Book Title: Rajasthan ka Ek Prachin Tirtha Javar
Author(s): Ramvallabh Somani
Publisher: Z_Bhanvarlal_Nahta_Abhinandan_Granth_012041.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211815/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna kA eka prAcIna tIrtha jAvara - zrI rAmavallabha somAnI, jayapura jAvara udayapura se DUMgarapura ke mArga se TIDI se 10 ki0 mI0 dUra hai| prAcIna kAla se hI yaha sthAna jaste kI khAnoM ke liye prasiddha rahA hai / vi0 saM0 703 ke sAmolI ke zilAlekha ke anusAra vasaMtagar3ha nivAsI zreSThI jaitaka vyApAra hetu isa kSetra meM AyA thA / usa samaya yahAM jastA evaM cAMdI bar3I mAtrA meM khAnoM se nikalatI thI / isIliye yaha kSetra mevAr3a ke rAjAoM ke hAtha se chInakara kucha samaya kalyANapura ke guhilota zAsakoM evaM bAgar3a ke adhIna bhI rahA / madhyakAla meM mahArANA lAkhA ne ise jiitaayaa| usake lie mevAr3a ke zilAlekhoM meM yoginIpura jAvara ko jItane kA likhA hai / vi0 saM0 1462 ke eka tAmrapatra ke anusAra mahArANA lAkhA ne devI ke maMdira ke nimitta 2 TaMkA diye the / mahArANA lAkhA ke hI rAjya kA ullekha vi0 saM0 1464 kI malayagiri kI saptati TIkA kI prazasti ke zloka 12 meM hai| isa prazasti meM eka mahattvapUrNa sUcanA yaha bhI hai ki 1 lekhaka kI kRti hisTrI oNpha mevAr3a, pR0 112 / 2 zreSThI kAnhA ne vIra vihAra nAmaka jaina maMdira banavAyA thA / yaha parivAra delavAr3A (mevAr3a ) kA rahane vAlA thA evaM vyApAra hetu DUMgarapura evaM jAvara meM bhI rahatA thA / vIra - vihAra meM kharataragaccha kI pippalikA zAkhA evaM jinabhadrasUri kI mukhya zAkhA ke sAdhuoM ke bhI aprakA zita lekha haiM jinakA ullekha Age kiyA jA rahA hai| yahAM kA mukhya maMdira zAMti jinAlaya hai / yaha aba bhagna hai| isakA nirmANa vi. saM0 1478 meM zreSThI dhanapAla ne kiyA hai, jisake liye zilAlekha meM 'zrI zatrujaya-garanAra arbuda jIrApallI citrakUTAdi tIrtha yAtrA kRtA zrI saMgha mukhya' likhA hai / yaha zilAlekha lamvA evaM aitahAsika maha va kA hai| isameM prArambha meM 'saMvat 1478 varSa pauSa zu0 5 rAjAdhirAja zrI mokaladeva vijayarAjyo' zabda hai / isase isa bAta kI puSTi hotI hai ki yaha usa samaya mevAr3a rAjya meM sammilita thA / isakI pratiSThA tapAgaccha ke somasundara sUri ne kI thI / soma saubhAgya kAvya meM diye gaye varNana ke anusAra somasundara sUri mevAr3a meM delavAr3A evaM cittaur3a kaI bAra padhAre the / gor3avAr3a jinameM rANakapura bhI sammilita hai inakA kArya kSetra thA / jAvara ke isa lekha meM tapAgaccha ke mukhya sAdhuoM ke nAma haiM jo isa pratiSThA ke samaya vahAM upasthita the / yathA - muni sundara, jayacaMdra, bhuvana sundara, jina sundara, jinakIrtti vizAla rAja ratnazekhara udayanandi, mahopAdhyAya satyazekhara, surasundara, somadeva Adi / itane mukhya sAdhuoM ke eka sAtha hone se patA calatA hai ki yaha pratiSThA kAphI vizAla stara para huI thI / isa maMdira kA varNana kavi lAvaNya samaya viracita sumati sAdhu sUri vivAhalo meM kiyA gayA hai| isameM likhA hai ki nagara ke madhya atyanta sundara zAMtijina vihAra hai ( nagara vicihiM ati rua Dalau zAMti jiNaMda bihAra re ) / zreSThI kAnhA dvArA vi0 saM0 1486 meM devakulikA banAI gaI thI jisakA sUtradhAra sahadeva thA / isI ela0 DI0 insTiTyUTa, ahamadAbAda dvArA hastalikhita graMthoM kI sUcI bhAga 4 ke aMta meM pR0 62 para dI gaI prazasti / 3 vijayadharma sUri, jaina lekha saMgraha, bhAga 1, saM0 143 / 4 enyUala riporTa Ana iMDiyana epigrAphI, varSa 56-57, saM0 517 / 60 ] Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tithi ke eka anya lekha meM isI maMdira meM jina sAgara shraaddhvraivihaaraa|' kharataragaccha ke kucha sAdhu vi0 saM0 sUri kA nAma diyA hai|" ye lekha mUla rUpa se maiM dekha nahIM 1462 meM Aye the| inake nAma haiM kSamAmUrti, vivekahaMsa, sakA hU~ kintu saMbhavataH kisI kharataragaccha se sambandhita udayazIla, meru kuMjara aadi| vi0 saM0 1464 kA eka anya maMdira ke ye lekha rahe hoNge| jinabhadrasUrijI ne jAvara meM lekha eka khaMDita maMdira ke stambha para hai| lekha bahuta ghisa kharataragaccha kA maMdira banavAyA thA saMbhavataH ye lekha usI gayA hai| isameM "vi0 saM0 1464 mAgha sudi 13 mahAvIra maMdira ke khaMDahara ke hoN| caitye . kharataragacche jinasAgara sUribhiH' pATha par3hA jAtA vi0 saM0 1478 ke bAda kharataragaccha ke kaI lekha hai| isase aisA pratIta hotA hai ki mahAvIra kI pratimA kI yahA~ se mile haiN| vi0 saM0 1486 ke lekha meM zrI kAnhA pratiSThA usa samaya kI gaI thii| mUrti para bhI lekha hai zraSThI dvArA banAye vIra vihAra meM supArzvanAtha devaka likA aura eka anya laghu lekha meM zrI jinakuMjara sUribhiH nAma kI pratiSThA zrI jinasAgara sUri (pippalikA zAkhA, diyA huA hai| vi0 saM0 1465 ke eka lekha meM dharmaghoSa kharataragaccha) dvArA karAye jAne kA ullekha hai / lekha isa prakAra gaccha ke harikalaza Adi ke nAma haiN| vi0 saM0 jyeSTha hai-'saMvat 1486 phA0 za03 dine Ukeza jAtIya sA0 zu0 5 ke eka lekha meM rAmacandra sUri kA nAma hai| padmA bhAryA padamAde putra goida bhAryA gaurade suta eka unnatizIla nagara hone ke kAraNa bAgar3a aura sA0 AMbA sA0 sAMgaNa, saha aiva, sanmadhye sahadeva bhAyoM mevAr3a ke zAsakoM ke madhya yaha vivAda kA viSaya banA huA poI putra zrIdhara Isara putrI rAji prabhRti kuTumba putena bhaM0 thaa| mahArANA kaMbhA ne ise jItA thaa| isake lekhoM kAnhA kArita prAsAre sva zrayothaM zrI supAzva jinayuta deva meM jAvara ko jItane kA ullekha hai ( yoginI purama kalikA kAritA pratiSThitAzrIkharataragacchAdhIzena zrI jina- jeyamapyasoM yoginI caraNa kiMkaro napaH ) rAjasthAnI saagr|' isI maMdira meM vi0 saM0 1504 kA eka lekha kI gItagovinda kI TIkA kI prazasti meM 'yoginI bhaNIye aura hai| isameM kharataragaccha ke jinabhadrasUra ke AmnAya mahAmAyA tehano prAmAda pAmbo yoginIpara jAvara pATha ke sAdhaoM ke nAma haiN| mUla lekha isa prakAra hai -'saMvat mathA ke liye prayukta haA hai| aimA lagata hai ki 1504 varSe kAttika vadI 13 dine zrI jApura nagare zrI mahArANA ke antima dinoM meM mAlave ke sultAna mohammada kharataragacche zrI jinabhadrasU rigacchAdhirAjAdeze bhaM0 kAnhena khilajI ne ja'vara para AkramaNa kara yahA~ ke devI ke maMdira kArita zrI vIra-vihAre pa0 bhAnuprabhaga Na, samayaprabhagaNi ko naSTa kara diyA thaa| ataH kaMbhA ne ise vApasa somadhIra muniH aharnisaM (za) zrI vIra caraNaM praNamati jIrNoddha ra kraayaa| yahA~ ke jaina maMdiroM kA bhI mahattva bahubhaktyA sUtradhArI loMkA mahAvIra caraNAya nmH| atyadhika thaa| vi0 saM0 15.08 meM nADola meM tapAgaccha jinabhadrasUra ne jAvara meM maMdira banAne ke lie saMbha- ke ratnazekhara sUra ne zreSThI jagasI parivAra dvArA eka vataH kimI zreSThI ko nirdeza diye the| imakA spaSTa vizAla pratiSThA samAroha karAyA thaa| isa avasara para pratiullekha vi0 saM0 1467 ke saMbhavanAtha maMdira, jaisalamera ke SThita pratimAyeM copAnera, citrakUTa, jAvara, kAyaMdrA, isa lekha meM hai| yathA 'zrI ujjayaMtAcala citrakUTa mAMDavya nAgadA osiyA, nAgora kaMbhalagar3ha adi sthAnoM para bhejI pUrjAvara mukhyakeSu sthAneSu yeSAmupadeza vAkyA nirmA pitAH thii| isa prakAra se bhejI gaI pratimAoM meM kuMbhalagar3ha 5 uparokta, saM0 5.22 / jaina lekha saMgraha, bhAga 3 ( pUraNacaMda nAhara dvArA sampAdita ), lekha saM0 2.30 ! 7 lekhaka kI kRti jena inskripzansa Apha rAjasthAna, pR0 131 / 8 uparokta / 9 lekhaka kI kRti mahArANA kumbhA, pR068| 1deg jina vijaya, jaina lekha saMgraha, bhAga 2, saM0 372 / [ 61 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM nIlakaMTha maMdira ke pAsa choTe jaina maMdira meM yaha mUrti isameM sabase Upara zrI raSabadeva prasAdAtu zabda hone aba bhI vidyamAna hai / jAvara meM bhI yaha mUrti upalabdha hai| se yaha jainadharma se sambandhita hai| isameM kaI nAma tapAgaccha ke ratnazekhara sUri se sambandhita sumati haiN| yathA depA, jupA, narA, peyolI, bIrama nAthA, udA va sAdhu vivAhalo meM eka ghaTanA varNita hai| isake anusAra maMgarA kA samasta saMgha kA ullekha hai| usameM mahArANA jAvara ke nivAsI gaNapati zAha ke eka putra nayarAja huaa| sAMgA kA nAma hone se mahatvapUrNa hai| yaha abhI aprakAzita isane ratnazekhara sUri se dIkSA grahaNa kii| guru guNa ratnAkara hai| vi0 saM0 1567 kA eka lekha banavIra kA bhI yahA~ kAvya meM bhI ratnazekhara sUri ke jAvara padhArane kA se milA hai| mahArANA pratApasiMha ke samaya kI eka ullekha hai ( zrI bheda pATa pRthivImukaTAbha majjA graMtha prazasti vi0 saM0 1643 kI milI hai| isameM sAdhu padrabhidhAna nagara samahaM samIpuH 107 shlok)|11 ukta dina kRtya kI pratilipi jAvara meM karane kA ullekha hai vivAhalo meM prArambha meM isa nagara kA sundara varNana hai| (saMvat 1643 varSe Azvina vadi 4 some zrI mevAr3adeze isake anusAra isa nagara meM dhAtu kI sAta khAne thIM ( sAtai rANA pratApasiMha rAjye zrI jAvaramadhye jIrAUlIyA kIkA dhAtu naI aagr)| vi0 saM0 1746 kI zIla vijaya kI likhitN)| akabara ke bAda jahA~gIra ne mevAr3a meM kaI tIrtha mAlA meM bhI yahA~ sAta dhAtu kI khAne hone kA ullekha _varSoM taka nirantara AkramaNa kiyaa| usa samaya vahA~ ke kiyA huA hai ( sAta dhAtu tnnuahitthaannN)| sumati sAdhu sAre devAlaya bhagna kara diye| mevAr3a aura mugala sandhi ho vivAhalo meM jAvara kA prArambha meM jo varNana diyA gayA jAne ke bAda mevAr3a ke sAre jaina va vaiSNava mandiroM kA vyApaka usake anusAra yahA~ kAphI samRddhi thii| 12 AsapAsa kaI jIrNoddhAra huA thaa| vi0 saM0 1664 meM yahA~ ke jaina tAlAba banAye gaye the| isa nagara meM kaI ullekhanIya maMdira jIrNoddhAra kA lambA lekha hai| lekha kA kucha aMza zreSThI rahate the evaM acchA bAjAra thaa| isa prakAra hai : 'saMvat 1664 varSe zAke 1560 pravartamAne mahArANA kumbhA ke bAda mahArANA udA zAsaka huA / vaizAkha mAse zakla pakSe tRtIyA tithau zanivAsare bhedapATause haTAkara kaMbhA kA dUsarA putra rAyamala zAsaka huaa| deze mahArAjAdhirAja mahArANA zrI jagatasiMhajI vijayarANo rAyamala ne jAvara apanI bahina ramAbAI ko jAgIra meM kumara zrI rAjasiMha AdezAta yoginIpura vare zrI zAMtinAtha diyA thaa| isakA vivAha girinAra ke zAsaka cUr3A biMba sthApita ya udharI mohaNa-suta vIra jI paMcolI savarAma, samA rAjA maMDalIka ke sAtha huA thaa| isake mohammada dosI sujA telaharA dhanajI sA0 paMcAiNa sA samaratha begar3A se hArane ke bAda muslima dharma svIkAra kara lene se sA dazaratha muMjAvata mahatA kesara mahatA ladhu cokhA utavelA ramAbAI mevAr3a meM A gaI thI taba use jAvara diyA thaa| yahA~ dhanA bhA0 sAma poravADa samastasaMgha udharI mohaNa prasAda se vi0 saM0 1554 kA eka vistRta zilAlekha milA hai / 13 udharANa kRtaM pratimA sthApitA saMgha pUjA kRta salAvaTa isake anasAra isane kaMbhalagaDha meM dAmodara maMdira, eka tAju cada...' vi0 saM0 1728 meM jAvara nivAsI paMDita sarovara evaM jAvara meM ramA svAmI kA maMdira banAyA thaa| caturAjI jo mAr3Ahar3agaccha ke the AbU meM yAtrAkara vahA~ jAvara ke nivAsI osavAla sUrA ne nANA ( gor3a lekha bhI utkIrNa karAyA; saMvata 1728 varSe vaizAkha sudi 11 dine mar3Ahar3agacche paMDita catarA jI yAtrA saphala vAsa vAr3a) meM pArzvanAtha kI mUrti vi0 saM0 1572 meM . sthApita kI thii| jAvara meM vi0 saM0 1580 kI 12veM jAvara / kitAboM kI eka suraha hai jo kAphI ghimI huI hai| bahucarcita gIta govinda kI sacitra prati kI pratilipi 11 guru guNa ratnAkara, zloka 101 / 12 sumati sAdhu vivAhalo kI eka nakala sva0 agaracaMdajI nAhaTA ne mujhe bhijavAI thii| yaha varNana usI ke anusAra hai / 13 jAvara kA abhilekha iMDiyana hisTorikala kvArTaralI, vi0 saM0 1658, pR0 215-225 para prakAzita hai| vIra vinoda ke pahale bhAga meM bhI isakA mula pATha upalabdha hai / 62 ] Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16vIM zatAbdI meM jAvara meM kI gaI thii| jAvara se mAtA ramAnAtha maMdira meM bhUmidAna kA ullekha hai| ramAnAtha jI ke maMdira ke Age eka vi0 saM0 1655 ASAr3ha zakla maMdira ke stambhoM para vi0 saM0 1776 kA 14 paMktiyoM 6 kI suraha hai| usameM peyolI mANDaNa zAha bhAmA kA laghu lekha hai jisameM harihara Adi ke nAma haiN| isI (prasiddha bhAmAzAha se bhinna ) Adi dvArA kucha 'car3hAvA' maMdira ke bAhara mahArANA bhImasiMha kI suraha lagI hai / karane kA varNana hai / ambA mAtA ke atirikta dUsare mAtAjI yaha sArI miTTI meM daba gaI kevala 'sidha zrI mahArAjAke maMdira ke pAsa mahArANA rAjasiMha kA eka lekha hai dhirAja mahArANAjI zrI zrI zrI bhImasiMgha jI AdesAtu yaha bahuta ghisa gayA hai, kevala itanA par3hA jAtA hai 'siddha pratadave peyolI paratApa' likhA hai| zrI gaNeza gautra devyA prasAdAtu mahArAjAdhirAja mahArANA aisA pratIta hotA hai ki marAThA kAla meM yaha nagara jI zrI rAjasiMhajI AdezAta jAvara...' purAnI kacaharI ujar3a gayA thaa| nirantara marAThoM ke AkramaNa se loga ke pAsa eka suraha vi0 saM0 1815 kI hai / isameM mahArANA gAMva chor3akara cale gye| aba nayI bastI basa gaI hai| rAjasiMha ke samaya depurA sadArAma dvArA tAlAba meM kintu ye maMdira aba khaMDahara haiN| yaha lekha jAvara mAinsa ke eka adhikArI ke Agraha para maiMne kaI varSoM pUrva taiyAra kiyA thaa| kAphI sUcanA zrI nAhaTAjI se bhI lI thii| jAvara mAinsa ke adhikAriyoM ne ghamane evaM lekhoM kI pratilipi karane meM sahAyatA dI thii| maiM ina sabakA kRtajJa huuN| [63