Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnI 'bAtoM' meM pAtra aura caritracitraNa DaoN. manohara zarmA kahAnI meM pAtroMkA kArya - vyApAra unake caritrakA prakAzana karatA hai / ataH unakA sajIva honA Avazyaka hai, ve nirjIva nahIM hone caahie| unameM svAbhAvikatAkA guNa jarUrI hai / isIse pAThakoMko vAstavika rasAnubhUti hotI hai / pAtroMkI alaukika athavA asAdhAraNa zaktise kutUhala bhale hI paidA ho jAe parantu unake sAtha hRdayakA saMbaMdha nahIM jur3a sakatA / unameM mAnavIya hRdayake zAzvata manobhAvoMkA prakAzana honA cAhie, jisase ki pAThaka unako apane jaisA hI mAna kara unake sAtha sahAnubhUti prakaTa kara sakeM / kahAnI meM pAtroMkI adhikatA bhI vAMchanIya nahIM / kaI rAjasthAnI jAtA hai parantu aneka bAtoMmeM pAtroMkI saMkhyA kAphI bar3hI huI milatI hai / unake itivRtta ke rUpa meM upasthita kiyA jAtA hai / jina bAtoM meM kisI abhISTa hotA hai, unameM aneka prakArake aura bahuta adhika pAtra dekhe jAte haiM, jaise amarasiMgha rAThor3a gajasiMghoghotarI bAta, ' mahArAja zrIpadamasiMgharI bAta Adi / rAjasthAnI bAtoM meM aitihAsika pAtroM kI pradhAnatA hai / aisA pratIta hotA hai, mAnoM bAtoMkA saMsAra unhIMse basA huA hai| itanA hI nahIM, vahA~ kalpita pAtroMko bhI aitihAsika rUpameM prastuta karanekI ceSTA kI gaI hai aura aneka lokakathAoM meM unako caturAIke sAtha nAyakake padapara pratiSThita kara diyA gayA hai / moTe taurapara rAjasthAnI bAtoMmeM pAtroMko tIna vargoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai- bAtoMmeM yaha guNa sundara rUpameM dekhA pAtroMko isa adhikatAkA kAraNa aitihAsika pAtrakA vivaraNa denA 1. mAnava / 2. deva-dAnava Adi / 3. pazu-pakSI Adi / inameM prathama varga pAtra pradhAna haiM tathA dvitIya vargake pAtra gaur3a haiM / ve bAtoM meM kahIM-kahIM hI prakaTa hote haiM aura unakA sambandha tatkAlIna lokavizvAsa se hai / tRtIya varga ke pAtra yatratatra bAlopayogI bAtoM meM prakaTa hote haiM / kahIM-kahIM unapara mAnava jIvanakA bar3I hI kuzalatAse AropaNa bhI kiyA gayA hai / rAjasthAnI bAtoM meM pAtroM kA caritra citraNa do rUpoMmeM huA hai / eka rUpameM pAtrakI vargagata vizeSatAe~ prakaTa hotI haiM aura dUsaremeM unake vyaktigata guNoMkA prakAzana hotA hai / bAtoM meM pradhAna, mohatA, purohita, koTavAla, dAMgI Adi padoMpara kAma karane vAle pAtroMke prAyaH vyaktigata nAma nahIM milate aura unako padake nAmase hI pukArA jAtA hai / ye pAtra vargagata vizeSatAoMko prakaTa karate haiM / yahI sthiti Duma, dAsa, dAsI, raiMbarI, goharI, evAla Adiko hai / inake bhI bAtoM meM prAyaH nAma nahIM milate / asala meM isa prakAra ke pAtroMkA koI vizeSa mahattva nahIM hotA aura kahIM hI prakaTa hotI hai| yadi isa tarahakA koI pAtra mahattva grahaNa karatA hai 1. rAjasthAnI bAta-saMgraha (paramparA) 2. vahI, bAtameM inakI upasthiti kahIMto usakA nAma bhI prakaTa hotA bhASA aura sAhitya : 245
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai aura usakI vyaktigata vizeSatAe~ bhI sAmane AtI haiM / isa sambandhameM bIjar3iyoM khavAsa (bAta vIramade " 2 sonagarA rI) aura phogasI evAla (bAla phogasI evAla rI) Adike nAma udAharaNasvarUpa liye jA sakate haiM / rAjasthAnI bAtoM meM prAyaH zIrSaka kisI pAtrake nAmake anusAra milatA hai| isakA spaSTa kAraNa yahI hai ki vahA~ pAtrako pradhAnatA dI gaI hai aura usakA jIvana tathA caritra prakaTa karanA bAtakA mUla uddezya hai / pAtroMkI cAritrika vizeSatAoMkA prakAzana bhI rAjasthAnI bAtoMmeM do prakArase huA hai / prathama prakAra meM lekhaka dvArA pAtra vizeSake guNa athavA avaguNoMkA udghATana kara diyA jAtA hai| prAyaH aisA bAtake prAraMbha meM hI ho jAtA hai aura Age calakara pAtra tadanusAra hI kArya karatA hai / eka udAharaNa draSTavya hai 1 "pAtasAha rI beTI paraNIyoM, depAla ghaMgha rajapUta aThai depAlapura rAja kreN| aThai o bhomoyaucAro kareM soI pAsa asavAra 25 rhe| so bar3A sAmaMta, bar3A taravArIyA ara depAla piNa bar3I taravArIyoM / jaisoI dAtAra, bar3I rajapUta so o bhaumocArI kareM parakhaMDA rA mAla le aave| ta gAMma mohe ke maiM khAvai kharaca | gAMma mAMhe bar3I gar3I, balavaMta su depAla aThe ImeM bhAMta su rahe / 1 caritra-citraNakA dUsara prakAra vaha hai, jisameM lekhaka svayaM apanI taraphase pAtrakI vizeSatAe~ prakaTa na karake usake kAryoM evaM zabdoM dvArA hI aisA karavAtA hai / yahI tarIkA zreSTha hai / adhikatara rAjasthAnI bAtoM meM yahI tarIkA apanAyA gayA hai / pAtroMke caritra citraNa meM Adarza aura yathArthakA vibheda mahattvapUrNa viSaya hai / isa viSaya meM donoM hI pakSa apanI-apanI vizeSatAe~ rakhate haiN| inake dvArA kalAtmaka sAmagrIke mUla uddezyakA prakAzana hotA hai| mAnava caritrameM jahAM AdarzakA mahatva hai, vahA~ yathArthakA bhI hai| asala meM Adarza aura yathArthake samanvita rUpakA nAma hI mAnava-jIvana hai / aisI sthiti meM mAnavajIvanake ina donoM pakSoMpara dhyAna denese hI kalAtmakasAmagrI kA uddezya saphala hotA hai / kahIM eka pakSa kucha adhika balavAn ho sakatA hai to kahIM dUsarA / rAjasthAnI bAtoM meM pAtroMke caritrapara dhyAna denese prakaTa hotA hai ki vahA~ Adarza aura yathArtha donoM rUpoM meM citraNa huA hai / bAtoMmeM jahA~ bahuta adhika Adarza pAtra haiM to rAjasthAnI bAtoMkI vaha eka vizeSatA hai / yathArtha pAtra bhI kama nahIM haiM / Adarza bhAratIya sAhityakI mULa pravRtti sadAse Adarza caritroMko prakaTa karanekI rahI hai| pradhAna rUpameM yahA~ kathApAtra aneka guNoMse vibhUSita dekhe jAte haiN| lekhakoMne pAThakoMke sAmane divya caritra prastuta karane meM apanI kalAko sArthaka mAnA hai / yahI preraNA rAjasthAnI bAtoMmeM bhI hai / vahA~ isa prakArake bahusaMkhyaka pAtra haiM, jo Azcarya janaka rUpase guNAnvita haiN| samAjako bala dene ke lie isa prakArake caritroMko bAtoMmeM prakAzamAna kiyA gayA hai| isa sambaMdha meM kucha udAharaNa draSTavya haiM (1) jagadeva pa~vArako bAtameM - jagadeva apanI bimAtAko DAhake jAtA hai aura siddha rAjakI sevA svIkAra karatA hai / vahA~ vaha apane svAmIkI 1. rAjasthAnI vAtAM (zrI sUryakaraNa pArIka ) 2. varadA, bhAga 5, aMka 4 / 3. bAtAM ro jhUmakho, dUjo / 246: agaracanda nAhaTA abhinandana grantha kAraNa rAjya chor3akara calA AyuvRddhike lie apane pUre
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ parivArake sira taka deneko taiyAra hotA hai| isapara use pracura sampatti aura sammAna milatA hai / dAnI vaha aisA hai ki apanA sira taka kATakara kaMkAlI bhATaNI ko saharSa bheMTa kara detA hai / isa dAnake Age siddharAja bhI hAra mAna jAtA hai| kaMkAlI zaktisvarUpA hai| vaha jagadevako punarjIvita kara detI hai / isa prakAra jagadeva pavAra svAmibhakti aura dAnazIlatAkA ujjvala Adarza prakaTa karatA hai / (2) pAbUjI rAThaur3akI bAtameM-pAbUjI devalade nAmaka cAraNIse usakI kAlamI nAmaka ghor3I isa zartapara lete haiM ki jaba kabhI usake dhana (gAya Adi) para saMkaTa upasthita hogA to ve apanA sira dekara bhI usakI rakSA kreNge| kAlAntarameM pAbUjIkA vivAha nizcita hotA hai aura jaba ve vara-rUpameM phere (bhA~vara) lete haiM, taba unheM devaladepara Ae hae saMkaTakI sUcanA milatI hai| ve vaivAhika kArya bIcameM hI chor3a dete haiM aura apanA vacana nibhAneke lie zatruoMse yuddha karate hue kAma Ate haiN| isa prakAra pAbUjI praNavIratAke Adarza haiN| (3) rAva raNamallako bAtameM-akhA saMkha lA sIMghala rAjapUtoMke sAtha dhAr3e (lUTa) ke lie jAtA hai aura ve iMdA rAjapUtoMke bAhalave gA~vasI sADe (UMTaniyA~) lekara vApisa lauTane lagate haiN| isI samaya pIchese indA-saradAra Ate haiN| sIMghala bhAga chuTate haiM parantu akhA sAMkhalA vahIM DaTa jAtA hai| vaha yuddhameM indoMke hAtha mArA jAtA hai parantu marate samaya kahatA hai ki merA svAmI raNamalla isakA badalA legaa| jaba yaha khabara raNamallake pAsa pahu~catI hai to vaha tatkAla saba kAma chor3akara apane thor3ese yoddhAoM sahita indoMke gA~va AtA hai aura unakI ghor3iyA~ lekara calatA banatA hai| isapara indA-saradAra senA sahita pIchA karate haiN| yuddha hotA hai, jisameM indoMko parAjaya hotI hai| isa prakAra raNamalla badalA lene tathA sevakasahAnubhUtikA Adarza upasthita karatA hai / (4) patAI rAvalakI bAtameM-gujarAtakA bAdazAha mahamUda baMgar3A usake kile pAvAgar3hakA gherA DAlatA hai aura patAI bar3I dRr3hatApUrvaka usakI rakSA karatA hai| antameM use dhokhA hotA hai aura gar3hakA patana ho jAtA hai / patAI aura usake saba sAthI yuddha karate hue prANa tyAga dete haiN| kile meM rAniyA~ jauhara vratakA anuSThAna karake bhasma ho jAtI hai| itanA honepara bAdazAha kile meM praveza kara pAtA hai| isa prakAra patAI rAvala janmabhUmi-prema aura sarvasva-balidAnakA Adarza upasthita karatA hai| (5) sayaNI cAraNIkI bAtameM-vIjANaMda cAraNa sayaNIke prati AkarSita hokara usake sAtha vivAhakA prastAva rakhatA hai parantu isa vivAha hetu eka zarta AtI hai, jisakI 6 mAsameM patti honI Avazyaka hai / vIjANaMda zartakI patti hetu paryaTana karatA hai| jaba vaha kAma pUrA karake lauTatA hai to 6 mAsa pUre ho cukate haiM aura sayaNI himAlayapara galaneke lie gharase nikala jAtI hai| bIjANaMda usake pIche jAtA hai parantu sayaNI himAlayapara pahu~cakara gala cukatI hai| aisI sthitimeM bIjANaMda bhI vahIM gala jAtA hai| isa prakAra bIjANaMda premakA Adarza upasthita karatA hai|" 1. rAjasthAnI vAtAM (zrI sUryakaraNa pArIka) 2. vhii| 3. varadA (7 / 3) 4. rAjasthAnI vAtAM, bhAga 1 (zrInarottamadAsa svAmI) 5. vhii| bhASA aura sAhitya : 247
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ (6) arajana hamIra bhImotakI bAtameM-murgoMkI lar3AI karavAte samaya hamIra dRr3hatApUrvaka prakaTa karatA hai ki gardana kaTanepara bhI zUravIra apane zatruko samApta kara sakatA hai / usakA aisA kahanA Azcaryajanaka pratIta hotA hai parantu jaba somaiyA mahAdevapara zAhI-senA AtI hai to hamIra yuddhameM apanA sira kaTaneke bAda bhI mArane vAle zatruko samApta kara detA hai / isa prakAra hamIra 'jUjhAra'kA kArya karatA hai / vaha eka sAtha hI dharmavIra aura yuddhavIra donoMkA Adarza hai / ' (7) kavalasI sAMkhala aura bharamalakI-bAtameM kavalasIkA yaha niyama hai ki vaha kisI kanyAkI sagAIke lie usake pAsa AyA huA nAriyala vApisa nahIM lauttaataa| sAMkhalA-vaMza aura kharala-vaMzakA baira hai / kharala kisI prakAra badalA lenekI cintAmeM hai| ve apanI aMdhI lar3akI bharamalakI sagAIkA nAriyala kavalasI ke pAsa bhejate haiM aura vivAhake samaya use mAra DAlanekA Sar3ayaMtra racate haiN| kavalasIkA pitA yaha nAriyala asvIkAra kara detA hai parantu jaba jaGgalameM zikArake lie kavalasIko yaha nAriyala diyA jAtA hai to vaha ise grahaNa kara letA hai| phira vivAhake lie bArAta jAtI hai / pheroMmeM graMthibaMdhana hote hI patike satyAcaraNake prabhAvase bharamalake netroM meM jyoti A jAtI hai aura vaha use SaDyaMtrakA saMketa kara detI hai, jisase kavalasI bacakara nikala jAtA hai| phira vaha apanI sasurAlake pradezameM bharamalake pAsa akelA hI himmata karake AtA hai| vahA~ use chipAkara 6 mAsa taka mahalameM rakha liyA jAtA hai| aMtameM vaha caturAIse bharamalako sAtha lekara vidA ho jAtA hai| isa prakAra kavalasI satyaparAyaNatA aura sAhasakA Adarza upasthita karatA hai| Upara sAta Adarza pAtroMke caritrakI carcA kI gaI hai / ye sabhI puruSa-pAtra haiN| isI prakAra rAjasthAno bAtoMmeM Adarza nArIpAtroMkA caritra bhI draSTavya hai / (1) jasamA oDaNIkI bAtameM-jasamA oDa jAtikI strI hai, jo miTTI khodanekA dhaMdhA karatI hai| usake rUpa-saundaryapara mugdha hokara rAjA use aneka prakArase pralobhana detA hai parantu vaha sarvathA asvIkAra kara detI hai| aMtameM oDa loga Dara kara eka rAta bhAga chuTate hai| rAjA senA bhejakara unako maravA detA hai / jasamA satI ho jAtI hai / isa prakAra jasamA oDaNI dRr3hatA evaM satItvakA Adarza prakaTa karatI hai|' (2) vIramade salakhAvatakI bAta meM zAhI senA vIramadekA pIchA karatI hai aura vaha bhAga kara jAMgalUkI dharatImeM pahu~catA hai| vahA~ke rAjA UdA mUMjAvatase vaha sArI sthiti batalA kara zaraNa denekI prArthanA karatA hai| UdA apanI mAtAke sAmane samasyA prastuta karatA hai| usakI mAtA use kahatI hai ki vIramadeko zaraNa avazya dI jAve / tadanusAra vIramadeko jAMgalUke koTameM rakha liyA jAtA hai| pIche lagI huI zAhI senA bhI vahA~ A pahu~catI hai| UdA usake pradhAnako samajhAkara bAhara hI eka rAta bhara DeroMmeM roka detA hai aura isI bIca vIramadeko joIyoMkI dharatImeM bheja diyA jAtA hai| dUsare dina koTameM vIramadeke na milanepara zAhIsenApati UdAko pakar3atA hai aura pairoMkI orase usakI khAla baiMcanekI taiyArI hotI hai| usakI mAtA koTakI dIvArase yaha dRzya dekhakara jorase AvAja detI hai ki vIramade UdAke pairoMmeM nahIM hai, vaha usakI khoparImeM haiM, ataH khoparIkI khAla utArI jAveM / vRddhAke isa vacanase prasanna hokara senApati UdAko chor3a detA hai aura vahA~se 1. sAdhanA, aMka 7 / / 2. bAta kavalasI sAMkhalerI (hastaprati, abhaya jaina pustakAlaya, bIkAnera) 3. rAjasthAnI vAtAM, bhAga 1 (zrI narottamadAsa svAmI) 248 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ lauTa jAtA hai| isa prakAra UdAkI mAtA eka anupama Adarza upasthita karatI hai| vaha zaraNAgatakI rakSAko apanA dharma samajhane vAlI vIra mAtA hai|' (3) kuMgare kocakI bAtameM mahAbalI kuMgarekI beTI hAMsU apane mata pitAkI icchApatike lie puruSaveSameM jaisalamerake ghor3e lUTaneke lie cala par3atI hai| mArgameM usakI oDhe saradArase bheMTa hotI hai aura ve sAjhemeM 'dhAr3A' (DAkA) karane ke lie Age bar3hate haiN| ve jaisalamerake ghor3e gherakara le Ate haiN| pIchese senA AtI hai / oDhA ghor3e lekara Age bar3hatA hai aura hAMsU akelI sArI senAko rokakara chakA detI hai| senA hAra kara lauTa jAtI hai| Age Anepara lUTameM prApta ghor3oMkA hissA hotA hai aura oDhA hAMsUko pahacAna letA hai ki vaha lar3akI hai| phira unakA ApasameM vivAha hotA hai aura hAMsUke garbhase vIra jakhar3A janma letA hai| isa prakAra hAMsU eka vIra putrIkA Adarza upasthita karatI hai| (4) mahIMdro soDho sambaMdhI bAtameM momalakA premI mahendarA soDhA usake pAsa prati rAtri bar3I dUrase calakara pahu~catA hai eka rAta usake bar3I derase Aneke kAraNa saba so jAte haiM aura daravAjA nahIM khula paataa| isase vaha nArAja ho jAtA hai| premIkI nArAjIkA patA lagAne ke lie momala svayaM usake yahA~ pahu~catI hai / mahendarA bAgameM jAkara baiTha jAtA hai| aura momalako jhUThA saMdeza bhijavA detA hai ki sAMpa dvArA kATe jAneke kAraNa usakI mRtyu ho cukI hai| isa samAcArako sunate hI momala apanA zarIra chor3a detI hai / isa prakAra vaha eka Adarza premikAke rUpameM prakaTa hotI hai isa bAtakA rUpAntara bhI milatA hai, jisameM mahendarAkI nArAjIkA kAraNa dUsarA hI dikhalAyA gayA hai| (5) rAjA narasiMghakI bAtameM ajamerake rAjA vairasI gaur3ake maranepara usakA putra narasiMgha bAlaka avasthAmeM hotA hai aura rAnI dehar3a (dahIyA vaMzakI putrI)ke Upara sArA bhAra A par3atA hai| isI samaya ajamera para paThAnoMkA hamalA hotA hai| rAnI svayaM vIratA pUrvaka yuddha karatI hai parantu koTakI rakSA honA kaThina pratIta hotA hai, ataH apane logoMko sAtha lekara vaha dUra calI jAtI hai| Age narasiMghakA bacapanameM hI vivAha karake use apanI sasurAlameM chor3a diyA jAtA hai / phira rAnI daihar3a hAr3oMkI dharatImeM jAkara zakti-saMgraha karatI hai| narasiMgha sayAnA ho jAtA hai to usakA eka vivAha aura kara liyA jAtA hai| phira avasara dekhakara rAnI ajamerapara AkramaNa karatI hai aura vijayake bAda narasiMgha rAjA banatA hai / isake bAda rAnI daihar3a satI ho jAtI hai| isa prakAra rAnI eka sAtha hI zaurya, sahanazIlatA, buddhimattA evaM patibhaktikA Adarza upasthita karatI hai| yahA~ rAjasthAnI bAtoMke kucha cune hue Adarza pAtroMkI sAdhAraNa carcA mAtra kI gaI hai, vaise bAtoMmeM Adarza pAtroMkI saMkhyA bahuta bar3I hai aura ve aneka prakArake Adarza upasthita karate haiN| isI prasaMgameM pAtroMkI zArIrika zaktikA namUnA bhI dekhane yogya hai (1) kUgaro baloca aror3a sakhara rahai tilokasIha jasahar3auta jaisalamera rAja kreN| kUgarau cha tAkar3I rau ahAra kreN| eka baira (patnI) gara / rIhADI parabata cha, otha rahai / mA sU aror3a rahai / sU pahAr3a isar3I 1. vIravAMNa, pariziSTa bhAga (rAnI lakSmIkumArI cuNddaavt)| 2. rAjasthAnI vAtAM, bhAga, 1 (zrI narottamadAsa svaamii)| 3. rAjasthAnI premakathAeM (zrI mohanalAla purohit)| 4. vAtAM ro jhUmakho, duujo| bhASA aura sAhitya : 249
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ parabata, sU pahAr3a kori nai mAhe ghara kiyo / sU ghara re muMhar3e diiyai| sU uvA ciTAM kUgarI khesavai, bIja kaMhI khulai nhiiN| pahAr3a nai aror3a sATha kosa rau AMtarau / eka dina pahAr3a rahai, eka dina aror3a rahai / hama thako rhai| . (2) tAharAM sUrijamala sAdar3I chaaddii| sUrijamala devalIya gyau| Age devalIya maiMNoM mari gyo| maiMNI rAja karai / uThe jAi nai sUrijamala paga ttekiyaa| su maiMNI isar3I balAi, vAgo pahira ghor3e car3he / su cha tAkar3I rI bUDI, isar3I barachI pakar3Iya / deza mAMhe cauthalyai / aTha sUrijamala prithIrAja ro dhakAyo dhako maiMNI kanheM jAi rhyo| ina donoM uddharaNoMmeM kramazaH, kUgarA baloca aura eka yINI rANIkI zArIrika zakti prakaTa kI gaI hai, jo sAmAnya janase kahIM adhika hai| rAjasthAnameM jisa prakAra agaNita vyakti zaurya sampanna hue haiM, usI prakAra yahA~ zArIrika zakti bhI kama nahIM rahI hai| aise vyaktiyoMkI Aja bhI loga carcA karate haiN| bAtoMke rUpameM unakI smRtiko lekara banAe rakhA gayA hai| yathArtha pAtroMke yathArtha caritra citraNako dRSTise bhI rAjasthAnI bAteM apanA vizeSa mahattva rakhatI haiN| unameM mAnava-manakI vividha sthitiyoMkA saccA citra prastuta kiyA gayA hai| aise citra bahuta adhika haiN| kucha udAharaNa dekhie (1) kese upAdhIyaikI bAtameM jAMgala ke svAmI ajaisI dahiyAkA kulapurohita kesA hai| rAjya meM usakA bar3A sammAna hai| parantu vaha rAjAkI anumati prApta kie binA hI koTake sAmane tAlAba banavAnA Arambha kara detA hai| koTake lie yaha tAlAba hAnikAraka ho sakatA hai, ata: rAja ajaisI use roka detA hai| isapara kesA mana hI mana bar3A nArAja hotA hai aura vaha rAyasI sAMkhalAse gupta rUpase milakara SaDayantra racatA hai| taya hotA hai ki kesA rAyasIko jAMgala kA rAjya dilavA degA aura badalemeM use koTake sAmane tAlAba banavA lene diyA jaaygaa| phira kapaTapUrvaka dahiyA-dalake logoMko vara rUpameM vivAhake lie bulavA liyA jAtA hai aura krUratAke sAtha unako AgameM jalA diyA jAtA hai| kesA purohita cAlAkIse jAMgala koTakA daravAjA bhI khulavA letA hai aura usapara sAMkhalA rAyasIkA adhikAra ho jAtA hai| koTake sAmane tAlAba banatA hai / isa prakAra kesAkI pratihiMsA pUrI hotI hai| vaha tuccha svArthake lie paramparAgata sambandhoMko bhulA detA hai| (2) kachavAhaikI bAtameM naravaragar3hake patanake samaya bAlaka soDhako lekara usakI mAtA dAsIke rUpameM jAna bacA kara bhAga jAtI hai aura vaha khohameM mINoMke rAjyameM pahu~catI hai| aisI duravasthAmeM vahA~ eka kisAna-mINA una mAM-beToMko dayAvaza apane gharameM zaraNa detA hai| soDhakI carcA khohake rAjAke pAsa pahu~catI hai aura vaha use apanI sevAmeM bulavA letA hai| kucha samaya bAda khohapara zAhI senAkI car3hAI hotI hai aura mINoMkA rAjA 6 lAkha rupae nakada tathA 3 lAkhake badale soDhako apane putra-rUpameM bAdazAhake pAsa bhejakara sandhi kara letA hai| rAjA soDhako kahatA hai ki vaha dhIraja dhAraNa kie rahe, use jaldI hI char3avA liyA 1. rAjasthAno vAtAM, bhAga 1, pR0 42 / 2. vAta sUrijamala rI (hastaprati, anUpa saMskRta pustakAlaya, biikaaner)| 3. kesa upAdhIya rI bAta (hastaprati, a0 ja0 granthAlaya, biikaaner)| 250 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaaegaa| parantu bAdazAha ke sAmane bheda khula jAtA hai ki soTha mINoMke rAjAkA putra na hokara kachavAhA rAjapUta hai / vahA~ bAdazAha soDhako sainika sahAyatA detA hai aura phira vaha mINoMko mArakara khohapara apanA adhi kAra sthApita kara letA hai| isa prakAra soDha apane zaraNadAtAkA hI ghAtaka banatA hai / " (3) mArU sughArIka bAtameM phUlakI mRtyu ke bAda lAlA rAjA banatA hai aura ThAkura tathA bhomiye usase milane ke lie Ate haiN| vIraNa rAThaur3a bhI vahA~ pahu~catA hai| lAkhA prasanna hokara usako apanI bahina vivAha meM deneke lie kaha detA hai| parantu yaha bahina usakI saMgI na hokara vimAtA balocaNI rAnIkI beTI hai / isa sambandhase rAnI nArAja hotI hai parantu usakA koI vaza nahIM calatA / vIraNa vivAhake lie AtA hai, usa samaya usakI bahalI (gAr3I) ke teja daur3anevAle roza (pazu) dekhakara lAkhA unako mA~ga letA hai| ye rojha vIraNake nahIM the, dhArA suMghArake the, jo vahIM sAthameM thA ataH taya huA ki dhArApara koI doSa lagA kara usake roma chIna lie jAveM / usakA DerA balocaNI rAnIkI koTar3I ( nivAsasthAna ) meM kiyA gayA / phira donoMko pakar3anekA SaDyantra thaa| balocaNIko isakI sUcanA mila jAtI hai aura vaha dhArAko khabara detI hai ki yadi vaha use lekara bhAga chuTe to prANa baca sakate haiN| dhArA maMjUra kara letA hai aura ve donoM cupacApa bahalI meM baiThakara bhAga jAte haiN| isapara lAkhA bar3A krodhita hotA hai kyoMki balocaNI rAnI Akhira usakI vimAtA to thI hii| vaha vIraNake sAtha apanI bahina (balocaNoM kI putrI ) kA vivAha karake use sasurAla ke lie vidA karate samaya samajhA detA hai ( balocaNI rAnI) ko jarUra samApta kara ddaale| mAtAko bulavA kara kapaTapUrvaka bhojana meM viSa de samApta hotI hai / 2 ki kisI prakAra vaha sasurAla ke gA~vameM jAkara apanI mAtA vaha isake lie taiyAra ho jAtI hai aura apanI sasurAla meM detI hai| isa prakAra bevArI balocaNI rAnIkI jIvana lIlA (4) Thakura sAhakI bAtameM eka seTha Thakureke gharase nikale hue putrase apanA kAma nikAlakara use dhokhese samudrameM DAla detA hai / kisI taraha lar3akA baca jAtA hai aura eka nagara meM rAjAke yahA~ 'jagAlI' - ke rUpameM naukarI karane lagatA hai| samaya pAkara use samudra meM DAlanevAlA seTha vahA~ AtA hai aura jagAta ( cuMgI) cukAnese pUrva yaha patA lagavA letA hai ki yahA~ jagAtI kauna hai| seThako sUcanA milatI haiM ki vahA~ vahI vyakti jagAtI haiM, jo samudra meM pheMkA gayA thaa| aba seTha rAjAke 'olgU' (pAnevAle, DUma) logoM ko dasa mohara dekara kahatA hai ki vahA~kA jagAtI usakA 'golA' (dAsa) hai, yaha khabara rAjAke pAsa kisI taraha pahu~cAI jAve / DUma loga taiyAra ho jAte haiM aura gAte samaya caturAIse rAjAke sAmane jagAtIke bAremeM kaha dete haiM ki vaha to unakA 'bhAMDaNI' (bhAMDa jAtikI strI ) ke peTase paidA huA bhAI hai / rAjA isa sUcanA se bar3A krodhita hotA hai ki jagAtIne apanI jAti chipaaii| jaba jagAtI ko bulavA kara pUchatAcha kI jAtI hai to sArA bheda khula jAtA hai| isa samaya Drama ( gavaiye ) tatkAla seThase prApta dasa mohara nikAla kara rAjAke sAmane rakha dete haiM ki sArA kAma una moharoMne karavAyA hai, jo unheM seThase milI haiM / 3 Upara kevala cAra bAtoM meM se udAharaNa prastuta kie gae haiN| isa prakArakA yathArtharUpa rAjasthAnI bAtoM meM anekazaH dekhA jAtA hai / 1. kachavAhai rI bAta (hastaprati, a0 je0 granthAlaya, bIkAnera ) / 2. varadA (71) / 3. Thakura sAha rI bAta ( bAtAM ro jhUmalo, joM) / bhASA aura sAhitya : 251
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adarza aura yathArtha kA mizraNa rAjasthAnI bAtoMmeM aneka pAtroMke caritrameM Adarza aura yathArthakA mizraNa prakaTa huA hai| aise pAtroM meM kucha vizeSa guNa haiM to kucha mAnavIya durbalatAe~ bhI haiM / udAharaNa dekhie (1) rAja bIjakI bAtameM lAkhAkA bhAnajA rAkhAyaca apane mAmAke pAsa rahatA hai aura vahA~ usakA pUrA sammAna hai| parantu rAkhAyaca gupta rUpase ghor3epara car3hakara mUlarAjake pAsa jAtA hai aura use lAkhApara AkramaNa karane kA avasara batalA detA hai| vaha apane mAmA lAkhAse apane pitAkI mRtyukA badalA lenA cAhatA hai| parantu jaba mUlarAjakI senA AkramaNa karatI hai to rAkhAyaca lAkhAke pakSameM lar3atA huA prANa tyAga detA hai| isa prakAra vaha lAkhAke antakA svayaM kAraNa banakara usake sAtha hI apanA jIvana de detA hai| rAkhAyaca jAnabUjha kara dhokhA denepara bhI antameM svAmibhakti prakaTa karatA hai| (2) rAjA narasiMhako bAtameM eka ghor3eke sambandhameM vivAda ho jAneke kAraNa harA ajamera chor3akara paThAnoMkI sevAmeM calA jAtA hai| jaba paThAna ajamerapara AkramaNa karanekI socate haiM to harA sArI sUcanA gupta rUpase ajamera bheja detA hai| isI prakAra vaha car3hAI ke samaya bhI ajamerake gaur3oMke lie ucita parAmarza chipakara pahu~cAtA rahatA hai| itanA honepara bhI jaba antameM yuddha hotA hai to harA paThAnoMke pakSameM lar3ate hue prANa tyAga karatA hai| gaur3a vijayI hokara harAkA saMskAra karate haiN| isa prakAra harA apane svAmIko dhokhA dete hue bhI usake lie prANa tyAga detA hai, jo dhyAna dene yogya hai| (3) depAla ghaMghakI bATameM mulatAnakA bAdazAha depAlase parAjita hokara usako apanI beTI vivAhameM de detA hai| phira bAdazAha apanI beTIko gupta rUpase apane pakSameM karake usake dvArA yaha mAlUma karavA letA hai ki depAla kisa prakAra mArA jA sakatA hai| depAlakI patnI apane patiko bAtoMmeM bahalA kara usase yaha bheda pUcha leto hai| antameM jaba depAla yuddha meM mArA jAtA hai to bAdazAha kI beTI usake sAtha satI hotI hai| isa prakAra vaha pahile patidroha aura phira patibhakti prakaTa karatI hai| caritra-vikAsa rAjasthAnI bAtoMmeM pAtroM kI cAritrika vizeSatAe~ prAyaH sthira haiM aura unakA vikAsa kama hI dRSTigocara hotA hai| phira bhI kaI pAtroM kI manodazAmeM paristhitivaza vizeSa parivartana dekhA jAtA hai| yahI unakA cAritrika vikAsa hai| udAharaNa dekhie (1) umAde bhaTiyANI kI bAtameM-rAnI umAde apane patiko eka dAsIkI ora AkRSTa dekhakara rUTha jAtI hai aura phira use manAneke lie aneka prayatna kie jAnepara bhI vaha nahIM maantii| sarvasAdhAraNameM usakA nAma hI 'rUThI rANI' ke rUpameM prasiddha hai| antameM jaba usake pati rAva mAladevakA dehAnta ho jAtA hai to vaha satI hotI hai aura apane jIvanakA anubhava saMdeza-rUpameM prakaTa karatI hai ki usakI taraha koI strI saMsArameM 'mAna' (rUsaNo) na kre| isa prakAra atyanta Agrahake sAtha janma bhara 'mAna' para DaTI rahanevAlI umAde antameM usakI nissAratAke prati glAni prakaTa karake patike sAtha hI apanI jIvana-lIlA bhI samApta kara letI hai|4 1. rAja bIja rI bAta (hastaprati, a0 ja0 graM0 bIkAnera) / 2. bAtAM ro jhUmakho, duujo| 3. vAtAM ro jhamakho, dUjo / 4. rAjasthAnI vAtAM, bhAga 1 (zrI narottamadAsa svAmI) 252 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) lAkhA phUlANI kI bAtameM jaba lAkhA dUra deza jAtA hai to apanI priyatamA soDhI rAnIke pAsa gAyanake dvArA mana bahalAne hetu manabholiyA nAmaka DUmako chor3a jAtA hai| pIchese soDhI rAnI kAmAtura hokara manabholiyA DUmako apane mahalameM rakhane lagatI hai| yaha khabara kisI taraha lAkhAke pAsa pahu~ca jAtI hai aura eka rAta vaha cupacApa Akara soDhI rAnIkA caritra dekha letA hai| isa para lAkhA use mAraneke lie talavAra nikAlatA hai parantu apane pUrva vacanakA smaraNa karake usako nahIM maartaa| agale dina soDhI rAnI usI DUmako sauMpa dI jAtI hai| vaha manabholiyAke sAtha calI jAtI hai| kucha samaya bAda ve donoM pATaNameM lAkhAko dekhate haiM / isa samaya soDhI pratijJA karatI hai ki lAkhAke hAthakA 'sUlA' khAe binA vaha anna-pAnI grahaNa nahIM kregii| yaha pratijJA sunakara lAkhA apane hAthakA banAyA huA 'sUlA' soDhIke lie bhejatA hai| use dekhate hI soDhI prANa tyAga detI hai| isa prakAra soDhI rAnI patiko dagA denepara bhI antameM usake vyavahArako dekhakara AtmaglAnike kAraNa apanI jIvana-lIlA sameTa letI hai| (3) kAmbalo joIyo aura tIDI kharala kI bAtameM-kAMvalA ekadama bhole svabhAvakA vyakti hai| yahA~ taka ki usakI sAsa apanI beToko usake ghara bhejaneke lie bhI taiyAra nahIM hotii| antameM kisI taraha samajhAne para vaha use kAMbalAke sAtha vidA kara detI hai| jaba usakA gA~va nikaTa AtA hai to usakI patnI kapar3e Adi ThIka karane ke lie U~Tase nIce utaratI hai aura use kucha dUra khar3A honeke lie kahatI hai| kAMbalA samajhatA hai ki vaha akelI A jAegI aura svayaM ghara calA jAtA hai| rAta par3a jAtI hai aura tIr3I sasurAlakA ghara jAnatI nahIM, ataH vaha rone lagatI hai| isI samaya eka 'dhAr3I' udhara A nikalatA hai aura sArI sthiti samajhakara tIr3Iko kahatA hai ki aise vyaktike sAtha usakA nirvAha nahIM hogA / yadi vaha cAhe to usake ghara cala sakatI hai, jahA~ use pUrA sammAna milegaa| isa para tIDI usake sAtha calI jAtI hai| idhara kAMbalA tIDoke lie bhagavAM dhAraNa karake usakI khojameM nikalatA hai aura ghUmate-ghUmate antameM usI gAMvameM calA jAtA hai, jahA~ tIDI rahatI hai / dhAr3I kI anupasthitimeM unakA milApa hotA hai| jaba tIr3I dekhatI hai ki usake lie kAMbale ne ghara chor3a diyA hai to vaha usake sAtha jAneke lie taiyAra ho jAtI hai aura isa kAryake lie svayaM tarakIba bhI batalA detI hai| phira kAMbalA apane bahanoIke sAtha vahA~ AtA hai aura dhAr3I ko anupasthitimeM ve tIDIko le bhAgate haiN| isa prakAra tIDIkA mana apane pati kI mUrkhatAke kAraNa usase phira jAtA hai parantu antameM usake tyAgako dekhakara usakA prema umar3a par3atA hai aura vaha bhayaMkara khatarA uThAkara bhI usake sAtha vApisa lauTa AtI hai| mAnasika saMgharSa bAtoMmeM mAnasika-saMgharSa kI aneka paristhitiyAM prakaTa hotI haiM parantu vahA~ isa prakArakA manovaijJAnika citraNa dRSTigocara nahIM hotaa| vahA~ sIdhe-sAde rUpameM ghaTanA kI ora saMketa kara diyA jAtA hai aura manobhAvoM kI sUkSmatAke citraNa kI ora dhyAna nahIM diyA jaataa| isa sambandhameM kahIM-kahIM sAdhAraNa carcA bhale hI mila sakatI hai| udAharaNa dekhie (1) itaraimeM nAgora ora bIkAnera ApasameM kajiyo havo, gA~va jakhANiyA~ bAbata / so nAgera rI phoja bhAgI, bIkAnera rI phataha haI |......."so A khabara amara siMhajI nUM gii| so suNata suvAM kAlo 1. lAkhA phUlANI rI vAta (hastaprati, a0 ja0 graM0, bIkAnera) 2. bAtAM ro jhUmakho, pahalo / bhASA aura sAhitya : 253
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ mairaTa 'huya gayo / hAtha paTakai dAMtAM sUM hathailI nUM baTakA bhareM / kaTArI sUM takiyoM phAr3a nAMkhiyo / 'je mhAMrI bhaNA dinAM rI saMcI jAjama bIkAnera rA khAlI kara dIvI / maiM to ihAM nUM jodhapura raM pagAM saMciyA thA, so hameM jodhapura rI Asa tau cUko dosa cha / ' mutsaddI amarAva hajUra rI dhIraja baMdhAvai, paracAvai / paNa amarasiMha to bAvala rIM sI bAta kreN| " rAva amarasiMha kI aisI manodazA usa samaya prakaTa kI gaI hai, jaba use apanI jAgIra (nAgaura) se parAjayakA saMvAda milatA hai aura zAhI darabArase ghara jAneke lie use chuTTI prApta nahIM ho rahI hai / (2) ekai dina rAjar3iyA ro beTo vIjar3iyo vIramadejI rI khavAsI karai chai / tiNa A~kha bharI, causarA chUTA / vIramadejI pUchiyau - " vIjar3iyA kyUM, kiNa toneM iso dukha dodho ?" taha vIjar3iyo ko"rAja, mAthai dhaNI, moneM dukha dai kuNa ? piNa nIMbo mhArA bApa se mAraNa hArI, gaDhAM-koTAM mAMhi bar3A bar3A sagAM mAMhe dhaNIyAM ro hAMsA ro karAvaNahArI bala gar3ha mAMhe khaMkhArA kareM che naiM poDhe cha / tINa ro dukha Ayo / 2 kahiyo - "hi maiM kyoM kIjasI ? isa prasaMga meM vIjar3iyAkA hRdaya usake pitAko mAranevAle nIMbAko kara jala rahA hai / parantu vaha sevaka hai, ataH usakI mAnasika pIr3A netroM kI (3) acaladAsajI nUM AMkhyAM ho na dekhe che, tara UmAMjI jhImI nUM ekeka rAta barasa barAbara huI che / AkhI khAdhI, tikA AdhI hI na pAvU, isar3I huI / " tarai UmAMjI jhImA nUM kahai che - kAsU kIjasU ? koika vicAraNA karaNo, o jamAro kyoM nIsarI ? jo tUM vINa vajAve, tarai rana rA mRga Avai nai Age UbhA rahatA, so tUM acaljI nUM mohe nai lyAvai to tUM kharI sughar3arAya / " taraM jhImI kahiyo - " jo acaladAsajI nAM eka bAra AMkhyAM dekhUM to magana karAM / AMkhyAM hI na dekhUM to kiso jora lAge ?"3 isa prasaMga meM sotase vazIbhUta patike dvArA parityaktA patnI kI manovedanA prakaTa huI aura kiMkartavyavimUr3hatA kI sthitine isa vedanAmeM vizeSa rUpase vRddhi kara dI hai / (4) rAta Rs samImaiM sIMdhala Apare ThikANa padhAriyA / tyoM supiyArade piNa kapar3A pehara ara mahala meM sadhanheM gaI / tyoM kapar3AM rI sugaMdha AI / tyoM sIMdhala kahyo - "A suvAsanI kAhiNa ro Ave che ?" tyoM supiyArade bolI - "rAja, monU khabara nahIM / " itare sIMdhala boliyo -- "jU mhe kahyo huvai mho jAMNAyo jU jAMNIjaM bainoI bheMTa kIvI che / " tada sIMdhala cAdara tAMNa ne pauThi rahyo ara supiyArade nai kima ko nahIM / rAti pohara 4 uThe hI ja ThoDa supiyArade khar3I rahI / tada supiyArade ho kahyo - rAjamahala meM ArAmase rahate dekha - rAha baha calI hai / prI sUtau dhaNa ojagai, rAti vihANI jAi / soMdhala bolyA bolar3A, kahU~ narabada naiM jAi // 4 isa prasaMga meM supiyAradeko usakA pati jalI-kaTI bAta sunAkara usake caritra para lAMchana lagAtA hai / aura phira vaha cAdara tAnakara so jAtA hai / supiyArade rAta bhara khar3I huI cintA karatI hai / isa samaya usake 1. rAjasthAnI vAta-saMgraha (paramparA), pRSTha 156 / 2. rAjasthAnI vAtAM, pRSTha 76-77 / 3. paMvAra vaMza darpaNa, pariziSTa / 4. supiyArade rI vAta (hastaprati, zrI a0 saM0 pustakAlaya, bIkAnera ) 254 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ hRdaya meM uthala-puthala macI huI hai / use apane pati ke zabdoM para bhArI roSa hai, jise bAtameM eka dohe ke dvArA prakaTa kiyA gayA hai / (5) jATa sAharaNa bhADaMga mAMhe rahe ara godAro pAMDo lAghar3Iyai rahai, vaDo dAtAra / su sAharaNa Rs nAyara (patnI) bAhaNIvAla malakI / sumalakI mAMhI (pati) nUM kahyo - "ju godAro ghaNo kahAvai chai / " ho -- bhIjai / ghar3a baMdhI barase godAro, bata bhAMDako pAMDo kahai suNo re logo, rahai su DUmAM dIjai // mAMTI nuM kahyo - " caudharI, raso de, jiso godAro / tA Upara nAMva huvai| joTa to dArU ro chAkIyo haMto, su codharaNa Rs cAbakha rI dIvI / to jAharAM kahyo - "pAMDo kero, jo rodho cha~ / " jAhaNI kahyo - " gharavUDA, maiM to bAta kahI thii|" jATaNI kahyo - " thArai mArca AvU to bhAI re AvU / " jATa sU abolo ghAtIyo / mAsa 1 pAMDU godAraM nU kahAya melIyo - "ju te badala monuM tAjaNo vAhyo / " pAMDU kahAyo -- "jo Avai to hU~ Aya levA / " ora hI ta mAsa de hUvA 9 isa prasaMga meM binA aparAdha tAr3ita nArI kI roSapUrNa AtmA pukAra kara rahI hai / aisI sthiti meM vaha Atma sammAna ke lie saba kucha chor3aneke lie taiyAra ho jAtI hai / isa prakAra hama dekhate haiM ki rAjasthAnI bAtoM meM pAtroMkA eka alaga hI saMsAra basA huA hai / isa saMsAra meM bhale-bure sabhI tarahake vyakti haiM / vahA~ choTe-bar3e, U~ca-nIca, balI-nirbala Adi sabhI prakArake loga apane-apane kAryameM vyasta dikhalAI dete haiM / bAtoM kI isa duniyAmeM vicaraNa karake yahA~ ke nivAsiyoM kI prakRti tathA caritrakA adhyayana karanA bar3A hI rocaka tathA rasadAyaka hai / 1. vAta rAva vIke rI (hastaprati, a0jai0 graM0 bIkAnera ) bhASA aura sAhitya : 255