Book Title: Rajasthan me Prachin Itihas ki Shodh
Author(s): Devilal Paliwal
Publisher: Z_Hajarimalmuni_Smruti_Granth_012040.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211828/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. devIlAla pAlIvAla ema0 e0, pI-eca0 DI0 rAjasthAna ke prAcIna itihAsa kI zodha rAjasthAna kA prathama kramabaddha itihAsa sana 1826 meM aMgrejI bhASA meM iMglaiNDa meM prakAzita haA thA. grantha kA nAma thA 'enalz2a enDa enTikviTIja Apha rAjasthAna' aura lekhaka the karnala jemsa TADa, usa vizvavikhyAta grantha kA mahattva kevala itanA hI nahIM hai ki usameM vardhana sAmrAjya ke patana ke bAda se lekara dillI saltanata kI sthApanA taka ke rAjapUta kAla ke pramukha rAjavaMzoM kA kramabaddha itihAsa prastuta karane kI ceSTA kI gaI hai, balki usakA mahattva isa bAta meM bhI hai ki usane pazcima ke sabhya dezoM ko vyApaka rUpa se bhAratIya jJAna evaM sabhyatA kI uccatA ke sambandha meM eka jhalaka dI aura pUrvIya jJAna ke sambandha meM zodha karane tathA pazcimI evaM pUrvIya jJAna ke bIca samanvaya kI eka navIna dhArA pravAhita kI. rAjasthAna kA itihAsa likhate samaya karnala TADa kI manaH sthiti eka aise gotAkhora kI taraha thI, jise samudra meM gotA lagAte hue eka amUlya ratna prApta ho gayA ho aura jo usa ratna ko vizva ke sanmukha pradarzita karane kA harSa anubhava kara rahA ho. grantha kI bhUmikA ke prArambha meM TADa ne likhA thA "yUropa meM isa bAta para atyanta nirAzA prakaTa kI gaI hai ki bhAratavarSa meM gambhIra aitihAsika cintana kA abhAva hai... ......sAmAnya taura para loga isa bAta ko svataH siddha mAnate haiM ki bhAratavarSa kA koI rASTrIya itihAsa nahI hai. phrAMsa ke eka prasiddha prAcya vidyA-vizArada ne uparyukta dhAraNA ke viruddha yaha savAla uThAyA hai ki yadi bhAratavarSa kA koI rASTrIya itihAsa nahIM thA to abulapharala ko prAcIna hindU itihAsa kI rUparekhA taiyAra karane ke lie sAmagrI kahA~ se prApta huI ? vAstava meM kAzmIra kI itihAsa sambandhI pustaka 'rAjataraMgiNI' kA anuvAda kara vilsana mahodaya ne isa bhrama ko miTAne meM kAphI yoga diyA hai. isase yaha pramANita ho gayA hai ki niyamita itihAsa likhane kI paripATI kA bhAratavarSa meM abhAva nahIM thA. ...........tathA aisI sAmagrI Aja se kahIM adhika mAtrA meM upalabdha thI ...........yadyapi phrAMsa aura jarmanI ke vidvAnoM ke sAtha-sAtha kolabuka vilakinsa, vilsana evaM hamAre deza ke anya vidvAnoM ne bhAratavarSa ke gupta vidyAbhaMDAra ke kucha viSayoM ko yUropavAsiyoM ke sanmukha prakaTa kiyA hai, kintu aba bhI itanA hI kahA jA sakatA hai ki hama abhI kevala bhAratIya jJAna kI Dyor3hI taka karnala TADa ne grantha kI bhUmikA meM madhyayuga ke daurAna meM hue bhAratIya sAhitya evaM kalA ke vinAza ke sambandha meM likhate hue kahA : 'bhAratavarSa ke vibhinna bhAgoM meM aba bhI aise bar3e-bar3e pustakAlaya vidyamAna haiM jo islAma dharma ke pravartakoM dvArA vinaSTa hone se baca gaye haiM, udAharaNa ke lie jaisalamera aura paTTana ke prAcIna sAhitya ke saMgraha...........isa prakAra ke kaI anya choTe-choTe saMgrahAlaya madhya evaM pazcimI bhArata ke pradezoM meM vidyamAna haiM jinameM se kucha to rAjAoM kI vyaktigata sampatti haiM aura kucha jainasampradAya ke adhikAra meM haiM.' karnala TADa kA graMtha, prakAza-stambha bana gayA aura usakI rozanI meM pazcimI dezoM ke purAtattvavettA evaM bhAratIya vidvAn Jain Edit www.anendrary.org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. devIlAla pAlIvAla : rAjasthAna ke prAcIna itihAsa kI zodha : 631 pAha. bhAratIya itihAsa kI khoja karane lage. samaya samaya para katipaya jarmana, aMgreja, iTAliyana purAtattvavettA evaM vidvAn bhAratavarSa Aye aura unhoMne rAjasthAna ke vibhinna sthAnoM meM bhramaNa kiyA aura usa bahumUlya sAmagrI kA saMgraha kiyA, jise sAmAnyataH bhAratIya mahattvahIna mAnate the. zodha ke ina prayatnoM se sarvAdhika mahattvapUrNa bAta jo prakAza meM AI, vaha yaha ki prAcIna sAhitya sAmagrI ko saMgrahIta karane tathA samakAlIna sAhitya kI racanA karane kI dRSTi se jaina-sampradAya ne lambe kAla taka isa pradeza kI bhArI sevA kI. rAjasthAna evaM rAjasthAna ke bAhara madhyayuga ke daurAna meM jo bhI pustakAlaya banAye gaye evaM rakSita kiye gaye, unakA sarvAdhika zreya jaina vidvAnoM ko hai. aMgrejoM dvArA prArambha meM prAyaH rAjasthAna ko zaurya, sabhyatA evaM jJAna kI dRSTi se eka mahattvahIna pradeza mAnA jAtA rahA. marAThoM kI zakti ke abhyudaya ne rAjapUtoM kI zakti ko kSINa evaM tahasa-nahasa kara diyA thA, isalie rAjapUtoM kI zakti, zaurya evaM prabhAva ke mahattva ko samajha nahIM pAye the. unnIsavIM zatAbdI ke prArambha meM uttarI bhArata ke apane vijaya-prayANa ke daurAna meM jaba ve rAjapUtoM ke samparka meM Aye to unakA eka navIna prakAra kI zakti se samparka huA. TADa ne sahasA kahA : 'rAjasthAna meM koI choTA rAjya bhI aisA nahIM hai, jisameM tharmopolI jaisI raNabhUmi na ho aura zAyada hI koI aisA nagara mile jahA~ siyoniDAsa jaisA vIra puruSa utpanna na huA ho.' videzI aMgreja jAti ke liye yaha bAta eka bar3A rahasyodghATana thI. rAjasthAna ke prAcIna itihAsa kI utkaTa vIratA, tyAga aura balidAna kI bAtoM ko sunakara ve cakAcauMdha-se ho gaye aura Age ve rAjapUta jAti ko apanA mitra evaM hamadarda banAye rakhane kI AkAMkSA rakhane lage. pAMcavIM zatAbdI se lekara 12 vIM zatAbdI kA kAla rAjasthAna ke itihAsa kA bahuta mahattvapUrNa yuga rahA. isI kAla meM bAhya jAtiyA~ hUNa, gUjara Adi balUcistAna aura sindha ke mArga se uttarI aura pazcimI bhArata meM AyIM. aisA mAnA jAtA hai ki unameM se gUjara, sarvaprathama, jaba ki ve dakSiNI paMjAba se khader3e gaye, rAjasthAna meM Aye. yahA~ Ane para ina logoM ne kaI bhAgoM meM ba~Takara dakSiNI rAjasthAna ke mAravAr3a pradeza ke nAgaura va bhinnamAla tathA mevAr3a, ajamera Adi meM apane rAjyoM kI sthApanA kI. gUjaroM ke bAda pratihAra, cAlukya, cauhAna, paramAra, kachavAhA Adi isI prakAra astitva meM Aye. ina jAtiyoM ne isa pradeza meM AbAda hone ke bAda dhIre-dhIre apane kSetroM meM vibhinna prakAra kI kalAoM evaM sAhitya Adi kA vikAsa kiyA, isa pradeza kA prAcIna itihAsa isa bAta kA sAkSI hai ki yaha pradeza prAcIna kAla meM na rAjasthAna kahalAtA thA, na rAyathAna, na rajavAr3A aura na rAjapUtAnA. 8 vIM se 10 vIM zatAbdI meM to rAjasthAna kA samUcA yA yoM kahA jAya isakA adhikAMza bhAga gUrjaratrA kahalAtA thA, jaisA ki cInI yAtrI hvAnasAMga ke varNana se pratIta hotA hai. vAstava meM rAjasthAna athavA gujarAta nAma se pukAre jAne vAle bhU-kSetra bAda meM bane, isake pUrva ke gUrjaratrA pradeza meM rAjasthAna kA dakSiNI bhAga, mevAr3a, mAravAr3a, vartamAna mAlavA tathA gujarAta kSetra sammilita the. yadyapi rAjapUtAnA athavA rAjasthAna kA nAma prAcIna nahIM hai aura vaha nAma bhArata meM musalamAnoM ke praveza ke bAda meM hI dhIre-dhIre pracalita huA, para yaha spaSTa hai isa pradeza meM taba kaI aisI jAtiyA~ basI huI thIM jo bAda meM rAjapUta kahalAIM, jinameM pratihAra, guhilota, cApotkaTa tathA cAhamANa pramukha thIM. gUrjaratrA kAla meM isa kSetra meM sAhitya evaM kalA kA jo vikAsa huA usakA bhArI aitihAsika mahattva hai. gUrjara pratihAroM dvArA mUrtikalA evaM citrakalA ko pracura mAtrA meM protsAhana diyA gayA thA. mevAr3a ke jagata, DUMgarapura ke amajhArA tathA gujarAta kI zAmalAjI kI pratimAe~ aura harSanAtha sIkara va mAravAr3a ke kaI kSetroM se prApta mUrtiyA~ gupta, pUrva madhyakAla tathA madhyakAla kI sundara kalA kI paricAyikA haiM. isa yuga meM tAr3apatra para citramaya graMthoM kI racanA kI gaI, jinako Upara aura nIce DhaMkane ke lie citrita lakar3I kI 'paTaliyA~' lagAI jAtI thIM. isa prakAra kA vi0 saM0 1216 kA bhadra bAhu svAmI racita sacitra kalpasUtra jo tAr3apatra para 'jaina graMtha bhaNDAra jaisalamera' kI nidhi hai,bhAratavarSa ke pazcimI bhAga kA prAcIna kalAtmaka graMtha hai. isI grathabhaMDAra kI vi0 saM0 1266 kI likhI sacitra kAlakAcArya kathA eka dUsarA tAr3apatra graMtha hai. nemicandasUrikRta vi0 saM0 1265 kA pravacanasAroddhAra vRtti bhI tatkAlIna citrakalA kA eka amUlya graMtha hai. yahI nahIM, rAjasthAna ke Jan E. BUNARENENUNENENOSONEENINENESESESORIS ry.org Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain 632 : muni zrIhajArImala smRti grantha : tRtIya adhyAya citrita atiprAcIna tAr3apatra ke graMtha rAjasthAna kI bhUmi se bAhara nikala kara TheTha amarIkA pahu~ce haiM. inameM se tAr3apatra para citrita 'saptaga paDikamaNa sutta cunnI' nAmaka grantha bosTana ke saMgrahAlaya kI bhAratIya kalA dIrghikA meM pradarzita hai| aura medapATa (mevAr3a) ke AghATa yA vartamAna AhAr3a meM citrita hai. yaha 1260 I0 kA guhila tejasiMha ke zAsanakAla meM kamalacandra dvArA likhA gayA thA. isI prakAra kI anya kRtiyoM rAsa tathA kumAra svAmI ke saMyukta saMgraha ke graMthoM meM 1447 I0 ke kalpasUtra va kAlakAcArya kathAnaka nAmaka graMtha bhI zAmila haiM. san 1422-23 I0 meM racita mahArANA mokala ke kAla kA 'supAsanAha caritram' nAmaka graMtha mevAr3a meM milA hai. isa bhA~ti zaurya, zakti aura sAhasa ke sAtha rAjasthAnI vidyA, jJAna, sAhitya, citrakalA, sthApatya evaM mUrtikalA Adi kA bhI apanA gauravazAlI pakSa rahA hai. yahI kAraNa hai ki isa pradeza meM aitihAsika smArakoM ke samAna prAcIna pustakAlayoM evaM kalA-saMgrahoM kI saMkhyA bhI bahuta hai, jinameM se koI to itane bar3e rahe haiM, jinakI Takkara ke bhArata meM anyatra bahuta kama dekhe gaye haiM. lagabhaga ATha sau varSoM taka jaina-sampradAya kA prabhAva isa pradeza para rahane ke kAraNa prAcIna evaM madhyayugIna rAjasthAnI sAhitya evaM kalA para usakI chApa spaSTa rUpa se prakaTa hotI hai. usa kAla meM jaina vidvAnoM dvArA sAhityika, kalAtmaka evaM anya viSayoM sambandhI kaI racanAyeM taiyAra kI gaI. isase bhI bar3I sevA jaina-sampradAya ne madhyayugIna barbaratA evaM vidhvaMsa se prAcIna sAhitya kI rakSA karane kI hai. rAjasthAna ke vibhinna ilAkoM meM jaina vidvAnoM dvArA gupta pustakAlayoM kA nirmANa kiyA gayA. marubhUmi meM sthita jaisalamera kA jaina grantha bhaMDAra isa prakAra ke pustakAlayoM meM sabase bar3A rahA hai. ina pustakAlayoM meM rAjasthAna evaM bhArata ke itihAsa para prakAza DAlane vAle hastalikhita grantha to haiM hI, parantu sAhityakAla kA koI aMga nahIM haiM, jisa para mUlyavAn grantha prApta nahIM ho. rAjasthAna meM prApta bAta yaha hai ki mugala kAla meM rAjasthAnI zAsakoM kA deza ke dUrastha pradezoM se deza kI vibhinna bhASAoM ke hastalikhita grantha bhI upalabdha haiM. udAharaNa ke lie mileMge to bIkAnera meM kannar3a ke aura udayapura meM gujarAtI bhASA ke grantha upa vibhinna pustakasaMgrahoM kI eka vizeSa samparka rahane ke kAraNa, ina saMgrahoM meM jayapura meM yadi baMgAlI bhASA ke grantha labdha ho jAyeMge. rAjasthAna ke vibhinna pustakAlayoM meM prApta hone vAlI aitihAsika dRSTi se mahattvapUrNa nidhi ke alAvA isa pradeza meM kucha aisI aura sAhityika sAmagrI rahI hai, jo itihAsa para thor3I-bahuta dRSTi DAlane kI dRSTi se mahatvapUrNa thI, jisake mahatva ko sarvaprathama karnala TADa ne prakaTa kiyA. usameM bhAToM aura cAraNoM kI vaMzAvaliyA~ khyAteM aura rahAniyA~ mukhya haiM. prAcIna pustakoM ke naSTa evaM lupta ho jAne ke kAraNa bhAToM Adi ne madhyakAla meM aisI kaI rAjasthAnI bhASA meM padyamaya khyAteM, bAteM, DiMgalagIta Adi likhe, jinameM unhoMne isa deza para rAjya karane vAle tatkAlIna rAjavaMzoM ke pichale nAma, jo unheM mila sake, darja kiye aura purAne nAmoM meM se jina-jina prasiddha rAjAoM ke nAma sunane meM Ate the, ve likhe. unhoMne apanI pustakoM ko purAnI batalAne ke liye kalpita nAmoM evaM asatya saMvatoM kA upayoga bhI kiyA. unakI ye padyamaya evaM vIrarasapUrNa racanAe~ eka pIr3hI se dUsarI pIr3hI taka Akara atyadhika atizayoktipUrNa ho jAtI thIM. kucha isI prakAra ke padyamaya vaMza - itihAsa granthoM kI racanAe~ kI gaI haiM jo vibhinna zodhakoM dvArA pichale varSo meM prakAza meM lAI gaI. aisI racanAoM meM pRthvIrAja rAso, bIsaladevarAso, hamIrAyaNa, hamIrarAso. ratanarAso, vijayavilAsa, sUryaprakAza, jagatavilAsa, rAjaprakAza, muhaNota naiNasIjI rI khyAta, zikharavaMzotpatti, paramAlarAso, kesarIsiMhasamara, sujAnacarita, chatrANa hamIraharu, himmatabahAdura pradhAvalI sAMbharayuDa, jAjavayuddha buddhivilAsa gulAlacarita bhAvadeva mUrirAsa lAvArAsA, ratanarAsA, jasavaMta udyoga, kAyamarAso, allAkhA~ kI paiThI, paramAravaMza darpaNa, rAja rasanAmRta, chaMdarAu jaitasI, vacanikA rAThor3a ratana siMhajI kI mahesadAsotarI, mahArANA yazaprakAza, rAjavilAsa, udayapura rI khyAta, acaladAsa khIcI rI vAta khyAtavAta saMgraha, jagavilAsa, bhImavilAsa, rANArAso, sajjana prakAza, saMgatarAso Adi pramukha haiM. uparyukta sUcita evaM prakAzita racanAoM ke atirikta bhI dinAnudina isa kSetra meM vavya zoSa evaM aitihAsika 110 Th 1 NONENZINANZINZINZINZINZINZNZINZINZINZINZISZISZISZISZISZ brary.org Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. devIlAla pAlIvAla : rAjasthAna ke prAcIna itihAsa kI zodha : 633 kRtiyA~ upalabdha hotI hI rahatI haiM. sphuTa padyAtmaka vIrarasamUlaka aneka caritrAtmaka kRtiyA~ aisI haiM jinake racayitA ajJAta haiM. isI prakAra kI katipaya pustakoM ke sambandha meM, jo TADa ne jaisalamera se le jAkara rAyala eziyATika sosAyaTI ko dI thI aura jinameM 5 se 8 zatAbdI pUrva kI kucha jaina pAMDulipiyA~ sammilita thIM; unhoMne batAyA thA ki-'ina pustakoM meM likha gaI kaI bAtoM se, jinakA abhI taka nirIkSaNa nahIM huA hai, prAcIna bhArata ke itihAsa para nayA prakAza par3egA.' rAjasthAna meM madhyakAla meM sAMgA, pratApa evaM durgAdAsa jaise zUravIra yoddhA utpanna hue to kumbhA jaise vIra kintu sAhitya evaM kalA premI zAsaka bhI hue, jinhoMne apane kAla ke sAhitya, zilpa, sthApatya, saMgIta evaM citrakalA ko protsAhita hI nahIM kiyA apitu unapara apanI chApa bhI chor3I. nissaMdeha samaya kI hI vidhvaMsa AMdhI ne usa kAla kI adhikAMza mUlyavAn sAmagrI naSTa kara dI, phira bhI unameM se itihAsa ke upayoga kI dRSTi se yatheSTa avazeSa baca gaye haiM. yahI bAta vibhinna sthAnoM para prApta zilAlekhoM evaM mandiroM Adi meM prApta tAmrapatroM Adi ke sambandha meM kahI jA sakatI hai. karnala TADa ne rAjasthAniyoM ke samakSa isa prakAra kI vastuoM kA aitihAsika mahattva prakaTa kiyA. bAda meM aMgrejI kAla meM rAjasthAna ke rAjAoM meM prAcIna itihAsa para prakAza DAlane vAlI isa prakAra kI purAtattva sambandhI sAmagrI kA saMgraha karane aura apane-apane vaMza kA kramabaddha itihAsa taiyAra karAne kI pravRtti paidA huI, isa dRSTi se unhoMne purAtattva saMgrahAlayoM evaM pustakAlayoM kA nirmANa kiyA. kavirAjA zyAmaladAsa dvArA racita 'vIravinoda, evaM mahAkavi sUrajamala kRta 'vaMzabhAskara' nAmaka aitihAsika grantha usI pravRtti ke pratIka haiM. kintu rAjasthAna ke rAjapUta zAsakoM ke liye purAtattva sambandhI sAmagrI kA saMgraha karane evaM aitihAsika zodha karane kI pravRtti naI nahIM thI. muslima kAla evaM marAThA kAla ke nirantara vidhvaMsa kArya ne rAjapUta rAjyoM para jo duSprabhAva DAlA usakA sarvAdhika zikAra jJAna aura zodha kI pravRtti huI. kAla ne jJAna ke sAdhanoM aura jJAna kI pravRtti donoM para duSprabhAva DAlA thA. itihAsa-prema kI dRSTi se isa pradeza ke madhyakAla ke zAsakoM meM mahArANA kumbhA kA nAma sarvopari AtA hai. mahArANA kumbhA mevAr3a ke yazasvI, vidvAn evaM vidyApremI zAsaka the. unheM sabhI prakAra kI kalAoM evaM vidyAoM ke prati agAdha ruci thI. kumbhA ke samaya unake pUrvajoM kI zuddha nAmAvalI tathA unakA caritra upalabdha nahIM thA, jisase mahArANA ne apane rAjya meM milane vAle aneka prAcIna zilAlekhoM kA saMgraha karavAyA aura unake AdhAra para apanI vaMzAvalI ThIka kI aura yathAsAdhya unakA vRttAnta bhI ekatra kiyA. unhoMne ekaliMga mAhAtmya kA 'rAjavarNana' nAmaka adhyAya aneka prAcIna zilAlekhoM ke AdhAra para svayaM saMgraha kiyA. unhIM ke samaya kI bar3I prazasti kI tIsarI zilA ke Arambha meM janazruti ke AdhAra para unake pUrvajoM kA varNana hai, jisake bAda 'rAjavarNana' prAcIna prazastiyoM ke AdhAra para likhA gayA. zilAvAle 'rAjavarNana' kA adhikAMza bhAga naSTa ho gayA hai, kintu usakI pUrti mahArANA ke 'ekaliMga mAhAtmya' ke 'rAjavarNana' adhyAya se ho jAtI hai| isa bhA~ti mahArANA kumbhA ko rAjapUtAne kA sarvaprathama prAcIna zodhaka mAnA jAnA cAhie. jaisA ki Upara kahA jA cukA hai, rAjapUtAnA ke prAcIna itihAsa kI zodha evaM racanA kI dRSTi se Adhunika kAla meM prathama kramabaddha evaM vyavasthita prayatna aMgreja adhikArI karnala TADa dvArA kiyA gayA. ve 17 varSa kI Ayu meM san 1766 meM bhArata Aye the. padonnati hone ke kAraNa ve kucha hI arse meM marAThA saradAra daulatarAva sindhiyA ke darabAra ke briTiza rAjadUta aura rejiDenTa mi0 grIma marsara ke sAtha rahane vAlI sarakArI senA kI Tukar3I ke adhyakSa niyata hue. usa samaya sindhiyA kA mukAma mevAr3a meM thA. isI kAla se TADa kA kArya zurU hotA hai. prArambha meM unhoMne mukhyataH piMDAriyoM ke damana meM sahAyatA karane kI dRSTi se aMgrejI sarakAra ke liye paimAiza karake rAjapUtAne kA bhaugolika nakazA taiyAra kiyA. rAjapUtAne kA sarvaprathama nakazA banAne kA zreya bhI TADa ko hI milA. san 1818 meM pazcimI rAjapUtAne ke rAjAoM ke sAtha briTiza sarakAra kI sandhi hone ke sAtha karnala TADa udayapura, jodhapura, koTA, bUMdI, sirohI aura jaisalamera rAjyoM ke poliTikala ejaMTa niyukta hue. 1822 meM ve svadeza lauTa gaye. TADa ko vIra jAtiyoM ke itihAsa se bar3A prema thaa| unhoMne rAjapUtoM ke itihAsa kI sAmagrI kA saMgraha karanA prArambha Jain Ede Halibrary.org Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Edu 634 : muni zrI hajArImala smRti grantha : tRtIya adhyAya sikkoM kiyA aura udayapura, jodhapura, koTA, bUMdI tathA sirohI rAjyoM meM bhramaNa kara vahA~ ke aneka zilAlekha, dAnapatra, Adi kA bar3A saMgraha kara liyA. jahAM ve na jA sake vahA~ se itihAsa sambandhita sAmagrI prApta kI. unake sAtha rahanevAle eka briTiza aphasara kaptAna vAgha ne, jo citrakalA meM bar3e nipuNa the, prAcIna maMdiroM, mUrtiyoM Adi ke citra unake liye taiyAra kiye. rAjasthAna ke itihAsa ke sambandha meM vibhinna prakAra kI sAmagrI kI prApti evaM saMgraha meM TAi ko sarvAdhika mArgadarzana evaM preraNA yati jJAnacandra se milI, jo nirantara unake sAtha rahe. yati jJAnacandra ko TADa apanA guru mAnate the aura yati unheM pRthvIrAja rAso Adi bhASAkAvyoM kA artha sunAte evaM zilAlekha Adi par3hate the. karnala TADa rAjapUtAne se saMskRta aura rAjasthAnI bhASA ke aneka graMtha khyAteM 20 hajAra prAcIna sikke, kaI zilAlekha tathA anya sAmagrI apane sAtha vilAyata le gaye. laMdana pahu~cane ke bAda san 1829 meM jaisI ki Ama kahAvata ho gaI hai, unhoMne 'rAjapUtAne kA kIrti stambha' rUpa graMtha 'enalsa eNDa eMTikviTIja Apha rAjathAna' prakAzita kiyA, jisane yUropa bhara meM bhAratIya sabhyatA kI prAcInatA evaM uccatA, rAjapUtoM kI vIratA zaurya evaM udAratA Adi guNoM ke sambandha meM zoharata phailA dI. unakA dUsarA graMtha 'Traivalsa ina vesTarna iNDiyA' unakI mRtyu ke bAda san 1839 meM prakAzita huA. jisa kAla meM TADa ne rAjapUtAne kI itihAsa sambandhI rUpa-rekhA taiyAra kI, usa kAla meM aMgreja piMDAriyoM ke vinAza evaM marAThoM kI parAjaya meM saMlagna the, jisameM unako prAcIna evaM vIra rAjapUta jAti ke pUrNa sahayoga kI AvazyakatA thI. isake alAvA aMgreja isa bAta ke liye bhI saceSTa the ki dillI ke mugala takhta para baiThe marAThoM ke kaThaputalI nAmadhArI mugala zAhaMzAha kI bAdazAhata kA paramparAgata rAjanaitika prabhAva bhArata se uTha jAye, usake lie bhI muslima vijetAoM ke khilApha nirantara saMgharSa meM lage rahe. rAjapUtoM kA naitika samarthana jarUrI thA. briTiza sAmrAjya kI isa uddezya evaM prayojana kI pUrti ke prayatna kI eka spaSTa jhalaka hameM TADa ke grantha meM milatI hai. yaha kahanA bhI atizayoktipUrNa na hogA ki briTiza sAmrAjya kI 'phUTa DAlo evaM zAsana karo' kI nIti kA raMga bhI grantha para car3ha gayA hai, jo rAjapUtoM evaM marAThoM, rAjapUtoM evaM mugaloM Adi ke bIca batAye gaye sambandhoM se prakaTa hotA hai. kintu dhyAna rakhane kI bAta yaha hai ki TADa eka sAmrAjyavAdI zakti kA sevaka thA, jisake sAtha usakI jimmedAriyA~ aura karttavya jur3e hue the. isake alAvA unnIsavIM zatAbdI meM briTena meM uTha rahe sAmrAjyavAdI bhAvanAoM ke jvAra kA vaha bhI svAbhAvika zikAra thA. phira bhI vaha una katipaya aMgreja aphasaroM meM thA, jo bhAratIyoM ko heThI nigAha se nahIM dekhate the. usakI manovRtti evaM dhAraNAoM para sarvAdhika prabhAva rAjapUtoM ke samparka meM Ane para par3A aura udayapura kA sisodiyA rAjavaMza to usake lie vizva itihAsa ke mahAnatama evaM Adarza rAjavaMzoM meM se eka ho gayA. nissaMdeha hI jisa kAla meM, thor3e samaya meM aura sImita sAmagrI ke AdhAra para, mukhyataH khyAnoM ke AdhAra para, TADa ne grantharacanA kI, aneka prakAra kI truTiyA~ rahanA svAbhAvika thA. unhoMne kimbadantiyoM evaM avizvasanIya janazrutiyoM kA bhI atyadhika mAtrA meM samAveza kiyA hai. phira bhI unake graMtha kI eka aura mahattvapUrNa evaM aitihAsika vizeSatA yaha hai ki unhoMne graMtha meM aMgrejoM dvArA rAjapUtoM ke sAtha kI gaI sandhiyoM ke viparIta AcaraNa karane evaM rAjapUta rAjyoM ke Antarika mAmaloM meM manamAnI dakhalaMdAjI ke khilApha bhI AvAja uThAI aura isake dvArA honevAle rAjapUta rAjyoM ke svataMtratA haraNa ke duSpariNAma kI ora bhI spaSTa saMketa kiyA. sambhavataH unakI isI manovRtti ke kAraNa unheM 1822 meM yakAyaka bhArata chor3akara jAnA par3A thA. TADa ke graMtha 'rAjasthAna ke itihAsa' kA bhAratIya jana mAnasa para vyApaka prabhAva par3A. yaha sahI hai ki isa graMtha kI kucha bAtoM kA briTiza sAmrAjyavAda ne apane hitoM ke liye durupayoga kiyA, kintu yaha bhI sahI hai ki isa graMtha ne deza ke kaI bhAgoM meM mukhyataH sudUra baMgAla jaise prAnta meM navajIvana kA saMcAra kiyA aura parokSa rUpa se rASTrIya jAgRti meM bar3A yogadAna diyA. isa graMtha ne vizva ke sanmukha bhAratIya sabhyatA kI mahAnatA prakaTa kI aura mukhyataH rAjasthAna kI sthiti, tathA rAjapUtoM ke zaurya kA yahA~ ke sAhitya, kalA evaM lokajIvana ke gauravapUrNa svarUpa kA digdarzana karAyA. Ubey arendrary.org Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. devIlAla pAlIvAla : rAjasthAna ke prAcIna itihAsa kI zodha : 635 TADa ne apane suprasiddha grantha kI bhUmikA meM likhA thA, 'maiMne ina kI (bhArata ke itihAsa para prakAza DAlane vAlI sAmagrI kI) jAnakArI yUropIya vidvAnoM ko karAI hai, parantu mujhe AzA hai ki isase anya logoM ko isa dizA meM aura Age bar3hane kI preraNA milegI.' TADa kI AzA niSphala nahIM gaI. 1874 meM prasiddha jarmana vidvAn DA. bUlhara prAcIna granthoM kI talAza meM bhArata Aye aura jaisalamera bhI gaye. unake sAtha jarmanI ke eka anya bar3e vidvAn haramana yAkobI bhI the, jinhoMne rAjasthAna kI prAcIna dezabhASA apabhraMza ke sAhitya kA sarvaprathama vaijJAnika saMzodhana evaM prakAzana prArambha kiyA thA. ve kadAcit yahA~ eka saptAha se adhika nahIM raha sake. unhoMne likhA hai, 'marudhara pradeza ke isa vikaTa bhAga ke isa vikaTa sthAna meM, jahA~ kharAba pAnI aura nahArU ke roga kIpracu ratA hai, alpakAla ke liye bhI ThaharanA kama kaSTadAyaka nahIM hai.' ataeva ve spaSTa hI isa vizAla bhaNDAra meM bahuta kama kAma kara sake. phira bhI DA0 bUlhara ke isa prArambhika kArya kA yaha mahatva hai ki unhoMne rAjasthAna ke sAhityasaMgraha ko sabase pahale saMsAra ke sanmukha upasthita kiyA. jaisalamera bhaNDAra ko pUrI taraha prakAza meM lAne kA zreya zrI zrIdhara rAmakRSNa bhaNDArakara ko hai jo bambaI sarakAra kI ora se 1605 meM rAjasthAna ke prAcIna hastalikhita pustaka-saMgrahoM kA nirIkSaNa karane bheje gaye the. jaisalamera pahu~cane para zrIbhANDArakara ko jJAta huA ki yahA~ eka nahIM dasa pustaka-saMgraha haiM. Apane inakA vivaraNa prastuta kiyA aura hara eka saMgraha kI mahatvapUrNa pustaka kA bhI ullekha kiyA. kucha pustakoM kA sArAMza bhI Apane apanI vivaraNI meM diyA. vahA~ pustakoM kI avasthA bar3I zocanIya thI, zrIbhaNDArakara ne likhA hai ki 'idhara-udhara bikhare tAr3apatroM ke Dhera aura phaTe hue kAgaja-patroM ke Dhera ko dekhakara yahI kahA jA sakatA hai ki samaya aura asAvadhAnatA donoM ne hI vahA~ vinAza kA kArya Arambha kara rakhA hai. zrI bUlhara ko vahA~ kI saMvat 1160 kI pustaka prAcInatama milI thI, kintu zrI bhaMDAra kara ko usase bhI prAcIna grantha saM0 124 kA milA. unhoMne kucha pustakoM kI nakala bhI karAI. zrIbhaNDArakara ke bAda bar3audA sarakAra kI ora se 1915 meM eka suyogya vidvAn zrI cimanalAla dalAla ne jaisalamera Akara vahA~ ke mukhya bhaNDAra ke prAyaH sabhI tADapatrIya granthoM kI sUcI banAI jo bAda meM gAyakavAr3a oriyaNTa sirIja' meM prakAzita kI gaI. jaisalamera saMgraha kA niyamita evaM vizeSarUpa se vyavasthita nirIkSaNa karane kA zreya AcArya zrI jinavijayajI muni ko prApta hai. yahA~ Apa 1942 meM 10-12 suyogya lekhakoM ke sAtha lagabhaga pAMca mahInoM taka rahe. muni zrI jinavijaya jI kI ginatI Aja rAjasthAna ke agragaNya purAtatvavettAoM evaM itihAsajJoM meM hai, aura Apake nirIkSaNa meM rAjasthAna ke prAcIna granthoM kI zodha evaM sampAdana kArya kiyA jA rahA hai. Apako jaisalamera jAne kI preraNA jarmanI meM jarmana vidvAn DA. harmana yAkobI se huI pratyakSa mulAkAta se prApta huI thI. pAMca mahInoM meM zrImunijI ne athaka parizrama karake lagabhaga 200 granthoM kI sampUrNa pratilipiyA~ karAI, jinameM saMskRta, prAkRta, apabhraza tathA prAcIna dezyabhASA meM grathita nyAya, vyAkaraNa, Agama, kathA, caritra, jyotiSa, vaidyaka, chanda, alaMkAra, kAvya, koSa Adi vividha viSayoM kI racanAyeM antarbhUta haiM. inake pacAsoM phoTopleTa bhI utaravAye gaye haiM. munijI ne vahA~ loMkAgacchIya upAzraya ke jJAna bhaNDAra kA prathama bAra nirIkSaNa kiyA. taba se munijI granthoM ke sampAdana evaM prakAzana kA kArya rAjasthAna purAtatva maMdira evaM vidyAbhavana bambaI se karAte rahe haiM aura kaI mUlyavAn evaM aprApta grantha prakAza meM Aye haiM. prakhyAta jaina vidvAn muni zrIpuNyavijayajI ne bhI jaisalamera ke granthAgAroM ko vyavasthita karane meM dIrghakAla paryanta ghora parizrama kiyA hai| Apane granthoM kI vyavasthita sUciyA~ taiyAra kI, jIrNazIrNa pratiyoM ke citra utaravAye aura bhaviSya kI surakSA kA sundara Ayojana kiyaa| jaisalamera ke alAvA udayapura, bIkAnera, jodhapura, bUdI, kizanagar3ha, nAgaura, alavara, hanumAnagar3ha, rAjagar3ha Adi vibhinna sthAnoM ke rAjakIya saMgraha bhI aitihAsika evaM sAhitya tathA prAcIna jJAna kI dRSTi se mahatvapUrNa rahe haiM. zrIdhara bhaNDArakara ne inameM se adhikAMza saMgrahAlayoM kA nirIkSaNa kiyA thA. zrIdhara ke choTe bhAI zrI devadatta ne bAda meM rAjasthAnI prAcIna sAhitya kI khoja ke liye udayapura, jodhapura, jayapura, koTA, kizanagar3ha, sirohI Adi rAjyoM ke daure kiye. Apane apane zodhakArya kA vivaraNa sarakArI pustakoM meM prakAzita karAyA. zrIdhara kI sUcI se kaI pustakeM paapaapaapaarpyr DALA MONTTAMILLIUNIRAHIRAINRITENCHAR LaN coally TeanANDRODARA RANCoins RHETRAIN uttim Jain Ede ASIA www.jane brary.org Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Ed 636 : muni zrIhajArImala smRti grantha : tRtIya adhyAya tathA zrI devadatta kI batAI gaI kaI mUttiyA~ Aja yathAsthAna nahIM milatIM, patA nahIM kauna kahA~ le gayA. bhArata ke prakhyAta itihAsakAra sara yadunAtha sarakAra evaM marAThA itihAsakAra DA0 jI0 esa0 sara desAI ne jayapura saMgraha ke saMbaMdha meM mata vyakta karate huye kahA thA- 'yadi saMgraha ke kAgajAtoM kI parIkSA kI jAya to aisI mUlyavAn jAnakArI milane kI saMbhAvanA hai jisakI kalpanA bhI nahIM kI jA sakatI. prasannatA kI bAta hai ki rAjyasarakAra ne rAjya kA eka aura purAtatva kA vibhAga alaga se kholA hai jo prArambha meM rAjasthAna ke pramukha itihAsakAra DAkTara mathurAlAla zarmA ke nirdezana meM vikasita huA aura zrI nAthUrAma khaDagAvata ke saMcAlana meM nirantara pragati kara rahA hai. aura yaha AzA kI jA sakatI hai ki vibhinna rAjyoM ke purAne saMgrahAlayoM ke vyavasthita hone para vaha na kevala rAjasthAna balki sampUrNa bhAratavarSa ke itihAsa ke sambandha meM kaI naI bAteM prakaTa karegA aura itihAsa ke rikta sthAnoM kI pUrti karane meM sahAyaka hogA. rAjasthAna ke prAcIna sAhitya kI khoja karane tathA usako vizva ke sanmukha upasthita karane kI dRSTi se eka anya videzI vidvAn ne bhI bhArI sevA kI hai. usa vidvAn ne sevA hI nahIM kI balki usane apanI yuvAvasthA meM hI isa kArya ke hetu apane jIvana kA balidAna bhI kara diyA. vaha vidvAn the iTalI ke DA0 ela0 pI0 taisItorI. ve apane deza meM rahate huye rAjasthAna ke aura usake sAhitya ke premI ho gaye the. kahA jAtA hai ki unhoMne rAjasthAna meM Akara apanA jIvana bitAnA apanI sAtha banA lI thI. ve san 1914 meM bhArata Aye aura baMgAla eziyATika sosAiTI meM bADika eNDa hisTorikala sarve Apha rAjapUtAnA suparinTenDenTa ke pada para niyukta huye. usI varSa Apane rAjasthAna meM kArya zurU kiyA aura 1618 meM 31 varSa kI Ayu meM bIkAnera meM ApakA dehAvasAna ho gayA. isa kAla meM Apa dvArA kiye gaye zodha kArya kA vivaraNa eziyATika sosAiTI ne prakAzita kiyA hai. jodhapura aura bIkAnera ke DiMgala granthoM kI Apake dvArA taiyAra kI gaI sUciyAM bhI sosAiTI ne tIna bhAgoM meM prakAzita kI hai. rAjasthAnI itihAsa evaM sAhitya ke bAre meM bAda ke pustakalekhakoM ne isa sArI sAmagrI kA tathA zilA lekhoM, mudrAoM, mUrtiyoM Adi anya sAmagrI kA jo saMkalana Apane bIkAnera meM kiyA thA, usakA pUrI taraha upayoga kiyA hai. DA0 aMka meM ) chApa kara "rAjasthAna bhAratI" ne sarAhanIya kArya kiyA hai, prati sevAoM ke bAvajUda ve bahuta kama prakAza meM lAye gaye the. taisItorI kA jIvana vRttAnta (aprela, 1950 ke kyoMki DA0 taisItorI kI rAjasthAnI sAhitya ke ve DA0 taisItorI meM eka mahAn mAnavIya guNa thA. pazcimI hote hue bhI bhArata ke prati mahAn AdarabhAva rakhate the, jo usa kAla meM eka bar3e naitika sAhasa kI bAta thI. unhoMne svayaM eka patra meM likhA thA, "maiM bhArata meM isIlie AyA hU~ kyoMki mujhe bhArata ke logoM va unakI bhASA aura sAhitya se prema hai.... maiM koI aMgreja nahIM hU~ jo una saba cIjoM ko heThI nigAhoM se dekhate haiM jo iMglaiMDa kI yA kama se kama yUropa kI nahIM hai. mere mana meM bhAratavAsiyoM ke prati uccatama Adara aura sarAhanA ke bhAva haiM. "karnala TADa aura taisItorI meM eka aura bar3I samAnatA thI. donoM ko do jaina vidvAnoM se sahAyatA milI thI aura donoM inako apanA guru mAnate the. TADa ke sahAyaka, mArgadarzaka evaM guru the jaina yati jJAnacanda aura taisItorI ke the AcArya vijayadharma sUri. yaha spaSTa hai ki jaina sampradAya ne jo sevA rAjasthAnI sAhitya kI racanA evaM surakSA kI kI hai utanI hI unhoMne bAda ke kAla meM usako vyavasthita DhaMga se vizva ke sanmukha prastuta karAne meM bhI kI hai. yaha bhI saMyoga aura Azcarya kI bAta nahIM hai ki Aja bhI prAcIna sAhitya evaM itihAsa ke saMpAdana, Adi kI dRSTi se sarvAdhika sevAeM muni jinavijaya, muni kAntisAgara Adi jaina vidvAn kara rahe haiM. rAjapUtAnA ke sAhitya evaM itihAsa ke sambandha meM kiye gaye uparyukta zodha kArya ke alAvA, kucha anya aMgreja adhikAriyoM ne bhI isa kArya meM apanA yogadAna diyA, jinameM alegjeMDara kiloka pharsa, alegjeMDara kanigahama, kAila evaM gairika Adi mukhya haiM. gujarAta ke itihAsa 'rAsamAlA' nAmaka grantha ke racayitA zrI phArbsa ne AbU ke kaI zilAlekhoM kI nakaleM kIM aura delavAr3e ke donoM jaina mandiroM kI kArIgarI kA vRttAnta likhA bhArata sarakAra ke ArkiyAlAjikala DipArTameMTa ke tatkAlIna adhyakSa zrI kaniMgahama ne rAjapUtAnA ke kaI sthAnoM kA daurA kara vahA~ ke zilAlekhoM evaM zilpa ii xx sury.org Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educatioecomm DaoN0 devIlAla pAlIvAla : rAjasthAna ke prAcIna itihAsa kI zodha : 637 Adi para prakAza DAlA. azoka ke kAla kA vairATa (jayapura rAjya) kA lekha, mahArANA kumbhA ke caturasra bar3e sikkoM evaM rAjapUtAne ke kaI purAne sikkoM ko prakAza meM lAne kA zreya Apako hai. zrI kArlAila ne bhI isa pradeza ke kaI zilAlekhoM evaM sikkoM kA patA lagAyA, mukhyataH zivi janapada kI madhyamikA ( nagarI mevAr3a) ke sikke aura mevAr3a ke prathama rAjA guhila ke sikke sabase pahale unhIM ko mile the.zrIvairika ne bhI isa pradeza kA vistRta daurA kiyA. ve mukhyataH cittaur3a ke kIrtistambha kI bacI huI do zilAoM tathA rAvala samarasiMha ke samaya ke vi0 saM0 1330 ke cittaur3a ke zilAlekha kA citra sarvaprathama prasiddhi meM lAye. jarmanI ke DA0 bUlhara aura iTalI ke DA0 taisItorI ke alAvA usI kAla meM kucha anya videzI vidvAnoM ne bhI isa pradeza ke aitihAsika zodhakArya meM apanA yogadAna diyA. 'pataMjali ke mahAbhASya' kA sampAdana karane vAle jarmana vidvAn DA0 kIlahAna (1040-1608) aMgreja vidvAna pITara piTarsana (1040-1882) 0 ve jinhoMne 1893 meM "dI karensIja Apha dI hindU sTeTsa Apha rAjapUtAnA" nAmaka pustaka likhI, DA0 palITa (1847-1917) evaM sesila beMDAla nAmaka vidvAnoM ne bhI rAjapUtAnA ke itihAsa kI kaI bAtoM ko prakAza meM lAne kA kArya kiyA / anya bhAratIya zodhakarttAoM meM zvetAmbara samudAya ke jainAcArya zrI vijayadharma sUri (1868-1922) kA nAma ullekhanIya hai, jo saMskRta aura prAkRta ke prakAMDa paMDita, darzanazAstrI tathA jaina itihAsa ke zodhaka vidvAna the. apanI caturmAta yAtrAoM ke daurAna meM ve sthAna-sthAna para prApta zilAlekhoM kA saMgraha kiyA karate the. 'devakula pATaka' nAmaka pustikA meM unhoMne udayapura ke delavAr3A nAmaka sthAna tathA prAcIna nAgadA nAmaka sthAna se prApta hue jaina lekhoM kA saMgraha prakA zita kiyA, isake atirikta unake saMgraha kiye hue lagabhaga 500 zilAlekhoM kA eka alaga grantha "prAcIna lekha saMgraha bhAga 1 " ke nAma se munirAja zrIvidyAvijayajI ne 1929 meM prakAzita karAyA thA. eka anya vidvAn evaM zoSaka zrI muMzI devIprasAda (1840-1923) ne bhI rAjapUtAne ke aitihAsika zoSa ke kArya meM mahattvapUrNa yogadAna diyA. jodhapura rAjya kI sevA meM kAma karate hue unhoMne mugalakAla ke aneka phArasI graMthoM kA hindI meM rUpAntara kiyA aura udayapura, jodhapura, jayapura, bIkAnera Adi ke kaI rAjAoM ke paritra bhI hindI aura urdU meM prakAzita karAye. muMzIjI ne sthAna-sthAna para jAkara zilAlekhoM kI chApeM taiyAra karAI tathA pratihAra rAjA bAuka aura kakkuka ke zilAlekha aura dadhimati mAtA ke mandira ke gupta saMvat 286 ( I0 san 608 ) ke tathA jAlaura Adi ke zilAlekhoM ko pustakAkAra prakAzita kiyA. isI kAla meM kalakatte ke iMDiyana myujiyama ke purAtattva vibhAga ke adhyakSa zrI khAnadAsa banarjI (1082-1920) ne vesTarna sarkala se rAjapUtAne kA sambandha hone se ajamera, udayapura, bIkAnera, bharatapura Adi rAjyoM kA daurA kara aneka sthAnoM tathA vahA~ ke zilAlekhoM Adi kA vivaraNa likhA, jo rAjapUtAne ke itihAsa ke liye upayogI siddha huA. isI bhAMti baMgAla eziyATika sosAyaTI kI ora se DiMgala bhASA ke baccoM kA anusaMdhAna karane vAle mahAmahopAdhyAya zrI haraprasAda zAstrI (1856-1934) ne apanI riporTa meM gila sAhitya ke alAvA rAjasthAna kI kSatriya, cAraNa evaM motIsara jAtiyoM tathA zokhAvATI ke itihAsa para acchA prakAza DAlA hai. karnala TADa ke bAda rAjapUtAne ke itihAsa kI kramabaddha evaM vyavasthita racanA kI dRSTi se jisa dUsare vyakti ne kArya apane hAthoM meM liyA vaha eka bhAratIya evaM rAjasthAnI thA, dadhavAr3iyA gotra ke cAraNa kavirAjA zyAmaladAsa udayapura ke mahArANA sajjanasiMha ke vizvAsapAtra vyakti the. mahArANA sambhUsiMha ne apanI mRtyu ke pUrva mevAr3a ke itihAsa para eka grantha racanA karAne kA irAdA jAhira kiyA thA aura yojanA bhI banavAI thI, jisako unake vidyApremI uttarAdhikArI mahArANA sajjanasiMha ne pUrA kiyA. unhoMne isa kArya ke liye eka lAkha rupayA svIkRta kara rAjya ke vRhad itihAsa ke prakAzana kA uttaradAyitva kavirAjA zyAmaladAsa ko diyA. isa mahAn kArya ko sampanna karane ke liye udayapura meM aMgrejI, phArasI aura saMskRta jAnane vAle vidvAnoM ko Amantrita kiyA gayA. rAjya evaM rAjya ke bAhara ke aneka zilAlekhoM ko chApa taiyAra kara ma~gAI gaI tathA bhAToM evaM cAraNoM Adi se bahumUlya sAmagrI ekatrita kI gaI. yaha bRhadgrantha 2700 pRSThoM kA hai aura cAra bhAgoM meM prakAzita kiyA gayA aura usakA nAma "vIravinoda" rakhA gayA. Jainenibrary.org Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : tRtIya adhyAya isa grantha kI eka vizeSatA yaha hai ki usameM karnala TADa kI kaI bAtoM ko spaSTa evaM saMzodhita kiyA gayA hai aura TADa grantha kI samApti ke kAla se Age mahArANA sajjanasiMha ke zAsanakAla arthAt 1884 taka kA mevAr3a kA itihAsa diyA gayA hai. dUsarI vizeSatA yaha hai ki isameM aneka zilAlekhoM, dAnapatroM, sikkoM, rAjakIya patra-vyavahAra, bAdazAhI pharamAna Adi kA bahuta acchA saMgraha huA hai. tIsarI vizeSatA yaha hai ki isameM mevAr3a ke vistRta itihAsa ke sAtha-sAtha rAjapUtAnA tathA bAhara ke anya rAjyoM kA, jinakA kisI na kisI rUpa meM mevAr3a ke sAtha sambandha rahA, saMkSipta itihAsa bhI likhA gayA hai. grantha kI samApti mahArANA phatahasiMha ke kAla meM huI, jinhoMne grantha kA pracalana ucita na mAna kara, chapa jAne ke bAda bhI prakAza meM nahIM Ane diyA. isakA pariNAma yaha huA ki vidvAn isa mahattvapUrNa evaM upayogI grantha kA lAbha bahuta kAla bAda meM uThA sake. isI kAla meM eka anya kAvyamaya aitihAsika graMtha 'vaMzabhAskara' kI racanA kI gaI. isake lekhaka bUMdI ke kavirAjA sUrajamala jo rAjasthAnI sAhitya ke pUrva Adhunika kAla ke sabase bar3e kavi mAne gaye haiM. ye svabhAvasiddha kavi evaM SaT bhASAjJAnI the aura nyAya, vyAkaraNa Adi aneka viSayoM meM pAraMgata the. 'vaMzabhAskara' DiMgala bhASA meM racA gayA kAvya graMtha hai. jisameM lagabhaga savA lAkha pada haiM. 'vIravinoda' kI bhA~ti yaha graMtha bhI bUdI nareza kI sahAyatA se taiyAra kiyA gayA thA. kintu bAda meM kavi ne apanI svatantra prakRti ke kAraNa jaba bUMdI-nareza rAvarAjA rAmasiMha ke guNa-doSoM kA varNana prArambha kiyA to rAvarAjA sahamata nahIM hue. isa para kavi ne grantha ko apUrNa chor3a diyA. cAraNa kavi kA likhA huA hone para bhI 'vaMzabhAskara' paryAptarUpa se prAmANika mAnA jAtA hai. bIsavIM zatAbdI ke prArambhika kAla meM rAjapUtAne ke itihAsa kI zodha, manana evaM racanA kI dRSTi se sarvAdhika mahattvapUrNa prayAsa DA0 gaurIzaMkara hIrAcanda ojhA ne kiyA. ojhAjI apane kAla ke utkaTa vidvAn evaM itihAsa ke advitIya jJAtA hue haiM. vidyAdhyayana karane ke bAda unakA sampUrNa jIvana itihAsa kI khoja meM bItA. prArambha meM udayapura meM rahakara Apane 'vIravinoda' jaise mahAn grantha kI racanA ko pUrNa karane meM kavirAjA zyAmaladAsa ko apanI sevAe~ dIM. ve san 1908 meM rAjapUtAnA myUjiyama ajamera ke kyUreTara banAye gaye, jahA~ lagabhaga 30 varSoM taka kAma karate rahe. zrI ojhA ne athaka khoja ke AdhAra para rAjapUta vaMzoM kI vaMzAvaliyoM meM jo zRMkhalAe~ TUTatI thIM, athavA truTiyAM thIM, una sabako pUrA evaM ThIka kiyA. Apane kaI hastalikhita grantha, prAcIna sikke, zilAlekha evaM tAmrapatra Adi ekatra kiye, jinake AdhAra para bAda meM Apane rAjapUtAnA ke rAjyoM kA navIna itihAsa taiyAra kiyA. isa navIna itihAsa meM Apane karnala TADa dvArA kI gaI bhUloM ko sudhArA, atizayoktipUrNa kimbadaMtiyoM evaM gAthAoM ko ThIka kiyA aura isa pradeza ke itihAsa ko navIna DhaMga se vaijJAnika AdhAra para taiyAra kiyA. ojhAjI kA rAjapUtAne kA itihAsa atyadhika prAmANika grantha ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA aura usako isa pradeza ke itihAsa lekhana kI dRSTi se eka mahattvapUrNa ghaTanA mAnA gayA. ojhAjI se lagabhaga 100 varSa pUrva karnala TADa ne rAjapUtAne ke itihAsa ke sambandha meM jo grantha taiyAra kiyA usako 'rAjapUtAne ke itihAsa kA kIrtistambha' pukArA gayA thA. zrI ojhA ke navIna itihAsa ko 'rAjapUtAne ke itihAsa kA dUsarA bhavya 'kIrtistambha' kahA gayA. ojhAjI ne TADa kRta rAjasthAna kA sampAdana kArya bhI prArambha kiyA thA, kintu vaha kArya apUrNa rahA. san 1864 meM Apane 'bhAratIya prAcIna lipimAlA' nAmaka apUrva grantha kI racanA kI jisake kAraNa Apako antarrASTrIya khyAti prApta huI. usa samaya taka saMsAra kI kisI bhI bhASA meM aisA anUThA grantha prakAzita nahIM huA thA. 1918 meM isa graMtha para Apako 'maMgalA prasAda pAritoSika' bheMTa kiyA gayA. 1907 meM Apane solaMkiyoM kA itihAsa likhA, jisa para nAgarI pracAriNI sabhA ne Apako eka padaka dekara sammAnita kiyA. 1628 meM Apane madhyakAlIna bhAratIya saMskRti para prayAga kI hindustAnI akAdamI meM tIna vyAkhyAna diye jo pustakAkAra prakAzita kiye gaye. Apake 70 veM janmadivasa para hindI sAhitya sammelana kI ora se Apako abhinandana grantha bheMTa kiyA gayA jo 'bhAratIya anuzIlana' ke nAma se prakAzita huA. Jain Educa Liainelibrary.org Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. devIlAla pAlIvAla : rAjasthAna ke prAcIna itihAsa kI zodha : 636 bhArata ke rASTrIyatA Andolana ke vikAsa ne bhAratIyoM ko apane deza ke itihAsa kI zodha evaM racanA kI dRSTi se bhArI preraNA pradAna kI. rAjasthAna ke itihAsa ke sambandha meM bhI yahI bAta kahI jA sakatI hai. svatantratA prApti ke pUrva ke varSoM aura bAda meM rAjasthAna ke vibhinna rAjyoM ke alaga-alaga evaM unake alaga-alaga kAloM para kaI zodhapUrNa granthoM kI racanA kI gaI hai. haravilAsa zAradA kRta mahArANA kumbhA evaM mahArANA sAMgA grantha, DA0 mathurAlAla zarmA kRta koTA rAjya kA itihAsa, DA0 raghuvIrasiMha kRta pUrva Adhunika rAjasthAna, ratalAma kA prathama rAjya, mAlavA meM yugAntara amara grantha, pRthvIsiMha mehatA kRta 'hamArA rAjasthAna', mahAmahopAdhyAya zrIvizvezvaranAtha reu kRta mAravAr3a kA itihAsa, zrIhanUmAna zarmA kRta 'jayapura rAjya kA itihAsa', zrI jagadIzasiMha gahalota kRta 'mAravAr3a rAjya kA itihAsa', rAjapUtAne kA itihAsa bhAga 2, zrIrAmanArAyaNa duggar3a kRta rAjasthAna ratnAkara, rANAsAMgA, pRthvIrAja caritra, paMDita rAmakaraNa AsopA dvArA racita evaM sampAdita vibhinna grantha Adi pramukha haiM. isake atirikta pichale kucha varSoM meM mugala kAla, marAThA kAla evaM Adhunika kAla se sambandhita rAjasthAna ke itihAsa ke katipaya zodha prabandha vibhinna vidvAnoM dvArA taiyAra kiye gaye haiM, jo vibhinna vizvavidyAlayoM dvArA svIkRta haiM. eka lambe arse se rAjasthAna meM rAjasthAna ke prAcIna itihAsa kI zodha kI dRSTi se kaI saMgrahAlaya atyadhika mahattvapUrNa evaM upayogI kArya kara rahe haiM. bhUtapUrva riyAsatoM meM narezoM dvArA sthApita purAtattva saMgrahAlayoM evaM pustakAlayoM ne isa dizA meM bhArI prayAsa kiyA aura Aja bhI unameM se adhikAMza upayogI kArya kara rahe haiM. jinameM vikToriyA myUjiyama evaM sarasvatI bhaMDAra udayapura, zArdUla risarca iMsTITyUTa bIkAnera, alabarTa myUjiyama jayapura, anUpa saMskRta lAibrerI bIkAnera, alavara myUjiyama, jodhapura myUjiyama Adi pramukha haiM. ina sabhI saMgrahAlayoM meM zilAlekhoM, sikkoM, tAmrapatroM, zastrAstroM evaM hastalikhita pustakoM Adi kA saMgraha hai. rAjasthAna kA Arkeyolojikala vibhAga rAjya ke vibhinna bhAgoM meM sarve evaM khudAI kA kArya kara rahA hai aura prAcIna aitihAsika khoja meM nirantara saMlagna hai. isa samaya rAjasthAna meM mukhyataH Ahar3a, bIkAnera, bharatapura, vairAT Adi katipaya sthAnoM para khudAI Adi ke kAma ho rahe haiM, jinase prAgaitihAsika kAla tathA bAda ke kAla kI mahattvapUrNa sAmagriyA~ upalabdha huI haiM. ina saMsthAoM ne pichale arse meM kaI bahumUlya hastalikhita pustakoM kA saMgraha evaM prakAzana kArya kiyA hai. inameM se katipaya saMsthAoM dvArA zodhapatrikAe~ bhI prakAzita kI jAtI haiM, jaise ki rAjasthAna vidyApITha dvArA prakAzita 'zodha patrikA' zArdUla risarca insTITyUTa dvArA prakAzita 'rAjasthAna bhAratI', rAjasthAnI zodha saMsthAna kI paramparA', pilAnI kA prakAzana 'maru bhAratI' bisAU kI 'varadA' ye patrikAe~ rAjasthAna meM ho rahe itihAsa ke zodha kArya kA sahI digdarzana karAtI haiM aura preraNA detI haiM. isa samaya rAjasthAna meM prAcIna hastalikhita granthoM kI khoja, zodha evaM prakAzana kI dRSTi se sarvAdhika mahattvapUrNa kArya muni jinavijaya ke mArgadarzana meM jodhapura sthita evaM rAjya sarakAra dvArA saMcAlita rAjasthAna prAcya vidyApratiSThAna jodhapura kara rahA hai. eka taraha se yaha pratiSThAna muni jinavijaya kI hI kRti hai aura unake saMkalpa evaM saMyojana ke kAraNa Aja usane eka bRhad rUpa dhAraNa kara liyA hai pichale kAla meM usane vibhinna viSayoM ke kaI hastalikhita granthoM ke prakAzana evaM sampAdana kA kArya kiyA hai. muni jinavijaya saMskRta aura prAkRta ke bar3e vidvAn haiM. jaina sAdhanoM se upalabdha hone vAle prAcIna itihAsa se unheM sadaiva se bar3A anurAga rahA hai. Apane prAcIna jaina lekhoM kI do pustakeM prakAzita kI, jinameM se eka meM suprasiddha jaina rAjA khAravela kA lekha hai. dUsarI vRhatkAya pustaka meM gujarAta, kAThiyAvAr3a, rAjapUtAnA Adi se milane vAle 557 lekhoM kA saMgraha hai. isake atirikta Apane zatAdhika itihAsa sambandhI granthoM kA saMpAdana kiyA hai. darjanoM aitihAsika nibandhoM dvArA purAtAttvika jagat kI anukaraNIya sevA kI. rAjasthAna kA itihAsa jitanA lambA rahA hai, aitihAsika sAmagrI bhI utanI hI vipula rahI hai. rAjasthAna ke prAcIna itihAsa ke zodha, manana evaM sampAdana kA kArya jitanA vizAla hai, utanA hI parizramapUrNa evaM kaThina bhI hai. Aja bhI isa Jain Edu r nal Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : tRtIya adhyAya kSetra ke kaI vidvAn isa jaTila evaM zramasAdhya kArya ke sampAdana meM juTe hue haiM jinameM DA. vAsudevazaraNa agravAla, DA0 dazaratha zarmA, DA0 satyaprakAza, muni zrI kAntisAgara jI, DA0 raghuvIra siMha, DA0 eca0 DI0 sAMkaliyA, DA. mathurAlAla zarmA, DA. gopInAtha zarmA, zrIgopAlanArAyaNa bahurA, DA0 rAmacaraNa rAya, zrI dezarAja jadhInA, zrI agaracanda nAhaTA, DA. motIlAla menAriyA, zrI vidyAdhara zAstrI, zrI mahAvIra siMha gahalota, zrI kanhaiyAlAla sahala, zrI ratnacanda agravAla, zrI paramezvara siMha solaMkI, DA. umAkAnta premAnanda zAha, zrIvijayazaMkara zrIvAstava, DA0 pRthvIsiMha mehatA, zrInArAyaNa siMha bhATI jaise vidvAn evaM parizramI zodhaka rAjasthAna ke itihAsa kI zodha ke punIta kArya meM saMlagna haiM.