Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnakI purA sampadAke khajAne prAcIna jaina pANDulipiyA~ vijaya zaMkara zrIvAstava, jayapura hasta likhita granthoMkI jo samRddha purA sampadA Aja bhI rAjasthAnameM vidyamAna hai, vaha mahattvapUrNa hone ke sAtha-hI-sAtha vismayakArI va adbhuta bhI hai| yahA~ zastra aura zAstrakA jo adbhuta saMgama hai, vaha bhAratIya itihAsakA svarNima pRSTha hai / rAjasthAnake jaina jJAna bhaNDAra evaM vibhinna bhUtapUrva riyAsatoM tathA ThekedAroMke sarasvatI bhaNDAra evaM pANDulipi pustakAlaya bhAratIya vAGmayakI anokhI dharohara hai / vyaktigata saMgrahoMke rUpameM bhI hamAre sAhityakI amUlya nidhiyA~ yahA~ surakSita haiM / ina hastalikhita granthoMkI saMkhyA yahA~ Aja bhI lAkhoM meM haiM / inameM adhikAMza hamArI ajJAnatA evaM pramAdase dImakake zikAra huye jA rahe haiM, prAcIna citroMkI bar3hatI huI mA~gake pariNAma svarUpa aneka mahattvapUrNa pANDulipiyA~ lobhavaza naSTa kI jA rahI haiM tathA hamArI saMkucita vRttike kAraNa jJAnake ye aneka bhaNDAra adhyetAoM evaM jijJAsuoMkI bhI pahu~cake bAhara haiM | rAjasthAnake ye bikhare khajAne vAstava meM saMrakSaNa aura zodhakI pratIkSAmeM mUka krandana kara rahe haiN| jisase sAhitya, itihAsa va saMskRtikI aneka vilupta kar3iyA~ sa~joyI jA sakeM / yaha svAbhAvika jijJAsAkA viSaya hai ki rAjasthAna meM itanI vipula evaM vizAla pANDulipiyoM evaM hastalikhita granthoMkI gauravapUrNa paramparA kina paristhitiyoMmeM janmI va pallavita huI / bhAratIya paramparAke anusAra, svAdhyAya va adhyayana Abhyantara tapakA jIvita rUpa haiM / jJAna mokSakA mArga hai / ataH jJAnArjana AdhyAtmika anuzAsanakA pramukha aMga rahA hai / pariNAma svarUpa, dharmAcAryoM dvArA vipula sAhitya sarjita kiyA gayA / varSA RtumeM eka sthalapara Tikakara cAturmAsa vyatIta karanA isa prakArake kAryake nimitta sarvathA anukUla thA / kAgajake prAdurbhAvike pUrva tAr3apatra, bhojapatra jaise mAdhyamoM para grantha racita huye / zraddhAlu zrAvakoM evaM bhaktoMne bhI aneka granthoMkI pratilipiyA~ karA kara AcAryoMko puNyArtha samarpita kiyA / dhanI-mAnI logoMne sacitra pANDulipiyA~ nirmita karAI / caudahavIM zatAbdI meM kAgajake Agamanase hastalikhita granthoMkI saMracanA aura unako pratilipiyA~ taiyAra karAnekI prakriyAko adhika gati milii| jaina samAja isa dizA meM agraNI rahA / rAjasthAna aura gujarAtameM Aja bhI asaMkhya hastalikhita grantha surakSita haiM / dhArmika sahiSNutA aura audArya ke vAtAvaraNa meM sAmpradAyika dharAtalase Upara uThakara jaina samudAyane itara dharmokA bhI saMkalana adhyayanArtha apane jJAna bhaNDAroMmeM kiyA / navIna granthoMkI racanA, prAcIna granthoMkI pratilipi karavAnA tathA granthoMko kharIda kara AcAryoMko bheTa karanA dhArmika kRtyakA mahatvapUrNa aMga thaa| caulukya neraza siddharAja jayasiMha siddhamavyAkaraNakI savA lAkha pratiyA~ karAkara vibhinna AcAryoM, vidvAnoM evaM jJAna bhaNDAroMko bheMTa kI / tathaiva, kumArapAlane 21 zAstra bhaNDAroMkI sthApanA kI evaM unameM se pratyekako suvarNAkSarI kalpasUtra kI pratiyA~ bheMTa kI / jaisalamera ke paTuvoMkI havelAke nirmAtA bApanA parivArane vi0 saM0 1891 meM siddhAcala tIrthakA vizAla saMgha nikAlA aura isa avasara para jo aneka mahatvapUrNa dhArmika kArya sampanna kiye gaye, unameM pustakoMkA bhaNDAra karAnekA dhArmika kArya evaM sampanna kiye gaye unameM pustakoM kA bhaNDAra - 345 - 44
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ karAnekA ullekha baDe gauravake sAtha amara sAgara sthita jaina mandirameM utkIrNa vi0 saM0 1892 ke abhilekhameM kiyA gayA hai| rAjasthAnameM agaNita jJAta evaM ajJAta grantha bhaNDAra haiN| unameM saMskRta, prAkRta, apabhraMza, hindI, rAjasthAnI, baMgalA, marAThI, urdU, phArasI, arabI Adi bhASAoMmeM viracita tADapatrIya evaM kAgaja para likhe grantha upalabdha haiN| inameM viSayakI vividhatA bhI kama rocaka nahIM hai| veda, upaniSad, itihAsa, purANa, kAvya, vyAkaraNa, dharma, jyotiSa, saMgIta, vaidya kake sAtha hI sAtha sAhityika, aitihAsika, ardhaaitihAsika viSayoM (yathA prazastiyoM, khyAta-vAta, rAso, vaMzAvalI Adi) kA bhI praNayana huaa| inameM aneka grantha sacitra haiM aura unameM Alekhita apabhraMza, magala tathA rAjasthAnI citrazailIkI jo anapama kalAtmaka // rAjasthAnI citrazailIkI jo anupama kalAtmaka dharohara surakSita hai, vaha citrakalAke itihAsakI paramparAke adhyayanakI dRSTise bahuta hI mahatvapUrNa hai| ina hastalikhita granthoMko surakSita rakhane heta banI sacitra kASTha paTrikAyeM, vastra, bandhana Adi bhI kama rocaka nahI haiN| jaina AcAryoMko cAturmAsa vyatIta karaneke liye vibhinna saMghoM dvArA preSita lambe-lambe sacitra nimaMtraNapatra athavA vijJapti patra evaM dhArmika bhaNDAroMko citrita karanevAle kapar3e para bane paTacitra bhI ina jJAna bhaNDAroMkI vidhiyA~ haiM / jaisalamera kileke saMbhavanAtha jaina mandira meM sthita zrI jinabhadrasari jJAna bhaNDAra, rAjasthAnakA hI nahIM, samUce bhAratakA hastalikhita granthoMkA mahatvapUrNa aura vizAla saMgraha hai| AcArya jinabhadrasUri dvArA pandrahavIM zatAbdIke antima caraNameM isa bhaNDArakI sthApanA kI gaI thii| inakI preraNAse jaisalamera, jAvAla, devagiri, ahipura (ahora), pATaNa (gujarAta) meM upadarga, AzApallI tathA khaMbhAtameM bhI isI prakArake jaina grantha bhaNDAra sthApita hue| jaisalamera grantha bhaNDArake aneka tAr3apatrIya granthoMkA lekhana inhIM AcAryazrIke upadezase khaMbhAta nivAsI dharaNAzAha evaM zreSThI bhrAtayagala udayarAja aura valirAjane krvaayaa| isa bhaNDArase dharaNAzAha dvArA likhavAye 48 tADapatrIya grantha, Aja bhI vidyamAna haiN| yahA~ kula 403 tAr3apatrIya granthoMkA mahatvapUrNa saMgraha hai jinameM lagabhaga 750 granthoMkA saMkalana hai| inameM prAcInatama tAr3apatrIyagrantha jinabhadragaNi kSamAzramaNa dvArA viracita vizeSAvazyakamahAbhASya (grantha saM0 116) he jA 10vIM zatAbdI pUrvArddhakA hai| yahI vi0 saM0 1117 meM droNAcArya racita oghaniryaktivatti (grantha saM0 84 / 1) tathA AcArya haribhadrakRta dazavaikAlikasUtravRtti (grantha saM0 84 / 2) kI pratilipiyA~ pAhila dvArA tAr3apatra para kI gaI jinameM citra bhI Alekhita haiM jo citrakalAke kramika vikAsake adhyayanakI dRSTise bahuta hI mahatvapUrNa haiM / odhaniyukti meM hAthI aura kamala citrita haiN| tathA dazavakAlika sUtrameM pUrNakalaza, hastI, siMha, kamalAsanA devI tathA gatimAna dhanurdhArIkA aMkana hai| ye grantha gujarAtase lAkara jesalamera grantha bhaNDArameM surakSita kiye gye| inameM aneka durlabha va alabhya grantha haiN| kAgaja para likhe gaye 1704 grantha yahA~ surakSita haiM jinameM vi0 saM0 1246 meM likhita karmagrantha TippaNa prAcInatama hai| kauTilyake arthazAstrakI caudahavIM zatAbdIkI eka vRtti (grantha saM0 398) yahA~ vidyamAna hai jo anyatra anupalabdha hai| tathaiva, bauddhadharmake aneka tADapatrIya aise grantha isa saMgrahameM hai jo abhI taka alabhya the| inameM ullekhanIya dignAga racita nyAyapraveza (1146 I0) tathA nAlandA vizvavidyAlayake pradhAna kamalazIlakRta tattvasaMgraha (12vIM zatAbdI) TIkA sahita pramukha hai| aneka kAvya granthoMkI prAcIna pratiyA~ bhI yahA~ upalabdha haiM / inameM dhanapAlakRta tilakamaMjarI (1073 I0), bhojakRta zRMgAramaMjarI (11vIM zatAbdI), udyotana sUrikRta kuvalayamAlAkathA (1082 I0) subandhakRta vAsavadattA, (1150 I0), jinacanda sUrikRta samvega raMgazAlA (1150 I0) Adi mukhya haiM /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa bhaNDArameM kAgajake aneka mahattvapUrNa sacitra grantha surakSita haiM jo 15vIM zatAbdIkI citrakalAke anyatama udAharaNa haiM / inameM ullekhanIya vi0 saM0 1429 kA pANDavacaritra mahAkAvya (graM0 saM0 419), vi0 saM0 1562 kA raupyAkSarI sacitra kalpasUtra (graM0 saM0 420) jisameM 273 citra haiM tathA kAlikAcArya kathA (saM0 425) Adi hai / pustakoMko surakSita rakhane hetu yahA~ aneka sacitra kASTha paTTikAoM tathA citrita maMjUSAoMkA bhI sundara saMgraha hai| kASTha paTrikAoM para tIrthaMkaroMke jIvana prasaMga tathA pazu jagatkA bhavya aMkana hai jisameM eka para jirAphakA citraNa mahatvapUrNa hai| thArU zAha jJAna bhaNDArameM vi0 saM0 1673 kA camar3AkA sacitra DibbA ullekhanIya hai| rAjasthAnake prAyaH sabhI mahattvapUrNa jaina mandiroM va upAsaroMmeM grantha bhaNDAra haiM / jayapura, nAgaura, ajamera va bIkAnerake jaina jJAna bhaNDAra apane samRddha saMgrahake liye paryApta prasiddha hai| rAjasthAnake vibhinna rAjapUta zAsakoM, ThikAnedAroM va zreSThiyoMne bhI hastalikhita granthoMke saMgraha va saMrakSaNameM mahattvapUrNa yogadAna diyA hai| bIkAnerakI anupa saMskRta lAibrerI, jodhapurakA pustaka prakAza tathA udayapurakA sarasvatI bhaNDAra vahA~ke rAjAoMke sAhitya premake jIte jAgate smAraka haiN| vidvAnoMke parizramake pariNAmasvarUpa ina saMgrahoMke aneka alabhya va mahattvapUrNa grantha prakAzita ho cake haiN| unakI sUciyA~ bhI prakAzita ho cukI haiN| unameM aneka sacitra grantha bhI upalabdha haiM / sarasvatI bhaNDAra, udayapura meM mevAr3a zailImeM citrita AparAmAyaNa, gItagovinda, bhAgavata Adi, pustaka prakAza, jodhapura meM mAravAr3a zailImeM mahArAjA mAnasiMhake rAjatvameM citrita DholAmAru, nAthacaritra, durgAcaritra, zivapurANa, zivarahasya, rAmAyaNa Adi evaM anUpa saMskRta lAyabrerI, bIkAnera meM bIkAnerazailImeM citrita meghadUta, rasikapriyA, bhAgavata purANa Adi kalA jagatakI sAMskRtika nidhiyA~ haiN| anupa saMskRta lAibrerImeM 12000 hastalikhita pratiyA~ evaM lagabhaga 500 gaTake vidyamAna haiN| vyaktigata saMgrahake rUpameM zrI agaracandranAhaTAkA bIkAnera sthita, abhayajaina pustakAlaya, aitihAsika mahattvakI pANDulipiyoM, jaina AcAryoM evaM yatiyoMke putra, rAjAoMke patra, khAsa, rukke, saM0 1701 se aba takake prAyaH sabhI varSoke paMcAgoMkA virala saMgraha hai| yahA~ lagabhaga 2000 hastalikhita grantha saMgrahIta haiM jinameM kucheka aitihAsika mahattvake granthoMkA prakAzana bhI ho cukA hai, yathA piMgalasiromaNi, kyAma khAM rAso, jasavaMta udyota Adi / rAjasthAna nirmANake pazcAt hI rAjakIya starapara hastalikhita granthoMke saMgraha, saMrakSaNa, vargIkaraNa zodha va prakAzana AdikI ora Thosa kadama uThAyA gayA aura isakA mUrtarUpa hai jodhapura sthita rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna jisake lagabhaga 17 varSoM taka sammAnya nidezaka suprasiddha purAvid muni jinavijayane rahakara isa saMsthAko apane racanAtmaka evaM sarjanazIla kRtitvase jo khyAti pradAna kI, vaha sarvavidita hai| isa pratiSThAnakI zAkhAyeM udayapura, bIkAnera, cittaur3a, jayapura, alavara koTA evaM ToMkameM vidyamAna haiN| vibhAgameM eka lAkhase Upara pANDulipiyoMkA saMgraha hai| yahA~ eka hajArake lagabhaga prAcIna tADapatrIya grantha tathA utane hI durlabha granthoMkI phoTokApiyA~ tathA anya jJAna-bhaNDAroMmeM saMgrahIta mahattvapUrNa hastalikhita granthoM kI pratilipiyoMkA vizAla saMgraha hai| zodhArthiyoMko unakI mAikrophilma, phoTokApI va pratilipiyA~ upalabdha karAnekA bhI adhyayanArtha prAvadhAna hai| granthoMkI surakSAkI dRSTise do vAtAnukUlita saMyaMtra bhI hAlameM lagAye gaye haiM tathA vAtAnukUlita talagRha banAnekI bhI yojanA vicArAdhIna hai| 'purAtana granthamAlA' ke rUpame 124 mahatvapUrNa granthoMkA prakAzana kiyA gayA hai| pratiSThAnakI ToMka zAkhAkI arabI, phArasI, urdUkI pANDulipiyoMko ekIkRta saMgrahakA rUpa denekI yojanA adhyetAoMke lie lAbhaprada siddha hogI aura rAjasthAnameM jJAnake ye vikhare khajAne hamArI saMskRti va itihAsako ujAgara karane meM sahAyaka siddha hoMge, isameM sandeha nhiiN| -- 347 -