Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAdhAmohana upAdhyAya rASTrabhASA hindI : samasyAe~ va samAdhAna rASTra-jIvana meM sabase alpakAlIna sthAna hai prazAsana kaa| sarakAreM AtI-jAtI haiM, prazAsaka badalate rahate haiM para rASTra satata astitva meM rahatA hai| sarakAra kI apekSA adhika dIrghajIvI hai bhASA, bhASA kI apekSA bahu kAla vyApI hai dharma aura dharma se bhI adhika AyAma hai saMskRti kaa| vastuta: saMskRti hI rASTra-vRkSa kA mUla kASTha hai, bAkI saba chilake haiN| chilakoM ke haTane para bhI vRkSa giratA nahIM hai| rASTra kI rASTrIyatA ko acchinna kara do, vaha dharAzAyI ho jaayegaa| rASTrIyatA ke sAtha saMskRti kA avicchinna sambandha hai| saMskRti ke vinaSTa hone para rASTravRkSa khar3A nahIM raha sktaa| vizva meM bhArata hI ekamAtra deza hai jisakI rASTrIyatA IsA pUrva dasavIM sahasrAbdi se avyAhata calI A rahI hai| isakA eka aura bhI saubhAgya hai jo kisI bhI deza ko prApta nahIM hai aura vaha hai dharma evaM bhaassaa| vahI sanAtana dharma samaya-samaya para vibhinna dharmAcAryoM dvArA deza kAlAnurUpa saMzodhana-parivarddhanoM dvArA apane ko supuSTa karatA huA adyAvadhi hameM apanA akSaya pIyUSa pAna karAtA calA A rahA hai| sAtha hI yahAM vaidika bhASA saMskRta, prAkRta, pAli, apabhraMza kI ghATiyoM se pravAhita hotI huI Aja Adhunika bhAratIya bhASAoM ke mAdhyama se apanA stanya pAna karA rahI hai| ise vaidika vaMza kI bhI saMjJA de sakate haiN| bhASA aura rASTra yaha bAta saca hai ki bhASA- vizeSa rASTra jIvana meM alpakAlIna hai lekina bhASA rASTrIya jIvana meM raktavAhinI yA prANavAhinI dhamanI ke samAna mahatvapUrNa hai| kevala nadI, nada, parvata, upatyakAoM Adi se hI rASTra kI saMracanA nahIM hotii| isake lie saMgaThita janazakti kA evaM usakI saMskRti kA honA bhI Avazyaka hai| bhASA hI jana saMgaThana vidhAtrI hai aura vahI saMskRti kI jananI hai| isI se rASTra kI artha-vyavasthA susthApita hotI hai| vANI apanA paricaya khuda detI huI veda meM kaha rahI hai: ahaM rASTrI saMgamanI vasUnAM cikituSI prathamA yaajnyiyaanaam| tAM mA devA vyadadhuH purutrA bhUristhAtrAM bhuuryaaveshyntiim| arthAt maiM hI rASTra kI vaha zakti hUM jo rASTra ko dhana pradAna karatI hai, jo yajJoM ke bhAvoM ko evaM deza ko jAnane vAlI hai| maiM bahuta sthira, sarvavyApaka aura sabako preraNA dene vAlI hUM, devatA loga mujhe dhAraNa karate haiN| pratyeka bhASA kI apanI nijI dhar3akana hotI hai aura hara dhar3akana meM usakI saMskRti kI jhaMkRti sunAI par3atI hai| jo jhaMkRti 'RSi', 'muni' aura 'saMta' zabdoM meM hai, vaha 'phakIra', 'pIra', 'haramiTa' yA 'seja' meM nahIM hai| apanI bhASA mAtA ke samAna hotI hai| isameM apanI miTTI kI gandha hotI hai, apanI saritAoM kA kalanAda hotA hai aura apane pUrvajoM ke sAtha tAdAtmya sthApita karane kI kSamatA hotI hai| aMgrejI meM iMglaiMDa kI miTTI evaM saMskRti gUMjatI hai jabaki hindI meM bhArata kii| Aja dinoMdina kSIyamANa dezabhakti ko saMjIvanI dene ke lie kevala mAtRbhASAoM ke mAdhyama se zikSA kI anivAryatA honI caahie| hindI aura hindustAna Aja hindI hI hindustAna kI rASTra bhASA hai| sarakArI bhASA na hone para bhI rASTra ke bahujana kI bhASA hone ke nAte aura eka mAtra samparka bhASA hone ke nAte hindI rASTra bhASA ke pada para sahasroM varSa pUrva AsIna ho gaI thI yadyapi ise sarakArI svIkRti na milI thii| mugaliyA zAsana kI sthApanA ke samaya bhI hindI rASTra kI, bahujana kI bhASA thii| mugala bAdazAha evaM unake kArinde phArasI ke atirikta kisI bhAratIya bhASA ko mahatva yadi dete the to vaha thI hindii| khusaro isake gavAha haiN| TUTI-phUTI hindI, phArasI mizrita hindI hI kAlAntara meM urdU banakara udbhUta huii| yadi gilakrAisTa ne phorTaviliyama kAleja meM bhASA (hindI) aura urdU kA alaga-alaga vibhAga na kholA hotA to zAyada urdU hindI kI mAtra eka zailI hokara raha jaatii| mugala zAsana ke daurAna arabI-phArasI kA, vizeSa kara phArasI kA pracAra sarakAra kI ora se kiyA gayA lekina vaha sarakArI pharamAnoM evaM hIraka jayantI smArikA vidvat khaNDa / 63
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ kacahariyoM taka hI simaTa kara raha gyaa| hindI hI samUce rASTra kI samparka bhASA thI, rASTrabhASA thii| kuMbha meloM meM jahAM deza ke hara kone se tIrthayAtrI Ate haiM, hindI kA hI vyavahAra karate the aura Aja bhI karate haiN| sAdhuoM ke akhAr3e bhI samagra bhArata ke saMgama sthala hote haiM vahAM bhI hindI kA hI vyavahAra hotA calA A rahA hai| cAroM dhAma kI tIrtha yAtrA ke samaya hindI hI samparka sUtra kA kAma karatI hai| hindI kA pracAra hindItara pradezoM meM kAphI adhika rahA hai| gulAmI ke samaya Asetu himAlaya kI priya bhASA hindI hI thI / isakA jvalanta pramANa yaha hai ki koI bhI videzI jo hindustAna meM AyA, hindI hI par3hanA Avazyaka smjhaa| Daca yAtrI jAna keTelara ne san 1685 I0 meM hindI kA prathama vyAkaraNa likhA / vaha sUrata (gujarAta) meM rahatA thA aura vahAM vyApAriyoM kI bhASA kA usane adhyayana kiyA jisameM gujarAtI mizrita hindI thii| usane jo vyAkaraNa likhA, usameM hindI kI hI pradhAnatA thii| isI prakAra madrAsa meM IsAI pAdarI benjAmina zulge ne san 1719 I0 meM hindI kA vyAkaraNa 'gremeTikA hindostAnikA' likhaa| isa pAdarI ne madrAsa meM rahate hue bhI yaha anubhava kiyA ki hindustAna kI janatA ke sAtha vicAra-vinimaya ke lie eka mAtra yadi koI bhASA sarvAdhika samartha hai to vaha hai hindI hindI sAre hindustAna meM itanI dhar3alle se bolI jAtI thI ki IsAI dharma pracArakoM ne sarvaprathama hindI ko hI apnaayaa| aura aMgreja adhikArI eDavarDa pinakATa ne iMglaiMDa se yaha rAjAjJA nikalavA dI ki bhArata meM vahI aMgreja adhikArI niyukti pA sakatA hai jo hindI jAnatA ho / svAmI dayAnanda sarasvatI apane dharma kA pracAra saMskRta meM kara rahe the lekina kezava candra sena ke Agraha para Apane hindI meM apanA pracAra kArya zurU kiyaa| hindI kA Azraya pAkara hI Arya samAja alpakAla meM itanA pracAra-prasAra pA skaa| gosvAmI tulasI dAsa saMskRta ke prakANDa paNDita the lekina unheM apane pANDitya pradarzana kI lalaka na thI ve rAma kathA ko jana-jana taka pahuMcAnA cAhate the| isI se unhoMne hindI kA sahArA liyaa| yahI bAta rahI sUphI santoM ke saath| ve bhI apane ko jana jana taka pahuMcAne ke lie hindI kA sahArA lete rhe| 1 aMgrejI zAsana ke samaya aMgreja buddhijIviyoM kI bhASA bana gii| ye buddhijIvI do prakAra ke the: 1- eka ve the jo aMgrejI par3hakara UMcA ohadA pAnA cAhate the, aMgrejoM kI prIti evaM apane logoM meM sammAna pAnA cAhate the| inakA prayAsa AtmanepadI thaa| 2- dUsare ve the jo aMgrejI par3hakara aMgrejoM kA javAba denA cAhate the aura AjAdI kI lar3AI ko jAnadAra banAnA cAhate the| subhASa candra bosa, sAvarakara Adi isI koTi ke the| yaha saMyoga kI yA saubhAgya kI bAta huI ki kucha AtmanepadI netA bhI kAla pravAha meM parasmaipadI bana gye| astu, ina netAoM ne bahuta zIghra yaha anubhava kara liyA ki aMgrejI hIraka jayantI smArikA se hama svataMtratA saMgrAma meM Ama janatA kI bhAgIdArI nahIM pA sakate / buddhijIviyoM kI bhASA havAI bhASA hai, dharatI kI bhASA hindI bhASA hI hai| bhArata kI janatA ko jagAne ke lie gAMdhIjI ne hindI kA sahArA liyA / vinobA bhAve bhArata kI kaI bhASAoM ke paNDita the lekina unhoMne bhI samparka bhASA ke rUpa meM hindI ko hI apnaayaa| svataMtratA prApti se pUrva deza ke sabhI manISI eka svara meM bola rahe the ki hindI hI hindustAna kI rASTra bhASA banane kI kSamatA rakhatI hai| rAjA rAma mohana rAya kA kahanA thA- "hindI hI aisI bhASA najara AtI hai jise rASTrabhASA ke pada para biThAne kA prastAva rakhA jA sakatA hai| " kezava candra sena ne kahA, "abhI jitanI bhASAeM bhArata meM pracalita haiM, unameM hindI hI sarvatra pracalita bhASA hai| isI hindI ko yadi bhAratavarSa kI ekamAtra bhASA svIkAra kara liyA jAya, to yaha (ekatA) sahaja hI meM sampanna ho sakatI hai|" baMkima candra caTTopAdhyAya kahate haiM, "binA hindI kI zikSA diye, aMgrejI ke dvArA yahAM kA koI kArya nahIM clegaa| bhArata ke adhikAMza loga aMgrejI aura baMgalA na to bolate haiM aura na samajhate hI haiN| hindI ke dvArA hI bhArata ke vibhinna bhAgoM ke madhya aikya sthApita ho skegaa|" baMga darzana khaNDa 5 varSa, 1884 ravIndra nAtha Taigora ke kathAnAnusAra, "agara hama hara bhAratIya ke naisargika adhikAroM ke siddhAMta ko svIkAra karate haiM to hameM usa bhASA ko (rASTrabhASA ke rUpa meM) svIkAra karanA cAhie, jo deza ke sabase bar3e bhAga meM bolI jAtI hai aura jisake svIkAra karane kI siphAriza mahAtmAjI ne hamalogoM se kI hai arthAt hindI" kalakatA hindI klaba buleTina sita. 1938 1 " subhASa candra bosa ne kahA, "maiMne sarvadA hI yaha anubhava kiyA hai| ki bhArata meM eka rASTrabhASA kA honA Avazyaka hai aura vaha hindI hI ho sakatI hai|" eDavAMsa julAI, 1938 1 isI prakAra mahArASTra meM lakSmaNa nArAyaNa garde, bAbU rAma viSNu parADakara, mAdhava rAva sapre ne hindI kA pracAra-prasAra kiyaa| paMjAba meM lAlA lAjapata rAya, lAlA haMsarAja, svAmI zraddhAnanda Adi hindI kI sevA kara rahe the| rAjasthAna aura gujarAta to hindI pracArakoM kA gar3ha hI rahA hai| tAtparya yaha hai ki svataMtratA prApti se pUrva bhArata meM bhASA ko lekara koI vivAda na thA / havA hindI ke pakSa meM baha rahI thii| sabhI kA dhyAna rASTrahita para TikA huA thA / rASTra ke lie utsarga kA bhAva thA / Adarza nAgarikatA thI / dezavAsiyoM kA manobala UMcA thaa| hindI ke pracAra-prasAra meM mahAtmA gAMdhI kA yogadAna amUlya hai| Apane hindItara pradezoM meM hindI ke pracAra-prasAra ke lie san 1936 1 I0 meM 'rASTrabhASA pracAra samiti' kI sthApanA kI thii| 'rASTrabhASA pracAra samiti, vardhA ne hI san 1975 meM nAgapura meM prathama vizva hindI sammelana kA Ayojana kiyA thaa| svataMtratA prApti pUrva ina saMsthAoM dvArA hindI kA kAphI joradAra pracAra hotA rhaa| gAMdhI jI ne 1918 meM akhila bhAratIya hindI sAhitya sammelana kA sabhApatitva kiyA thaa| Apane adhyakSa pada se sujhAva diyA thA ki rASTrIya vidvat khaNDa / 64
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekatA sthApanA ke lie vibhinna prAntoM meM hindI pracAra samiti gaThita kI jaay| Apake hI satprayAsa se dakSiNa bhArata hindI pracAra sabhA' kI sthApanA ho gaI jo aba taka kAma kara rahI hai| isakA pramukha kAryAlaya madrAsa meM hai| ___ gAMdhI jI hindI ko pariniSThita yA mAnaka hindI se alaga kara urdU mizrita hindI yA hindustAnI banAnA cAhate the| san 1933 I0 meM gAMdhI jI kI hI adhyakSatA meM hindI sAhitya sammelana kA indaura adhivezana huA thaa| isameM gAMdhI jI ne hI prastAva rakhavAyA thA ki hindI meM saMskRta ke zabdoM ke badale urdU ke zabdoM kA prayoga kiyA jAya lekina durdharSa vaktA paM0 rAmabAlaka zAstrI ke tagar3e virodha ke phalasvarUpa vaha prastAva vApasa le liyA gyaa| svAtaMtryottara hindI / svataMtratA prApti ke bAda aba vaha samaya A gayA jaba AjAdI kI lar3AI ke samaya kiye gaye bhASA sambandhI vAyadoM ko pUrA karanA thaa| hindI ke prabala samarthakoM meM aba baca gaye the mahAtmA gAMdhI ke alAvA seTha govinda dAsa evaM ttnnddnjii| durbhAgya se gAMdhI jI kA sambala bhI zIghra hI chUTa gyaa| agasta 1948 meM hindI sAhitya sammelana, dillI dvArA bhAratIya bhASAoM ke sAhityakAroM kA sammelana bulAyA gayA aura adhyakSa the seTha govinda daas| isa sammelana meM sarvasammati se hindI ko rASTrabhASA evaM nAgarI ko lipi ke rUpa meM svIkArA gyaa| 9 agasta, 1948 ko kAMgresa pArTI kI eka baiThaka huI thii| isameM hindI ke sAtha aMgrejI ko bhI 15 varSoM taka calAne ke viSaya para garamAgarama bahasa huI thii| isameM bhAga lene vAloM meM DaoN. rAjendra prasAda, zrI paTTAbhisItAramaiyA, paM. javAhara lAla neharU, saradAra ballabha bhAI paTela, maulAnA abula kalAma AjAda, paM. govinda ballabha paMta, sucetA kRpalAnI Adi the| isI sAla 2 sitambara se 14 sitambara taka garamAgarama bahasa ke bAda 14 sitambara ko hindI rAjabhASA vidheyaka saMvidhAna sabhA meM pAsa ho gyaa| 15 varSoM taka aMgrejI meM bhI kAma karane kI chUTa thii| hindI para bhItaraghAta __ hindI Aja hindustAna kI rASTrabhASA hotI, vivAda kA sArA muddA hI samApta ho gayA hotA yadi paNDita neharU hindI ke prati kaThora na hote| paNDita neharU kA saMskAra pAzcAtya thaa| unakI dRSTi meM hindI daridra bhASA thii| isI bAta ko lekara eka bAra ve DaoN. raghuvIra se ulajha gaye the| DaoN. raghuvIra hindI kA zabdakoza banA rahe the| neharUjI ne upekSA bhAva se kahA thA- 'isa kaMgAla bhASA ko kubera nahIM banAyA jA sktaa|' DaoN. raghuvIra ko paM. neharU ke jJAna para haMsI A gyii| neharU jI jhallA uThe, bole- batAo, hindI meM kArya ke lie kitane zabda hai|' DaoN. raghuvIra kahA- "aneka haiN| kArya 'kR' dhAtu se banA hai| isI se kRti, karaNa, kAraNa karma, kAraka, karaNIya, karttavya, karttA, kriyA, kRta, kurvANa Adi aneka zabdoM kA nirmANa kiyA jA sakatA hai|" isI prakAra neharU jI ne jaba 'lA' ke artha meM hindI kA zabda pUchA taba DaoN. raghuvIra ne batAyA- "vidhi, saMvidhAna, vidhAna, vidhAyaka, vidhAyikA, vidheyaka, vidhAtA, vidheya, vidhijJa aadi|" ___ tAtparya yaha hai ki paM. neharU kI isI mAnasikatA ne hindI kI naiyA Dubo dii| hindI kI gati rokane ke lie hI prAraMbha meM hindI, urdU aura hindustAnI kA jhamelA khar3A kiyA gyaa| yaha to TaNDana jI jaise tapasvI kA kar3A virodha thA ki hindI aura nAgarI ko saMvaidhAnika mAnyatA milii| Apane urdU kA virodha karate hue kahA thA- "urdU ko uttara pradeza kI kSetrIya bhASA ghoSita karanA sAmpradAyikatA ko bar3hAvA denA hai|" 18 pharavarI, 1953 aliigddh'| "jo loga urdU ko prAdezika bhASA banAne kA prayatna kara rahe haiM, ve isa deza kI saMskRti ke zatru haiN|" 15 mArca, 1953, nezanala klaba, naI dillI ___ "urdU ko alaga bhASA ke rUpa meM yA kSetrIya bhASA ke rUpa meM cAlU rakhane kA kArya arASTrIya hai|" 19 julAI, 1953 sirasA, ilaahaabaad| paM. neharU ko yadi hindI se elarjI na hotI to 15 varSoM kA Teka na lagA hotaa| usa samaya samagra bhArata meM rASTrIyatA kI bhAvanA prabala thii| loga ise svIkAra lie hote| paM. neharU kA 1950 taka vaha vyaktitva thA jisake virodha meM kahIM se svara na utthtaa| smaraNa AtA hai TarkI kA kamAla paashaa| usane apane maMtriyoM evaM karmacAriyoM se pUchA- "deza meM turkI ko rAjabhASA banAne meM kitanA samaya laga sakatA hai?" karmacAriyoM ne batAyA ki turkI ko rAjabhASA ke pada para pUrNa rUpa se pratiSThita karane meM dasa varSa laga sakate haiN| kamAla pAzA ne kahA- "kala sabere dasa baje taka yaha dasa varSa bIta jAnA cAhie" aura vahI huaa| dUsare dina se hI turkI TarkI kI rAjabhASA bana gii| yahI kAma paNDita neharU bhI kara sakate the lekina ve jisa bAta ko nahIM cAhate the, use ulajhAte jAte the| ___1962 se hindI ko aMgrejI kI gaddI para baiTha jAnA thaa| nahIM huaa| dakSiNa meM prabala virodha huA, AtmadAha hue| phalata: 1963 meM puna: saMvidhAna meM saMzodhana karanA pdd'aa| hindI ke sAtha aMgrejI kA vyavahAra taba taka ke lie mAna liyA gayA jaba taka bhArata ke sabhI rAjya sahamata na ho jaaeN| yaha bAta samajha meM nahIM AtI ki jaba eka voTa ke bahumata se bhI koI pArTI pUre deza para zAsana kara sakatI hai taba bahumata kI bhASA hindI ko ekamAtra prazAsakIya bhASA hone se kyoM rokA jA rahA hai? hindI banAma aMgrejI ___ Aja lar3AI hindI evaM anya bhAratIya bhASAoM ke bIca nahIM hai, lar3AI hai hindI banAma aMgrejI kii| sarakArI nIti ke kAraNa hI prAthamika vidyAlayoM se hI aMgrejI kI par3hAI zurU kI jA rahI hai| aMgrejI mAdhyama ke skUla raktabIja' ke samAna bar3ha rahe haiN| ina aMgrejI skUloM meM bhAratIya saMskRti kA zrAddha ho rahA hai| rAjarSi TaNDana ne jisa urdU kA virodha kiyA thA aura kahA thA ki isase sAmpradAyikatA bhar3akegI aura rASTrIya ekatA para khatarA A jAyegA, usI urdU ko uttara pradeza aura bihAra ke dezabhakta mukhya maMtriyoM ne dvitIya bhASA kA darjA diyaa| jo loga aise kukRtya kA samarthana kara rahe haiM, unheM 'hindI divasa' manAne kI bhI hIraka jayantI smArikA vidvat khaNDa / 65
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtratA nahIM hai| rASTra bhASA kisI bhI rASTra kI prathama rakSApaMkti hai| ise dhvasta kara dIjiye, rASTra kA dhvaMza nizcita hai| Aja hamAre chAtroM ke zrama va samaya kA 50% aMgrejI sIkhane meM barbAda ho jAtA hai| kaisA mIThA jahara hai / hama pyAra va Agraha se pI rahe haiN| aMgrejI skUloM meM dAkhile ke lie moTI rakama ghUsa ke rUpa meM dI jA rahI hai| rahanA hai bhArata meM aura dakSatA pA rahe haiM aMgrejI meM 20 varSoM kI aMgrejI par3hAI ke bAda kAma milA kArakhAne meM jahAM majadUroM se hindI meM yA bhAratIya bhASA meM bAta karanI hai| Aphisa kI bhASA alaga hai aura majadUroM se bAta karane vAlI bhASA alaga aisA kyoM ? gulAmI manovRtti ! rAjanaitika dRSTi se AjAda hone ke bAvajUda mAnasika dRSTi se abhI hama AjAda nahIM hue, pratyuta gulAmI kA raMga dinoMdina aura gAr3hA hotA jA rahA hai| aMgreja gaye, para aMgrejiyata chor3a gye| lArDa maikAle ne jo sapanA dekhA thA vaha dhIre-dhIre sAkAra kasA hotA jA rahA hai| usakA sapanA thA ki aMgrejI zikSA dvArA bhArata meM aisI kauma paidA hogI jo rUpa-raMga meM bhAratIya hogI para vicAra evaM vyavahAra meM aMgreja hogii| bhArata kI garIbI evaM durgati meM anyatama kAraNa videzI bhASA kA zikSA kA mAdhyama honA hai| jApAna evaM cIna ke chAtra mAtRbhASA meM zikSA pAte haiM ve viSaya kI jAnakArI hAsila karate haiM, jabaki hama bhASA aura vartanI karate rahate haiN| aura vartanI bhI aisI ki jisameM koI viveka nahIM hai| Put puTa ho gayA jabaki But baTa raha gyaa| Neighbour ke phAlatU varNa vinyAsa rahanA goiMThA meM ghI DAlanA hai| eka dina meM apane nAtI ko zruti lekha de rahA thA merA tAtparya thA, maiM eka madhu makkhI dekhatA huuN| arthAt / see a bee lekina nAtI ne romana lipi ke mAtra cAra varNa likha diye / cab / maiM mAthA pITakara raha gyaa| gItA meM bhagavAna zrI kRSNa kaha rahe haiM "bar3e jo kAma karate haiM, choTe usI kA anukaraNa karate haiN|" bAta bilkula sahI hai| sAmane dikhAI par3ha rahI hai| paise vAloM ke lar3ake aMgrejI skUla meM par3ha rahe haiN| mamI, DeDa bola rahe haiM (Izvara na kare jItI jAgatI mAtA mamI bane aura pitAzrI DeDa ho jAeM) / basa, kama vittavAle arthAt nimna madhyama vargIya samAja TUTa par3A apane baccoM ko aMgrejI skUla meM bhartI karAne ke lie daheja prathA se bhI jyAdA ghAtaka hai yaha aMgrejI skUloM kI ora bhAgane kI pravRtti / AjAdI pAne ke bAda ghAnA, nAijIriyA, kIniyA, yUgANDA, taMjAniyA, jAmbiyA, gaibiyA Adi dezoM ne apane zAsakoM kI hI bhASA ko apanI rASTra bhASA banA lI jabaki ijarAila, thAilaiMDa, somAliyA, ithiyopiyA ne apane deza kI bhASA ko apanAyA / bhArata, zrIlaMkA evaM malayeziyA aisA na kara sake kyoMki inake yahAM apane ghara meM hI vivAda uTha khar3A huaa| apanI bhASA ko apanAne kA suphala una dezoM ko mila rahA hai jinhoMne apanAyA aura jinhoMne nahIM apanAyA unake bacce bhASA dvaya kI cakkI meM pisa rahe haiM aura pisate raheMge taba taka jaba taka donoM meM se koI eka bhASA dUsarI ko nigala nahIM jAtI / hIraka jayantI smArikA vartamAna saMkaTa Aja dUradarzana ke mAdhyama se bhAratIya saMskRti para dhuAMdhAra AkramaNa ho rahA hai| isase eka ora hamArI saMskRti caramarA rahI hai, dUsarI ora bhASA bhI prabhAvita ho rahI hai| sine sTAroM kA jaba iNTaravyU hone lagatA hai taba lagatA hai sabhI sTAra iMglaiMDa se Aye haiN| koI hindI bola nahIM pAtA hai yA aMgrejI bolane meM hI apanI mahimA samajhatA hai| inake pradarzanoM se nirAzA hI nahIM ghRNA bhI hotI hai Aja dUradarzana zikSA prasAra va manoraMjana kA sAdhana na rahakara sahasra mukha jahara phailA rahA hai| yaha saba mAtra isalie kiyA jA rahA hai ki kisI anya rAjanItika dala ko phAyadA na phuNce| deza bhale rasAtala ko calA jAya / aMgrejI bhASA evaM bhogaparaka saMskRti na kevala hindI kA ahita kara rahI hai, pratyuta sampUrNa bhAratIya bhASAoM ke lie kaiMsara kA kIr3A bana cukI hai| isake lie jimmedAra hai rAjanetAoM kA kSudra svArtha evaM deza bhakti kA abhAva jo bIsavIM zatAbdI ke uttarArddha meM kramazaH pratikSaNa prabalatara hotA jA rahA hai| kAgajI bayAna sarakArI AMkar3oM ke anusAra hindI kI dinoMdina tarakkI ho rahI hai| kendrIya kAryAlayoM meM hindI prakoSTha haiM jo ahindI bhASiyoM ko hindI sikhA rahe haiN| prativarSa karor3oM rupae kharca ho rahe haiM aura hindI meM jora-zora se kAma cala rahA hai lekina asaliyata kucha aura hI hai| ye sapheda hAthI apanI hiphAjata acchI taraha kara lete haiN| lekina sArA doSa inake matthe mar3ha dene se kAma nahIM clegaa| mujhe acchI taraha smaraNa hai 1964 se pUrva kA bhArata / maiM jisa vidyAlaya meM kAryarata hUM, usameM lagabhaga 10% chAtra dakSiNa bhAratIya the| adhikAMza chAtra hindI meM hindI vAloM se bhI acchA aMka pAte the| dakSiNa bhAratIya agradarzI hote haiN| baccoM se kahA karate the-- hindI pddh'o| isake binA kAma calane ko nahIM vidyAlaya ke pAsa hI madrAsI muhallA hai inakI acchI khAsI AbAdI hai lekina Aja kI sthiti yaha hai ki eka bhI madrAsI lar3akA apane vidyAlaya meM nahIM par3ha rahA hai| sabhI aMgrejI mAdhyama ke vidyAlayoM meM jA rahe haiN| yahI AMkar3A sahI hai, bAkI saba kalpita / inake bacce atirikta samaya meM apane mAtA-pitA se hindI bolanA sIkha lete haiN| videzoM meM hindI svadeza kI apekSA videzoM meM hindI kA acchA khAsA pracAra huA hai / aisA lagatA hai videzI jaba hindI meM bolane lageMge tabhI hama hindI kA mahatva samajheMge, AksaphorDa aura kaimbrija se hindI par3hakara Ane meM gaurava kA anubhava kreNge| mArizasa ko to laghu bhArata kahA hI jAtA hai| yahAM kI AbAdI kA 52% hindU hai| yahAM ke nivAsI AcArya vAsudeva viSNu davAla bhArata se ucca zikSA prApta kara 1939 I0 meM mArizasa lauTe the| Apane apane athaka prayAsa se mArizasa meM hindI kI ucca zikSA kI vyavasthA kI / Aja bhArata se hindI vidvAnoM kA AnA-jAnA bar3ha gayA hai| yahAM agasta, vidvat khaNDa / 66
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1976 I0 ko dvitIya vizva hindI sammelana bhI ho cukA hai| isakA pramukha zreya tatkAlIna pradhAnamaMtrI sara rAma gulAma ko hai| isameM bhAga lene ke lie bhArata se 500 pratinidhi gaye the jinameM paM. zrI nArAyaNa caturvedI, A. hajArI prasAda dvivedI, bhagavatI caraNa varmA, amRtalAla nAgara, upendranAtha azka Adi the| yahAM caturtha vizva hindI sammelana bhI ho cukA hai| jabaki tRtIya vizva hindI sammelana dillI meM huA thaa| san 1965 taka amerikA ke loga yahI jAnate the ki bhArata kI rASTra-bhASA aMgrejI hai| vivekAnanda Adi vidvAnoM ne aMgrejI meM vaktRtA dekara isa dhAraNA ko AdhAra de diyA thA lekina Aja sthiti yaha hai ki yahAM hindI kI par3hAI ho rahI hai| amerikA kI kAMgresa lAibrerI to aisI hai jahAM bhArata meM chapI sabhI acchI pustakeM evaM patrikAeM pahuMca jAtI haiM aura vahAM se sthAnIya vidyAlayoM evaM vizvavidyAlayoM ko bhejI jAtI pro. celizeva evaM sAjAnovA, hAlaiMDa ke pro. zokara, DenamArka ke pro. thIsana, polaiMDa ke briskI, iTalI ke turbiyAnI, phrAMsa kI pro. nikola balavIra, haMgarI kI pro. ibA arAdI, jApAna ke pro. mijokAmI, pro. kogA aura pro. sujukI ullekhanIya haiN| phIjI meM DaoN. vivekAnanda zarmA, zrI je.esa. ka~vala evaM balarAma vaziSTha jaise manISI apanI maulika racanAoM dvArA hindI kA koza bar3hA rahe haiN| hindI mA~ga rahI balidAna sundara sRSTi balidAna mA~gatI hai| hindI ko nAmadhArI (Dejure) se karmadhArI (Defacto) kI sthiti taka pahuMcAnA hai| isake lie hameM apane kSudra svArtha kA balidAna karanA hogaa| Aja hindI vAle hI hindI bolane meM saMkoca kA anubhava karane lage haiM, yahI ghAtaka sthiti hai| iMglaiMDa aura jApAna ke nivAsI apane deza kI mahaMgI cIjeM kharIdate haiM aura videzI sastI cIjeM nahIM chuute| yahI bhAva jaba hindI vAloM meM A jAyegA, tabhI deza kA kalyANa hogA aura hindI ko apanA ucita sthAna mila skegaa| sampanna varga aise skUla-kAleja kholeM jinameM ucca koTi kI zikSA kI vyavasthA hindI mAdhyama se ho| Aja kevala sAhasa evaM dRr3ha nizcaya kI apekSA hai| sAdhana-sampanna varga yadi apanI cAla badala deM to hindI evaM hindustAna kA hita saMvarane meM dera na lgegii| rAjanetA bhI jarA apanI antarAtmA ko ttttoleN| ve jisa bhASA meM voTa mAMgate haiM, usake lie ve kyA kara rahe haiN| samagra hindI bhASI aura hindI samarthaka ahindI bhASI bhI saMkIrNatAoM se Upara uThakara hindI kI zakti kA evaM rASTrIyatA kI bhAvanA kA siMhanAda kara deM tAki vizva meM cInI va aMgrejI ke bAda sarvAdhika logoM dvArA bolI jAne vAlI bhASA ko rASTra-saMgha meM bhI svIkRti mila ske| aTala bihArI vAjapeyI ne sarvaprathama evaM narasiMha rAva ne tadanantara apane bhASaNoM se jo anugUMja rASTrasaMgha meM paidA kI hai use vaidhAnika mAnyatA dilAkara sthairya pradAna karanA hai| phIjI meM hindI bhASiyoM kI saMkhyA paryApta hai| vahAM ke saMsada meM bhI hindI meM bolane kI chUTa hai| __ bhArata se bAhara kucha to aise deza haiM jahAM bhAratIyoM kI saMkhyA adhika hai aura ve svecchA se hindI par3ha rahe haiN| aise deza haiM- mArizasa, phIjI, sUrInAma, guyAnA, trinIdAda, jamaikA, malayeziyA, kIniyA, thAIlaiMDa, barmA, nepAla aadi| jina dezoM ke nivAsI bhArata ke bAre meM jAnakArI ke lie yA maitrI sthApana ke lie hindI par3ha rahe haiM, ve deza haiM- amerikA, kanADA, rUsa, polaiMDa, cekoslovAkiyA, hAlaiMDa, iMglaiMDa, iTalI, phrAMsa, jApAna, jarmanI aadi| Aja vizva ke 100 se Upara vizvavidyAlayoM meM hindI kA adhyayana-adhyApana evaM zodha kArya cala rahA hai| jina videzI hindI vidvAnoM ke nAma ullekhanIya haiM, ve haiM- kaimbrija ke maikagregara, jarmanI ke loThAra lutse evaM zrImatI mArgeTa gAtslApha, rUsa ke vArAnnikova, 82, rAmakRSNapura lena, havar3A-2 hIraka jayantI smArikA vidvat khaNDa / 67