Book Title: Rahul Sanskrutyayan Chintan ki Dishaye
Author(s): Narayan Pandey
Publisher: Z_Jain_Vidyalay_Hirak_Jayanti_Granth_012029.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211858/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrInArAyaNa pANDeya, vyaktitva meM ye sArI vizeSatAeM vidyamAna thiiN| rAhula bhI eka sAtha hI bauddha tripaTakAcArya, purAtAtvika, sAhityakAra, ghumakkar3a, itihAsakAra, lipivizeSajJa, bhASAvid evaM samAjazAstrI the| bhAratIya asmitA kI talAza meM bhaTakane vAle rAhula tathA bihAra ke kisAna AMdolana meM sakriya rAjanItijJa rAhula eka hI the| sAmrAjyavAdI zikaMje se deza ko mukta dekhanA unakA sapanA thA aura sAmantI samAja vyavasthA ke duSpariNAmoM tathA kusaMskAroM se mukta samAja vyavasthA kA nirmANa unakI AkAMkSA thii| isa sabake lie unhoMne sAmyavAdI cintA-dhArA kA sahArA liyA thaa| isa lakSya kI prApti ke lie unhoMne AjIvana saMgharSa kiyaa| rAhula kI cintA-dhArA ne eka bar3e samudAya ko jAgaruka kiyaa| rAhula ne eka aise samaya meM yaha kAma zurU kiyA thA, jaba hindI bhASA meM isa viSaya kI pustakoM kA abhAva thaa| rAhula sAMkRtyAyana kI sAmAjika dRSTi kA dastAveja unakI pustakeM hai| rAhula jI kA janma 1893 meM huA thA aura mRtyu 1963 meM huI thii| yaha kAla bhAratIya itihAsa meM cunautiyoM kA kAla hai| aMgrejI sAmrAjyavAda kA utkarSa aura apakarSa, svAdhInatA saMgrAma, svAdhInatA prApti, bAda ke karIba 25 varSa, do vizvayuddha, rUsa meM samAjavAda kI sthApanA, hindU-muslima jhagar3e, hindU mahAsabhA aura muslima lIga kI sthApanA, bhArata vibhAjana, sAmpradAyika daMge, gAMdhIvAda aura samAjavAda, krAMtikAriyoM kA balidAna, kisAna majadUra AMdolana, sAmaMtI evaM pUMjIvAdI mUlyoM kI TakarAhaTa, varNa-vyavasthA, achUtoM kA ubhAra, maulavAda kI kaTTaratA, bhASAI evaM sAMskRtika AMdolana, itihAsa kI punarvyAkhyA, sAmyavAdI ciMtAdhArA kA prasAra, rAjanIti meM mUlyoM kI girAvaTa, bar3hatI avasaravAditA isa prakAra ke bahutere parivartana bhAratIya jIvana meM ho rahe the, jinakA prabhAva janamAnasa para par3a rahA thaa| rAhulajI una buddhijIviyoM meM nahIM the jo nirapekSatA kA bAnA pahana kara khuda ko aura dezavAsiyoM ko dhokhA dete haiN| rAhula aise buddhijIvI the, jinhoMne pragati kA samarthana aura pragativirodhI tAkatoM kA virodha kiyA hai| eka sAdhAraNa se nibandha ke dvArA unake vicAroM kA paricaya denA duSkara hai| isameM kucha aise vicAroM ko hI prastuta kiyA jA rahA hai, jise rAhula jI avaijJAnika evaM pragati virodhI mAnate the| unake ye vicAra Aja ke saMdarbha meM aura bhI prAsaMgika ho uThe haiN| ataeva unake zatIvarSa meM isa carcA kI vizeSa prAsaMgikatA rAhula sAMkRtyAyana : cintana kI dizAyeM rAhula sAMkRtyAyana hindI navajAgaraNa ke nirmita aura nirmAtA donoM the| rAhula sAMkRtyAyana ke sambandha meM likhate hue unake bauddhika mitra DaoN. mahAdeva sAhA ne rAhula kI tulanA yUropIya navajAgaraNa ke agradUtoM ke sAtha kI hai| bauddha darzana ke adhyayana meM nimagnatA kA kAla ho athavA sAmyavAdI vicAra dhArA se prerita ho yAyAvarI kA kAla, rAhula apanI soca-samajha, vicAra-vivecana meM eka mahAn puruSa the| yUropIya navajAgaraNa ke agradUtoM kI hI taraha unake jJAna kI sImA nahIM thii| apane isa mantavya ke lie unhoMne phreDarika engelsa kI pustaka "prakRti kA dvandavAda" kI bhUmikA se uddharaNa diyA hai| engelsa ne yUropIya navajAgaraNa ke agradUtoM kI carcA karate samaya liunArdo dA vicI, albrekhTa Drezara, mekiyAvelI, lUthara jaisoM ke avadAna kA havAlA dekara kahA hai ki ye sabhI kevala eka viSaya meM pAraMgata rahe hoM, aisA nhiiN| eka hI sAtha bahutere viSayoM ke jAnakAra the| inakI saphalatA kA rahasya yaha thA ki ye tatkAlIna AMdolanoM se jIvanI zakti prApta karate the| jana saMgharSoM meM kabhI kalama to kabhI talavAra lekara zarIka hote the| jIvana kI isa vAstavikatA ke bIca ve taraha-taraha ke vaijJAnika sUtroM ke AviSkartA the to rAjanaitika cintAdhArA ke pravaktA evaM sAmAjika tathA dhArmika avarodhoM ke saMskAraka bhI the| eMgelsa ke mata kA sArAMza isalie denA par3A ki rAhula ke bahuAyAmI bhAratIya asmitA kI talAza, vaijJAnika cintAdhArA kA prasAra aura deza nirmANa, rAhula kI cintAdhArA kA trikoNa hai| jisake kendra meM bhAratIya jana ke pUrNa vikAsa kI kAmanA hI mukhya thii| cAhe itihAsa ho, cAhe dharma, saMskRti yA dArzanika ciMtAdhArA, samAja vyavasthA kA DhAMcA, bhASA, sabake prati rAhula kI vaijJAnika dRSTi eka-sI hai| jo tarka sammata nahIM hai, vaha agrAhya hai| isI se sthiratA yA jar3atA kA nAma-nizAna unake cintana meM gAyaba hai| zuruAta rAhula kI itihAsa saMbaMdhI avadhAraNA se kI jaay| rAhula hIraka jayantI smArikA vidvat khaNDa / 20 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhArata kI prAcIna AryabhASAoM ke paMDita the| Akara granthoM ko par3hA thaa| dharma aura saMskRti kA adhyayana kiyA thaa| isake alAvA deza - videza kI aura bhI kaI bhASAoM ko jAnate the| itihAsa meM ruci thI, itihAsa lekhaka bhI the| Rgavaidika Arya, akabara, madhya eziyA kA itihAsa, kaI mahApuruSoM kI jIvaniyAM, purAtAtvika nibandha unake itihAsa prema ke pramANa haiN| bhAratIya manISA kI upalabdhiyoM para rAhula ko garva thA, kintu jhUThe dambha ke ve kaTu Alocaka the| rAhulajI bhI ravIndranAtha ThAkura kI hI taraha Aja ke pracalita itihAsa ko itihAsa nahIM mAnate the| ravIndranAtha ThAkura ne bhI itihAsa ke saMbaMdha meM prazna uThAkara kahA thA ki skUloM meM par3hAyA jAne vAlA itihAsa itihAsa nahIM hai| rAhula 'jana itihAsa' ke pakSadhara the| unhoMne likhA hai ki, "hamArA itihAsa to rAjAoM aura purohitoM kA itihAsa hai jo ki Aja kI taraha usa jamAne meM bhI mauja ur3AyA karate the| una agaNita manuSyoM kA isa itihAsa meM kahAM jikra hai, jinhoMne ki apane khUna ke gAre se tAjamahala aura pirAmiDa banAye, jinhoMne ki apanI haDDiyoM kI majjA se nUrajahAM ko atara se snAna karAyA, jinhoMne ki lAkhoM gardana kaTAkara pRthvIrAja ke ranivAsa meM saMyogitA ko pahuMcAyA ? una agaNita yoddhAoM kI vIratA kA kyA hameM kabhI patA laga sakatA hai jinhoMne ki san sattAvana ke svataMtratA yuddha meM apanI AhutiyAM dI? dUsare mulka ke luTeroM ke lie bar3e-bar3e smAraka bane, pustakoM meM unakI prazaMsA kA pula bAMdhA gyaa| gata mahAyuddha meM hI karor3oM ne kurbAniyAM dI, lekina itihAsa unameM se kitanoM ke prati kRtajJa hai ? (tumhArI kSaya pR0 31-32) rAhula jana- itihAsa cAhate the, kintu itihAsa kA jhUThA daMbha unheM pasanda nahIM thaa| hara dRSTi se bhArata ko sabase gauravazAlI siddha karane kI jhoMka rASTrIya AMdolana ke daurAna dikhAI par3I thI aura Aja bhI kucha atirikta paramparA premiyoM meM yaha zoka vidyamAna hai jisakI eka tarkasaMgata pariNati phAsijma meM hotI hai| itihAsAzrayI isa rAjanItika cintAdhArA se rAhula sajaga the| itihAsa kI vikRta vyAkhyA unheM pasanda nahIM thii| isa jhoMka kA virodha karate hue unhoMne likhA hai ki, "jisa jAti kI sabhyatA jitanI purAnI hotI hai usakI mAnasika dAsatA ke bandhana bhI utane hI adhika hote haiN| bhArata kI sabhyatA purAnI hai, isameM to zaka hI nahIM aura isalie isake Age bar3hane ke rAste meM rukAvaTeM bhI adhika haiN| mAnasika dAsatA pragati meM sabase adhika bAdhaka hotI hai|... vartamAna zatAbdI ke Arambha meM bhArata meM rASTrIyatA kI bAr3ha sI A gaI, kama se kama taruNa zikSitoM meM yaha rASTrIyatA bahuta aMzoM meM zlAdhya rahane para bhI kitane aMzoM meM aMdhI rASTrIyatA thii| jhUTha saca jisa tarIke se bhI ho, apane deza ke itihAsa ko sabase adhika nirdoSa aura gauravazAlI siddha karane arthAt apane RSi muniyoM, lekhakoM aura vicArakoM, rAjAoM aura rAjasaMsthAoM meM bIsavIM zatAbdI kI bar3I se bar3I rAjanaitika mahatva kI cIjoM ko dekhanA hamArI isa rASTrIyatA kA eka aMga thA / apane bhArata ko prAcIna bhArata aura usake nivAsiyoM ko hamezA duniyA ke sabhI rASTroM se Upara sAbita karane kI durbhAvanA se prerita ho hama jo kucha bhI anApa-zanApa aitihAsika khoja ke nAma para likheM, usako yadi hIraka jayantI smArikA pAzcAtya vidvAna na mAne to jhaTa se phatavA pAsa kara denA ki sabhI pazcimI aitihAsika aMgrejI aura phrAMsIsI, jarmana aura iTAliyana, amerikana aura rUsI, Daca aura cekoslAva sabhI beImAna haiN| sabhI SaDayaMtra karake hamAre deza ke itihAsa ke bAre meM jhUThI jhUThI bAteM likhate haiN| ve hamAre pUjanIya veda ko sAr3he tIna aura cAra hajAra varSoM se purAnA nahIM hone dete (hAlAMki ve ThIka eka araba bAnave varSa pahale bane the)| ina bhalamAnasoM ke khyAla meM AtA hai ki agara kisI taraha se hama apanI sabhyatA, apanI pustakoM aura apane RSi muniyoM ko duniyA meM sabase purAnA sAbita kara deM, to hamArA kAma bana gyaa| isa bevakUphI kA bhI kahIM ThikAnA hai ki bApadAdoM ke jhUTha-mUTha ke aizvarya se hama phuleM na samAyeM aura hamArA AdhA joza usI kI prazaMsA meM kharca ho jAya / " (dimAgI gulAmI) hamane Upara carcA kI hai ki rAhula kA itihAsa aura paramparA prema rASTrIyatA para AdhArita nahIM thaa| unakA kathana thA, "apanI mAnasika dAsatA kI ber3I kI eka-eka kar3I ko bedardI ke sAtha tor3akara pheMkane ke lie taiyAra honA caahie|" rAhula kI aitihAsika avadhAraNA vaijJAnika thii| Aja kI itihAsa carcA ke saMdarbha meM yaha avadhAraNA adhika upayogI hai rAhulajI saMskRta, pAli, prAkRta, aprabhaMza ke paMDita the| unhoMne ina bhASAoM ke Akara granthoM kA adhyayana kara Rgavaidika Arya, bolgA se gaMgA, siMha senApati tathA jaya yaudheya, divodAsa jaise grantha likhe, jinameM prAcIna bhArata kI saMskRti kA citra milatA hai| itihAsa kI hI taraha Izvara aura dharma ke bAre meM bhI unakI avadhAraNA thI / bhAratIya itihAsa meM Aja Izvara aura dharma ko ahama muddA banA diyA gayA hai| rAhula vikAsavAda ke siddhAMta ko mAnane vAle the| ataeva Izvara aura dharma saMsthAnoM ke bAre meM ve maulavAdiyoM se ekadama bhinna the| unakI ina dhAraNAoM para vicAra karate samaya unake cintana ke vikAsa krama ko dhyAna meM rakhanA hogaa| bacapana meM sanAtanI hindU saMskAroM meM pale rAhula kisa prakAra Arya samAja, bauddha dharma phira sAmyavAda kI ora bar3hate gaye aura anta meM kamyunisTa kI haisiyata se mare yaha saba unakI mAnasikatA kA beromITara hai| AtmavAda se anAtmavAda kI ora unakI dArzanika pariNati hai| jisakA TheTha artha hai ki rAhula sAMkRtyAyana bhAratIya lokAyata darzana paramparA ke manISI the / prasiddha bauddha dArzanika dharmakIrti kA yaha kathana unheM bahuta priya thA :veda prAmANyaM kasyacit kartRvAdaH snAnedharmecchA jAti vAdAya lepaH / saMtApAraMbha: pApahAnAyacetidhvastaprajJA nAM paMcaliMgA ni jADye // ( pramANa vArtika svavRtti 1 / 342 ) "veda (graMtha) ko pramANatA kisI (Izvara) kA (sRSTi) kartApana ( = kartRvAda), snAna (karane) meM dharma ( hone) kI icchA rakhanA jAtivAda (=choTI-bar3I jAti pAMti) kA ghamaMDa aura pApa dUra karane ke lie (zarIra ko) saMtApa denA (= upavAsa tathA zArIrika tapasyAeM karanA) - ye pAMca haiM akala mAre (logoM) kI mUrkhatA (= jar3atA ) kI nizAniyAM / " darzana digdarzana pR0 803-4 pra0 saMskaraNa, - vidvat khaNDa / 21 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para car3hA kara mandira, masjida kI talAza meM nirIhoM kA khUna bahA rahe dharmakIrti ko rAhula ne "bhAratIya hegala" kahA hai| dharmakIrti ke sAtha siddha sarahapA ke ina dohoM ko sAtha rakha lene para rAhula ke vicAroM ko aura saphAI se samajhA jA sakatA hai| sarahapA rAhula ke priya lekhaka haiN| atyukti na hogI agara kaheM ki rAhula Aja ke sarahapA hai vibhinna artho meN| jar3a NaggA via hoI mutti tA suNaha siaalh| lomu (3) pAMDaNeM asthi siddhi tA juvinniambh|| picchImahaNe diTTha mokkha (tA moraha camaraha) ucche bhoaNe hoi jANa tA kariha turNgh|| caryAmIti koza: pR0 188 saM0 prabodhacandra bAgacI, zAMti bhikSu, sarahapA ne yahAM jainiyoM ke bAhyAcAra para vyaMga kiyA hai| agara hama rAhula ke isa vAkya se unake dharma aura Izvara saMbaMdhI avadhAraNA kI carcA kareM ki "majahaba aura khudA garIboM kA sabase bar3A duzmana hai" to unake vicAroM ko samajhane meM sahUliyata hogii| apanI "sAmyavAda hI kyoM?" pustaka meM rAhula ne sAmyavAda tathA dharma aura Izvara para vicAra karate samaya likhA hai ki "manuSya jAti ke zaizava kI mAnasika durbalatAoM aura usase utpanna mithyA vizvAsoM kA samUha hI dharma hai| yadi usameM aura bhI kucha hai, to vaha hai purohitoM aura sattAdhAriyoM ke dhokhe phareba, jinase vaha apanI bher3oM ko apane galle se bAhara jAne denA nahIM caahte| manuSya ke mAnasika vikAsa ke sAtha-sAtha yadyapi kitane hI aMza meM dharma ne bhI parivartana kiyA hai, kitane hI nAma bhI usane badale haiM, to bhI unase usake AMtarika rUpa meM parivartana nahIM huA hai| vaha Aja bhI vaisA hI hajAroM mUr3ha vizvAsoM kA poSaka aura manuSya kI mAnasika dAsatAoM kA samarthaka hai, jaisA ki pAMca hajAra varSa pUrva thaa|" ___ aura Izvara ? usake saMbaMdha meM rAhula kA kahanA hai ki "dharma aura Izvara kA prAya: aTUTa saMbaMdha hai- yaha bhI manuSya ke zaizava kAla ke bhayabhIta anta:karaNa kI sRSTi kA eka vikasita rUpa hai| vastuta: Izvara manuSya kA mAnasaputra hai|" Izvara kA khayAla hamArI sabhI prakAra kI pragati kA bAdhaka hai| mAnasika dAsatA kI vaha jabardasta ber3I hai| zoSakoM kA vaha astra hai, kyoMki usake sahAre vaha kahate haiM- "dhanI garIba usake banAye hue haiM vaha jo karatA hai, saba ThIka karatA hai usakI marjI para apane ko chor3a do|" rAhula samAjazAstrI the| hara vastu ke kAryakAraNa para gaMbhIratA se vicAra karate the| Izvara aura dharma kI carcA meM ve isa natIje para pahuMce ki "Izvara pUMjIpatiyoM ke bar3e kAma kI cIja hai| yadi Izvara kA khyAla pahale se na hotA to Aja vaha usakA AviSkAra krte| yahI vajaha hai ki thake dimAga vAle zoSakoM ke poSaka kitane hI vaijJAnika dharma aura Izvara ke samarthaka dekhe jAte haiN|" agara rAhula jindA hote to jora dekara itanA ve aura kahate ki "Izvara Aja ke rAjanItijJoM ke bhI bar3e kAma kI cIja hai| ve kitane Izvara bhakta haiM ki deza kI ekatA ko bhI dAMva Izvara aura dharma ke saMbaMdha meM yaha dhAraNA kisI eka majahaba yA sampradAya ke sambandha meM nahIM thii| vizva ke nakze meM dharma kA jo amAnavIya rUpa ubharA hai usI ke vizleSaNa para unhoMne yaha rAya kAyama kI thii| "tumhArI kSaya' pustaka meM unake vicAra ullekhanIya haiN| unakA kahanA hai ki yaha dalIla galata hai ki sabhI dharma samAna bhAva se sadupadeza dete haiN| unakA kahanA hai ki duniyA ke sabhI majahaboM meM bhArI matabheda hai| ye matabheda sirpha vicAroM taka hI sImita nahIM rahe, balki pichale do hajAra varSoM kA itihAsa batalA rahA hai ki ina matabhedoM ke kAraNa majahaboM ne eka-dUsare ke Upara julma ke kitane pahAr3a ddhaae| yUnAna aura roma ke amara kalAkAroM kI kRtiyoM kA Aja abhAva kyoM dIkhatA hai? isalie ki vahAM eka majahaba AyA jo aisI mUrtiyoM ke astitva ko apane lie khatare kI cIja samajhatA thaa| IrAna kI jAtIya kalA, sAhitya aura saMskRti kA nAmazeSa-sA kyoM ho jAnA par3A? kyoMki use eka aise majahaba se pAlA par3A jo iMsAniyata kA nAma bhI dharatI se miTA dene para tulA huA thaa| meksiko aura perU, turkistAna aura aphagAnistAna, misra aura jAvA jahAM bhI dekhiye, majahaboM ne apane ko kalA, sAhitya aura saMskRti kA duzmana sAbita kiyA aura khUna kharAbI ? isake lie to pUchiye mt| apane-apane khudA aura bhagavAna ke nAma para apanI-apanI kitAboM aura pAkhaMDoM ke nAma para manuSya ke khUna ko unhoMne pAnI se bhI sastA kara dikhlaayaa| popa aura petriyArka, eMjila aura IsA ke nAma para pratibhAzAlI vyaktiyoM ke vicAra svAtaMtrya ko Aga aura lohe ke jariye dabAte rhe| kitanoM ko jIte jI Aga meM jalAyA, kitanoM ko cI se dbaayaa| bhAratIya dhArmika madAndhatA para TippaNI karate hue unhoMne likhA ki "hindustAna kI bhUmi aisI dhArmika madAndhatA kI kama zikAra nahIM rhii| islAma se Ane ke pahale bhI kyA majahaba ne vedamaMtra bolane aura sunane vAloM ke kAnoM meM pighale rAMge aura lAkha ko nahIM bharA? ...islAma ke Ane ke bAda to hindU dharma aura islAma ke khUreja jhagar3e Aja taka cala rahe haiN| kahane ke lie islAma zakti aura vizvabandhutva kA dharma kahalAtA hai, hindU dharma brahmajJAna aura sahiSNutA kA dharma batalAyA jAtA hai| kintu kyA ina donoM dharmoM ne apane isa dAve ko kAryarUpa meM pariNata karake dikhalAyA hai?" rAhulajI ke prazna kA uttara hai nhiiN| na taba aura na aaj| rAhula ne bar3e kaThora zabdoM meM likhA- "hindustAniyoM kI ekatA majahaboM ke mela para nahIM hogI, balki majahaboM kI citA pr|" dharma kA yaha hiMsAtmaka aura pharebI rUpa rAhula ko pasanda nahIM thaa| jina dinoM rAhula sakriya rAjanIti kara rahe the una dinoM unhoMne nihita svArtho dvArA dharma kA ghRNita upayoga dekhA thaa| isa prakAra dharma aura Izvara ke masale para rAhula kaTu se bhI adhika kaTu the| sabhAoM meM ve apanI bAta kahane meM hicakicAte nahIM the| bihAra kI bahuterI janasabhAoM meM unheM sakriya virodha kA sAmanA hIraka jayantI smArikA vidvat khaNDa / 22 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI karanA par3A thaa| dharma ke vyAvahArika rUpa ko dekhakara ve kaTu ho uThe the| navajAgaraNa ke bIca hara samajhadAra ko jina samasyAoM se TakArAnA par3A thA unameM hI eka hindU aura musalamAna kI samasyA thii| donoM dharmoM ke vyavahAra pakSa kI bhUmikA kA ullekha Upara kiyA gayA hai| kintu isake tala meM praveza kara rAhulajI ne kahA thA ki "isa samasyA kI buniyAda kisI majabUta patthara para nahIM hai| koI Arthika prazna aisA nahIM hai jo isa samasyA kI jar3a meM ho aura Arthika prazna hI kisI bAta ko majabUta banAtA hai| yaha sArA jhagar3A uccavarga aura madhyavarga kA banAyA hai| hindU muslima jhagar3oM se unakA (bar3oM kA) koI nukasAna nahIM hotaa| marate aura jela jAte haiM, to sAdhAraNa garIba log|" rAhula jI ke isa vizleSaNa meM ullekhanIya hai kisI vastu ke virodha meM artha kI bhUmikA evaM garIboM ko maulavAda se alaga karake dekhnaa| Aja kI rAjanIti meM vastuta: isa dhArmika mudde ko lekara jitanA parezAna uccavarga yA madhyavarga hai, utanA garIba yA kisAna majadUra nhiiN| pArasparika bhAI-cAre ke dvArA isa samasyA kA samAdhAna saMbhava hai bazarta maulavAdiyoM kI bhUmikA dhyAna meM rhe| rAhula kA kahanA hai, ucca aura madhyavarga ke caritra kA pardAphAza karanA Avazyaka hai| premacaMda ne apane kathA sAhitya tathA prabaMdhoM meM yaha kAma kiyA thaa| sAmantI samAja vyavasthA kI hI upaja eka aura samasyA hamAre bIca bAra-bAra AtI rahI hai aura hama usake sahI upacAra kI apekSA sAmayika marahama paTTI kara dete rahe haiN| rAhula ne likhA hai ki "samAja kI ber3iyAM jelakhAne kI ber3iyoM se bhI sakhta hai|" achUta yA harijana samasyA isI taraha kI eka sAmAjika vyAdhi hai| varNavyavasthA kI jaMjIroM se jakar3A abhizapta achUtoM kA vRhata varga apanI sAmAjika mukti ke lie tar3aphar3A rahA hai| na jAne kaba aura kisa azubha ghar3I meM isa vyavasthA kA prAdurbhAva huA thA magara Aja bhI vaha guMjalaka mArakara baiThI huI hai| kabhI hama usako dhArmika pUjA pATha ke bahAne maMdira praveza kI ora Thelate haiM to kabhI sAmAjika nyAya ke nAma para naukarI ke Tukar3e pheMkate rahe haiN| isa prakAra satahI samAdhAna kara apanI udAratA kA daMbha karate haiN| isa maMDala aura kamaMDala ke bIca unheM jhUThe aura sAmayika bhulAve meM rakhe hue haiN| rAhulajI ne isa para likhA hai ki "dharma pustakeM isa anyAya ke AdhyAtmika aura dArzanika kAraNa peza karatI haiN|" yaha bheda bhAva hindU-musalamAna donoM meM hai| musalamAnoM meM bhI momina aura gaira momina kA savAla paidA hotA hai| rAhulajI ne achUta samasyA ke mUla meM Arthika svataMtratA kA abhAva batAte hue likhA hai ki "(harijanoM) unake lie maMdiroM ke dvAra kholane ke lie pracAra karane meM hameM samaya nahIM khonA caahie| yaha kAma kevala vyartha hI nahIM, balki khuda harijanoM ke lie khataranAka bhI hai| yaha purohitoM kI cAlAkI aura dharmAndhatA hI hai jo ki unakI vartamAna adhogati kA kAraNa hai| ina sarala manuSyoM ko aisI sarala sastI auSadhi na diijie| pujArI, dharma aura mandira ko jahannuma meM jAne diijie| agara Apake sAmane apane deza aura apane lie koI Adarza hai to unakI (harijanoM) Arthika viSamatAoM kA adhyayana kIjie aura unako dUra karane kI ceSTA kiijie| audyogika yojanA meM sarakAra harijanoM ko adhika se adhika Age bar3hAne kA avasara pradAna kara sakatI hai|" ina viSayoM ke alAvA bhI rAhulajI ne jamIMdArI, kisAna, khetihara-majadUra, zikSA, sadAcAra, samAja jaise viSayoM para bhI vicAra kiyA hai| isa dRSTi se unakI pustaka "dimAgI gulAmI" evaM "tumhArI kSaya" paThanIya hai| isI taraha "sAmyavAda hI kyoM" pustaka meM unhoMne sarala bhASA meM sAmyavAda ke muddoM kA paricaya diyaa| ye tInoM pustakeM rAhulajI kI samAja cetanA ko samajhane meM bar3e kAma kI haiN| rAhula kI samAja cetanA ke darzanika AdhAra kI jAnakArI ke lie unakI pustaka "darzana digdarzana" kA adhyayana Avazyaka hai| jisameM unhoMne vividha dArzanika dhArAoM kA mUlyAMkana kara anAtmavAdI lokAyata darzana kI ora dRSTi AkarSita kI hai| rAhula kA sArA prayAsa rUr3hiyoM se mukti kA prayAsa hai| mAnasika dAsatA se mukti pAne ke lie rAhula ne kahA hai ki "hameM apanI mAnasika dAsatA kI eka-eka kar3I ko bedardI ke sAtha tor3akara pheMkane ke lie taiyAra honA caahie| bAharI krAMti se kahI jyAdA jarUrata mAnasika krAMti kI hai|" mAnasika dAsatA se mukti kA prayAsa bhI navajAgaraNa kA prayAsa hai| prazna hai kyA hama mAnasika dAsatA kI ber3I tor3ane ko taiyAra haiM? hamAre mana meM isa prazna ko uThA dene meM hI Aja rAhula kI sArthakatA hai| rAhula ke cintana kA mukhya ullekhanIya AyAma hai, mAnava samAja ke vikAsa kI dvandvAtmaka prkh| isI ke AdhAra para unhoMne samAja kA vizleSaNa kara dukha aura dAridraya ko samajhane kA prayAsa kiyA thaa| kahanA na hogA ki yahI dvandvavAda unake cintana kI kasauTI thii| jisase unhoMne zoSaka, zoSita, amIra, garIba, upekSitoM ko dekhA thaa| zoSakoM ko rAhula ne joMka zabda se saMbodhita kiyA hai| paribhASA hai "joMkajo apanI paravariza ke lie dharatI para mehanata kA sahArA nahIM letiiN| ve dUsaroM ke arjita khUna para gujara karatI haiN| mAnuSI joMkeM pAzavika joMkoM se jyAdA bhayaMkara hotI haiN|" rAhula ina zoSaka joMko kA anta cAhate the| inhIM ne sAmAjika saMtulana bigAr3a rakhA hai, aisA unakA vizvAsa thaa| isI dRSTi se unhoMne do-do mahAyuddhoM meM lipta zaktiyoM kI pahacAna kI thii| rAhula kI cintana dhArA sAmantavAda, pUMjIvAda, sAmrAjyavAda ke virodha kI dhArA hai, jisane saMkIrNatA, maulavAda, vikRtivAda, rUr3hivAda, vicchinnatAvAda, sAmpradAyikatA ko vikAsa ke patha meM bAdhaka mAnA hai| ___ anta meM rAhula kI pustaka "bhAgo nahIM (duniyA ko) badalo" ke prathama saMskaraNa se eka uddharaNa dekara bAta khatma karanA caahuuNgaa| "maiM kisI eka AdamI ko doSI nahIM maantaa| Aja jisa taraha kA mAnukha jAti kA DhAMcA dikhAI par3atA hai, asala meM saba doSa usI DhAMce kA hai| jaba taka vaha DhAMcA tor3akara nayA DhAMcA nahIM banAyA jAtA, taba taka duniyA naraka banI rhegii| DhAMcA tor3anA bhI eka AdamI ke bUte kA nahIM hai, isalie una saba logoM ko kAma karanA hai, jinako isa DhAMce ne AdamI nahIM rahane diyaa|" ___ rAhula ne AjIvana DhAMce ko tor3ane kA prayAsa kiyaa| ThIka hI hai akele basa kA nahIM thaa| DhAMce ko tor3ane kA prayAsa karanA hI unako smaraNa karanA hai| hindI vibhAga, vardhamAna vizvavidyAlaya hIraka jayantI smArikA vidvat khaNDa / 23