira prayatna karane kI jarUrata nahIM pdd'tii| kevala izArA hI kAphI hai, dizA-nirdezana hI bahuta hai| use pavitra banA kara kisI bhI rAste para daur3A dIjie, Apa ko prAnanda-hI-mAnanda pAegA, kaSTa kA nAma bhI nahIM hogaa| bikhare mana kI samasyAe~ : bahuta vAra sunA karatA hU~, loga kahate haiM-"mana ukhar3A-ukhar3A-sA ho rahA hai, mana kahIM laga nahIM rahA hai, kisI bAta meM rasa nahIM A rahA hai"--isakA matalaba kyA hai ? kabhIkabhI mana becaina ho jAtA hai, to Apa loga idhara-udhara ghUmane nikala jAte haiM-calo, mana ko bahalAe~ / matalaba isakA yaha huA, ki mana kahIM laga nahIM rahA hai, isalie Apa ko becainI hai, parezAnI hai| idhara-udhara ghUma kara kaise bhI samaya bitAnA cAhate haiN| eka sajjana haiM, jinheM kabhI-kabhI rAta ko nIMda nahIM AtI hai, to bar3e parezAna hote haiM, khATa para par3e-par3e karavaTeM badalate rahate haiM, kabhI baiThate haiM, kabhI ghUmate haiM, kabhI lAiTa jalAte hai, kabhI aMdherA karate haiN| yaha saba parezAnI isalie hai ki nIMda nahIM AtI hai aura nIMda isalie nahIM AtI ki mana azAnta hai, udvigna hai| jisa manako zAnti nahIM milatI, vaha aise hI karavaTeM badalatA rahatA hai, idhara-udhara bhaTakatA phiratA hai| parezAna aura becaina dikhAI detA hai| ye saba bikhare mana kI samasyAe~ haiM, mana kI gA~The haiM, jinheM khole binA, sulajhAe vinA caina nahIM par3a sktaa| kAma meM rasa paidA kiijie| prazna yaha hai, mana kI gA~The kaise kholeM? mana ko nIMda kaise dilAe~ ? bikhare hue mana ko zAnti kaise mile ? isake lie eka bar3A sundara udAharaNa prastuta hai| 1. dRSTipUtaM nyasetpAda, vastrapUtaM jalaM pibet / satyapUtAM vaded-vAcaM, manaHpUtaM samAcaret / / -manusmRti, pra.6, zloka 46 pannA samikkhae dhamma Jain Education Intemational
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidika-paramparA meM vAcaspati mizra kA bahuta U~cA sthAna hai| vedAnta ke to ve mahAn AcArya ho gae hai, yoM sabhI viSayoM meM unakI lekhanI calI hai, ve sarvatantra svatantra the, unakI kucha maulika sthApanAoM ko Aja bhI cunautI nahIM dI jA sakatI hai| unake sambandha meM kahA jAtA hai ki ve vivAha se pUrva hI vedAnta-darzana ke bhASya para TIkA likha rahe the| vivAha ho gayA, phira bhI ve apane lekhana meM hI DUbe rhe| rAta-dina usI dhuna meM lage rhe| saMdhyA hote hI patnI pAtI, dIpaka jalA jAtI aura ve apane likhane meM lage rahate / eka vAra tela samApta hone para dIpaka bujha gayA, aMdherA ho gayA, to lekhanI rukii| patnI AI aura tela DAla kara dIpaka phira se jalAne lgii| taba vAcaspati ne A~khe uThA kara prajvalita dIpaka ke prakAza meM patnI kI ora dekhA / dekhane para pAyA ki patnI kA yauvana Dhala cakA thA, kAle keza sapheda hone jA rahe the| vAcaspati mizra sahasA bola uThe-"are! yaha kyA ? mujhe to, dhyAna hI nahIM rahA ki merA vivAha ho gayA hai aura tuma to bUr3hI bhI ho gii|" socie, yaha kaisI bAta hai ? Apa kahate haiM, kAma meM mana nahIM lagatA hai| aura, eka vAcaspati mizra the ki yauvana bIta gayA, para unheM patA bhI nahIM rahA ki vivAha kiyA bhI hai yA nahIM ? yaha bAta aura kucha nahIM, karma meM Ananda kI bAta hai, rasa kI bAta hai| apane karma meM use itanA Ananda AyA ki vaha tallIna ho gyaa| mana meM rasa jagA ki vaha karma ke sAtha ekAkAra ho gyaa| phira na koI vikalpa, na koI tanAva, na koI caMcalatA, aura na kisI taraha kI thkaavtt| iMglainDa ke eka DaoNkTara ke sambandha meM kahA jAtA hai, ki vaha jana-hita ke lie jIvana bhara kisI mahattvapUrNa zodha meM lagA rhaa| bur3hApe meM kisI eka mitra ne pUchA-"Apake saMtAna kitanI hai?" DaoNkTara ne bar3I saMjIdagI se kahA-"mitra ! tumane bhI kyA khUba yAda dilaaii| mujhe to kabhI zAdI karane kI yAda hI nahIM paaii|" ye bAteM majAka nahIM haiM, jIvana ke mUlabhUta satya haiN| jinheM apane kAma meM Ananda A jAtA hai, unheM cAhe jitanA bhI kAma ho, thakAvaTa mahasUsa nahIM hotii| samaya bItatA jAtA hai, para unheM patA nahIM cltaa| jIvana meM ve kabhI udavignatA, vikSiptatA kA anubhava nahIM karate, unakA mana vikalpoM se parezAna hokara kabhI karavaTeM nahIM bdltaa| Apako mAlUma honA cAhie ki mana meM vikalpa, thakAvaTa, becanI, Uba tabhI AtI hai, jaba karma meM rasa nahIM paataa| ina vikalpoM ko bhagAne ke lie, aura koI sAdhanA nahIM hai, sivA isake ki mana ko kisI acche nirdhArita karma ke rasa meM Dubo diyA jaae| rasa kA srota : zraddhA jaina-AgamoM meM ratna-traya kI carcA AtI hai--darzana, jJAna aura cAritra / darzana sabase pahalA ratna hai, vaha sAdhanA kI mukhya AdhAra-bhUmi hai / darzana kA artha hai--zraddhA-niSThA / zraddhA mana ko rasa detI hai, sAdhanA meM Ananda jagAtI hai| Apa kucha bhI kara rahe haiM, usa karma meM Apa kI zraddhA hai, to usameM Apa ko avazya rasa milegA, avazya Ananda aaegaa| karma karate hue ApakA mana murajhAyA huaA nahIM rahegA, praphullita ho utthegaa| kyoMki zraddhA rasa kA srota hai, Ananda kA utsa hai| __ataH mere dRSTikoNa se karma se pahale, karma ke prati zraddhA jaganI caahie| yadi maiM Apase pUcha-"ahiMsA pahale honI cAhie yA ahiMsA ke prati zraddhA pahale honI cAhie? satya pahale ho yA satya ke prati zraddhA pahale ho? to Apa kyA uttara deMge?" bAta acakacAne kI nahIM hai aura hamAre lie to bilkula nahIM, cUMki yahA~ to pahalA pATha zraddhA kA hI par3hAyA jAtA hai| spaSTa hai ki ahiMsA, tabhI ahiMsA hai, jaba usameM zraddhA hai| satya, tabhI satya hai, jaba usameM zraddhA-niSThA hai| yadi zraddhA nahIM hai, to ahiMsA hiMsA ho jAtI hai| yaha bilkula spaSTa hai ki yadi ahiMsA meM zraddhA-niSThA nahIM hai, to vaha ahiMsA eka paoNlizI yA kUTanIti ho sakatI sAdhanA kA kendra-binduH antarmana 13 Jain Education Intemational
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai, parantu vaha jIvana kA siddhAnta evaM Adarza kabhI nahIM bana sktii| zraddhA ke vinA ahiMsA aura satya Adi kI sAdhanA kadApi nahIM ho sktii| gAMdhIjI kaSTa evaM saMkaTa ke jhaMjhAvAtoM meM, jela ke sI kacoM meM bhI prAnanda anubhava karate the, muskarAte rahate the| vaha prAnanda unheM kahA~ se prApta hotA thA ? bAhara se yA bhItara se ? bhItara meM jo Ananda kA amRta sarovara thA, vaha zraddhA hI thii| ahiMsA-satya kI zraddhA thI, isalie ve saMkaTa ke kSaNoM meM bhI apanI sAdhanA se Ananda kI anubhati karate the| isalie maiMne Apase kahA-"zraddhA hamAre jIvana meM rasa kA srota hai, Ananda kA utsa hai|" mitra aura bhagavAna hai, zraddhA : .. Apa jIvana meM kisI ko mitra banAte haiM aura phira usa maMtrI kA Ananda prApta karate haiN| mitra banAne kA artha kyA hai ? Apa mina kahe jAnevAle vyakti meM apanA vizvAsa sthira karate haiM, usa maitrI bhAva ke bhItara zraddhA kA rasa saMcAra karate haiM aura phira usa vizvAsa-zraddhA kA Ananda lete haiM, prasannatA prApta karate haiN| pati-patnI kyA haiM ? kevala daihika sambandha hI pati-patnI nahIM hai| pati-patnI (dAmpatya jIvana) eka bhAva hai, eka vizvAsa hai, eka zraddhA hai| pahale eka-dUsare meM vizvAsa sthApita kiyA jAtA hai, zraddhA kA rasa eka-dUsare ke hRdaya meM DAlA jAtA hai, aura phira usase Ananda-ullAsa prApta kiyA jAtA hai| guru aura ziSya, bhakta aura bhagavAn ke sambandha meM bhI aura kucha nahIM, kevala eka bhAva hai| zraddhA hai, to guru hai| bhAva hai, to bhagavAn hai| 'bhAve hi vidyate devaH' bhAva meM hI bhagavAna hai| yadi bhAva nahIM hai, to bhagavAn kahIM nahIM hai| Izvara ke lie, brahma ke lie jaba jijJAsA uThI-vaha kyA hai ? to uttara milA"raso vai saH, rasaM hovAyaM labdhvA'nandI bhavati" - vaha Izvara rasarUpa hai| tabhI to manuSya jahA~ kahIM rasa pAtA hai, to usameM nimagna ho jAtA hai, Ananda-svarUpa ho jAtA hai| mana ko rasa dIjie : merA abhiprAya yaha hai ki karma meM pahale rasa jAgRta honA caahie| satkarma meM jaba rasa jagatA hai, to Ananda kI upalabdhi hotI hai aura taba bhagavajyoti ke darzana hone lagate haiN| phira pratyeka satkarma, bhakti evaM upAsanA kA rUpa le letA hai, prAnanda kA srota bana jAtA hai, jisase nirantara hamArA mana akSaya Ananda prApta karatA rahatA hai| mana ko binA rasa die yadi koI cAhe ki use kisI kArya meM lagA deM, to yaha saMbhava nahIM hai| madhu-makSikA ko jaba rasa milegA, to vaha phUloM para AegI, mNddraaegii| yadi rasa nahIM milegA, to Apa kitanA hI nimantraNa dIjie, vaha nahIM paaegii| .. madhu-makSikA kI bAta hama pahale se kahate pAe haiN| para, rAjagRha ke cAturmAsa (san 1962) meM maiMne ise bahuta nikaTa se aura bArIkI se dekhaa| hama prAyaH vaibhAragiri parvata para dhyAna-sAdhanA hetu veNu-vana meM se ho kara jAte the| veNu-vana bhagavAn mahAvIra evaM buddha ke yuga meM bAMsoM kA eka vizAla jaMgala thA aura aba use phUloM kA bagIcA banA diyA gayA hai| hA~, prAcIna itihAsa kI kar3I ko jor3e rakhane ke lie, aba bhI use veNu-vana hI kahate haiM, aura nAma kI sArthakatA ke lie sau-do sau bA~sa bhI lagA rakhe haiN| maiMne vahA~ dekhA, madhu-makkhiyA~ pahale phUloM para Upara-Upara ur3atI haiM, gunagunAtI haiM, rasa khojatI haiM, phira kisI phUla para jAkara baiThatI haiN| aura, jaba rasa milane lagatA hai, to bilkula mauna, zAnta ! aisA lagatA hai ki madhumakkhI phUla ke bhItara lIna-vilIna hotI jA rahI hai, bilkula niSpanda, nizceSTa / hamArA mana bhI eka taraha se madhu-makSikA hI hai| ise satkarma ke phUloM meM jaba taka rasa nahIM milegA, taba taka vaha unake Upara-hI-Upara maMDarAtA rahegA, gunagunAtA rhegaa| kintu, .. 1. tattirIya upaniSada, 2,7.. 14 pannA samikkhae dhamma Jain Education Intemational
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaba rasa milegA, taba usakI saba guna-gunAhaTa banda ho jAegI, vaha satkarma meM lIna hotA calA jAegA, eka rasa, ekAtmA bana jaaegaa| samasta vikalpa samApta ho jAeMge aura prAnanda kA akSaya-sAgara laharA utthegaa| vikalpoM ko eka sAtha miTAe~: sAdhaka ke sAmane kabhI-kabhI eka samasyA AtI hai-vaha vikalpoM se lar3ane kA prayatna karate-karate kabhI-kabhI unameM aura adhika ulajha jAtA hai| vaha eka vikalpa ko miTAne jAtA hai, to dUsare hajAra vikalpa khar3e ho jAte haiM aura isa taraha sAdhaka isa saMgharSa meM vijayI banane kI jagaha parAjita ho jAtA hai| vaha nirAza ho jAtA hai aura use sAdhanA nIrasa pratIta hone lagatI hai| maiMne prArambha meM kahA hai--"mana ke sAtha jhagar3ane kA tarIkA galata hai| saMgharSa karake mana ko kabhI vaza meM nahIM kiyA jA sakatA, vikalpoM kA kabhI anta nahIM kiyA jA sktaa|" kalpanA kIjie-kheta meM dhAna ke paudhe lahalahA rahe haiM aura una para pakSI A rahe haiM, to unheM eka-eka karake yadi ur3Ane kA prayatna ho, to kaba taka ur3AyA jA sakatA hai ? yadi eka cir3iyA ko ur3Ane gae, to pIche dasa cir3iyA~ A jaaeNgii| unheM to kisI eka dhamAke se hI ur3AnA hogA aura vaha bhI eka sAtha ur3AnA hogaa| yaha mana, eka vizAla vaTa-vRkSa hai| isa para kAma, krodha, moha, mAyA ahaMkArarUpI vikalpoM kI asaMkhya-asaMkhya cir3iyA~ baiThI hai| yadi unheM hama eka-eka kara ur3Ane kA prayatna karate raheM, to ve kabhI bhI ur3a nahIM skeNgii| unake lie to bandUka kA eka dhamAkA hI karanA par3egA ki saba eka sAtha ur3a jaaeN| dhamAke kI bAta, mana ko rasa meM Dubo dene kI bAta hai| yadi mana rasa meM DUba jAtA hai, to vikalpa samApta ho jAte haiM aura vaha bhI eka hI saath| jIvana meM yadi Apa dAna dete haiM, sevA karate haiM, adhyayana karate haiM yA aura kucha bhI satkarma karate haiM, to usameM Ananda prApta karane kA prayatna kiijie| Ananda taba milegA, jaba dilacaspI kahate haiM, vaha rasa hI to hai| jaba rasa umar3a par3egA, to na vikalpoM kA Dara rahegA, na mana kI caMcalatA kI zikAyata rhegii| tana apane Apa satkarma meM laga jAegA aura usake Ananda meM vibhora ho utthegaa| phira na kisI preraNA kI apekSA rahegI, na upadeza kii| basa, apane Apa saba apekSAe~ pUrNa hotI jaaeNgii| aura, Apa jIvana meM apAra prAnanda evaM zAnti se hI saba bhUta utpanna hote haiM, Ananda se hI jIvita rahate haiM aura anta meM Ananda meM hI vilIna ho jAte haiN|" 1. Anando brahmeti vyajAnAt / prAnandAddhyeba khalu imAni bhUtAni jAyante, Andena jAtAni jIvanti, AnandaM prayanti, abhisaMvizantIti / --taittirIya upaniSad, 3,6 sAdhanA kA kendra-binduH antarmana 15 Jain Education Intemational