Book Title: Punarjanma Siddhant Pramansiddh Satyata
Author(s): Bhagvati Muni
Publisher: Z_Pushkarmuni_Abhinandan_Granth_012012.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211364/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .0 378 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : caturthakhaNDa +++++++++++++ punarjanma siddhAMta: pramANasiddha satyatA * zrI bhagavatImuni 'nirmala' sanAtana prazna prAyaH sabhI sajJAna sacetana prANadhAriyoM, manuSyoM ke jIvana meM kisI na kisI samaya yaha prazna Aye binA nahIM rahatA hai ki 'ko'haM kutaH AyAtaH maiM kauna hU~, kahA~ se AyA hU~ aura kahA~ jAU~gA ? prazna bahuta spaSTa hai, lekina anabhijJa evaM alpajJa vyakti to isa prazna ko kisI na kisI prakAra TAlane kA prayAsa karate haiM aura prayAsa karane para bhI jaba saphala nahIM hote haiM, svayaM samAdhAna ke kisI nizcita kendra bindu para nahIM A pAte aura dUsaroM kI jijJAsAoM kA samAdhAna nahIM kara pAte to kaha baiThate haiM yAvajjIved sukhaM jIved RNaM kRtvA ghRtaM pibet / bhasmIbhUtasya dehasyaH punarAgamanaM kutaH // jaba taka raho sukha, bhoga-vilAsa meM jIvana ko bitAo, sukha ke sAdhana svayaM ke pAsa na hoM to dUsaroM se udhAra le lo aura udhAra bhI na milate hoM to yena-kena-prakAreNa una para adhikAra kara lo kintu sukhapUrvaka rho| kyoMki isa zarIra ke naSTa ho jAne para punaH yaha zarIra mile yA na mile kucha nizcita nahIM hai, ataH vartamAna kI upekSA karake bhAvI ke vAtyAcakra meM maTakate rahanA kaunasI buddhimAnI hai ? lekina vivekazIla vidvAnoM kA yaha dRSTikoNa nahIM rahatA hai| adhikAMza vidvAn vicAra karake thaka jAte haiM aura uttara zAyada hI pAte haiM, parantu upekSaNIya nahIM mAnate haiN| kyoMki ye prazna sanAtana haiM aura samAdhAna ke prayAsa bhI purAtana haiN| atIta kAla se hI yaha khoja sabhI dezoM, sabhI matoM aura sabhI darzanoM meM kI jA rahI hai| darzanoM ke AvirbhAva, utpatti kA yahI prazna mUla AdhAra hai| dArzanikoM ne vibhinna rIti se uttara diye haiM aura apane-apane vicAra pradarzita kiye haiM / isa prazna para vicAra parAmarza kiye binA una una darzanoM ke AdhyAtmika siddhAnta ko sthApita karanA asaMbhava evaM kaThina hai / prazna kI jaTilatA kA kAraNa prazna kI jaTilatA ke rahasya kA anveSaNa karane para hameM do sthitiyA~ dRSTigocara hotI haiM pahalI, hamAre antara meM vyApta tatva jise AtmA kahate haiM use sabhI AstikavAdI dArzanikoM ne acchedya, adAhya, nitya, sanAtana mAnA hai / dUsarI bAta usakA janma aura maraNa ke bIca avasthAna hai-- jAtasya hi dhruvo mRtyu va janmamRtasya ca / veda, upaniSad Agama, tripiTaka, avestA, bAIbila Adi se lekara adhunAtana bAGamaya meM inhIM do bAtoM kA vicAra kiyA gayA hai / sabhI kA bIja prazna yahI hai / AtmA kI sanAtanatA svAnubhAva pratyakSa siddha hone para bhI bhale hI koI use 'pratyakSa pramANa siddha nahIM hai', yaha kahakara upekSA kara de / para janma aura maraNa hamAre dainaMdina anubhava ke viSaya haiM, ve pratyakSa haiN| pratidina kisI na kisI ke janma aura maraNa ke dRzya hama dekhate rahate haiM, tathApi yaha nahIM kahA jA sakatA hai ki sabhI inake vAstavika rahasya se paricita haiM / aparicita rahane kA kAraNa yaha hai ki inhIM ke kAryarUpa pUrvajanma-punarjanma aura paraloka tathA ina sabakA antima paryavasAna jisameM hotA hai vaha amRtatva rUpa mokSa ityAdi cAkSuSa pratyakSa pramANa gocara nahIM haiM / isIliye ye viSaya anAdi kAla se vivAdAspada rahe haiM aura jijJAsA ke nikaSa para punaH punaH parIkSaNIya rahe haiM / jisakA saMketa milatA hai mumukSu bAlaka naciketA dvArA yamarAja se pUche gaye prazna se ki Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ye prete vicikitsA manuSyatItyekenAyamastIti pNke| arthAt mRta manuSyoM ke viSaya meM yaha saMdeha hai ki koI to kahate haiM, vaha rahatA hai aura koI kahatA hai nahIM rahatA hai, isameM sacAI kyA hai ? punarjanma siddhAnta: pramANasiddha satyatA 376 prastuta viSaya kA mahatva vivAdAspada viSaya vicAraNIya hote haiM aura vivAda satya ke prakAzana evaM asatya ke parimArjana ke liye hotA hai, yaha eka sAmAnya niyama hai / ataeva punarjanma, paraloka Adi ye viSaya vivAdAspada haiM aura vivAdAspada isaliye haiN| ki pratyakSa pramANasiddha nahIM hai / lekina isa viSaya kA vicAra karate samaya yaha dhyAna rakhanA cAhiye ki pratyakSa pramANa hI vivAda ke samAdhAna meM eka mAtra pramANa nahIM hai / pramANa vicAra meM anumAna, zabda ityAdi anya pramANa aura unake poSaka anubhava Adi bhI mahatvapUrNa sthAna rakhate haiN| inake dvArA AtmA kI sanAtanatA, amaratA tathA usake vyApya pUrvajanma, punarjanma tathA paraloka Adi kI siddhi svataH svayameva ho jAtI hai aura usase nikalane vAle niSkarSa vyaSTi samaSTi para mahatvapUrNa prabhAva DAle binA nahIM rahate / inhIM ke AdhAra para hamAre naitika, dhArmika tathA tAttvika yA eka zabda meM kaheM to hamAre samagra AdhyAtmika jIvana aura saMskRti kI siddhi hotI hai| isIliye adhyAtmacintakoM aura pA~variya pAzcAtya dArzanikoM ne inakA mahatva svIkAra kiyA hai tathA jIvanavyApI svarUpa diyA hai / hamAre saMskAra pUrvajanma aura maraNottara jIvana ko mAnate haiN| hameM aisA kabhI anubhava nahIM hotA hai ki hama pUrva meM nahIM the aura uttarakAla meM nahIM rheNge| hamArA dharmaM tathA darzana ihaloka taka hI sImita nahIM hai kintu paga-paga para janmAntara tathA paraloka ko bhI dRSTi patha meM rakhe hue hai| isI prakAra hamArA jIvana vyApI sAdhanarUpa dharma manuSya ko sAkSAt yA paramparA yA Atma-sAkSAtkAra rUpa parama nizreyas yAnI mokSa rUpa parama puruSArtha kI ora hI pravRtta karatA hai / punarjanma aura paraloka kI mAnyatA ko bhautikavAdI pAzcAtya dArzanikoM ne kitanA mahatva diyA hai ? isakA saMketa to yathAprasaMga prastuta kiyA jAyegA, lekina hama bhAratIyoM ke liye maraNottara jIvana kA kitanA mahatva hai, yaha par3hiye bhAratIyadarzana ke ananya premI jarman vidvAna pAla DAyasana ke 'upaniSad darzana' nAmaka grantha ke nimnalikhita avataraNa meM 'maraNottara manuSya kI kyA gati hotI hai ? yaha prazna hameM jIvAtmA ke punarjanma ke siddhAnta kI ora le jAtA hai joki bhAratIya darzana kA atyanta maulika aura prabhAvakArI siddhAnta hai aura jo upaniSada kAla se lekara Aja taka bhAratIya cintana meM pramukha sthAna rakhatA hai / ' pAzcAtya vicArakoM kA samarthana paurvAtya aura vizeSatayA bhAratIya dArzanikoM ne sarvAnumati se pUrvajanma aura maraNottara jIvana-paraloka kA samarthana kiyA hai| unakI dRSTi meM to AtmA kI unnati tathA jagat meM dhArmika mAva, sukha-zAMti ke vistAra tathA pApoM se bacane ke liye paraloka aura punarjanma ko mAnanA Avazyaka hai / ve apane zodhakArya se yaha khoja nikAlane meM saphala rakta-mA~sa ke saMyoga se hI banA hai, kintu yaha hue haiM ki manuSya kA zarIra asthi majjA kA DhA~cA mAtra nahIM hai aura na ananta akSaya AtmA kA vyaktikaraNa hai / isa dRzyamAna bhautika zarIra kI aneka bAra mRtyu ho sakatI hai aura punarapi prApti bhii| lekina sUkSma zarIra apanI sahaja divyatA kI prApti taka banA rahatA hai| yaha AtmA sukha-dukha vijaya-parAjaya, nAmasAma Adi ke inhoM se aneka anubhavoM ko saMcita karatI hai, pratikSaNa acchI-burI zikSAyeM grahaNa karatI hai aura jaba taka kAmanAoM kA saMyoga banA rahatA hai tathA apane surakSita sthAna para nahIM pahu~ca jAtI taba taka janma-maraNa ke cakra meM bhaTakatI rahatI hai prakAra hai punarapi jananaM punarapi maraNaM punarapi jananI jaThare zayanam / pAzcAtya vicAroM ne bhI punarjanma ke bAre meM isI taraha ke vicAra vyakta kiye haiN| jinakA sArAMza isa suprasiddha yUnAnI tatvavettA pleTo ne jo darzana kI vyAkhyA kI hai, usakA kendrabindu punarjanma mAnA hai| pleTo ke suyogya ziSya arastU to punarjanma ko mAnane ke liye itane AgrahazIla the ki unhoMne apane sama kAlIna dArzanikoM ko saMbodhita karate hue kahA - 'hameM isa mata kA kadApi Adara nahIM karanA cAhiye ki cUMki hama mAnava Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EES 380 zrI goremuni abhinandana grantha : caturtha khaNDa haiM, tathA martya haiM isaliye hama apane vicAra mAnava tathA mRtyuloka taka hI sImita rkheN| cAhiye to yaha ki hama apane jIvana ke devI aMza ko jAgrata karake amaratva kA anubhava karane meM koI kasara na uThA rakheM / ' lUthara ke anusAra mAvI jIvana ke niSedha kA artha hotA hai - svayaM ke Izvaratva kA tathA uccatara naitika jIvana kA niSedha evaM svairAcAra kA svIkAra / phrAMsIsI dharma pracAraka mesilaoN tathA IsAI saMtapAla ke artha hotA hai, vivekapUrNa jIvana kA anta aura vikAramaya jIvana ke pha~ca vicAraka renana ne kahA hai ki bhAvI jIvana tathA ke bhayaMkara naitika tathA AdhyAtmika patana meM honA anivArya hai / maikaTegArTa ke matAnusAra AtmA ke amaratva kI sAdhaka yuktiyoM ke dvArA hI hamAre bhAvI jIvana ke sAtha hI pUrvajanma kI bhI siddhi ho jAtI hai| eka ke binA dUsare meM vizvAsa tarkasaMgata aura yuktiyukta nahIM hai / mAnava vaMza zAstrI to apane anveSaNoM se isa niSkarSa para pahu~ce ki maraNottara jIvana meM vizvAsa sabhyatA ke zaizavakAla se hI vyApaka rUpa se pracalita rahA hai jo kalpanA mAtra na hokara eka nizcayAtmaka tathya hai / AtmA kI amaratA aura usameM vyApya punarjanma ko na mAnane ke kAraNa hone vAlI hAniyoM kI ora bhI dhyAna AkarSita karate hue aneka pAzcAtya vidvAnoM ne apane-apane vicAra vyakta kiye haiN| jisameM se kucha isa prakAra haiM anusAra- deha ke sAtha hI AtmA kA nAza mAnane kA liye dvAra mukta karanA / AtmA ke amaratva meM avizvAsa kA paryavasAna mAnava sara henarI jonsa likhate haiM- " amaratva ke niSedha kA artha hotA hai pUrNa nAstikatA / amaratva ko svIkAra karake hI hama pUrNAtipUrNa vizvapati meM tathA usakI susaMbaddha evaM arthapUrNa racanA meM vizvAsa rakha sakate haiM anyathA yaha vizva yAdRcchika aura avicAramUlaka hI siddha hogA / " zrI priMgala peTisana ne apane 'amaratva vicAra' grantha meM likhA hai- yaha kahanA atizayoktipUrNa na hogA ki mRtyu viSayaka cintana ne hI manuSya ko sacce artha meM manuSya banAyA hai| usake darzana, usake dharma tathA usake sarvazreSTha kAvya ke mUla meM mRtyu tathA use antima tathya na mAnane kI preraNA hI rahI haiN|" zrI I0 ema0 melIna ke vicAroM meM to AtmA ke amaratva kA bhAratIya cintana hI gUMja rahA hai / 'mAnava kI AtmA' nAmaka grantha meM pragaTa kiye gaye unake nimnalikhita vicAra mananIya haiM 'yadi kisI kAraNavaza manuSya jAti ke mana se AtmA ke amaratva kA siddhAnta apahRta ho jAye to kyA ho ? jisa prakAra tAza ke bar3e sAre ba~gale meM se nIce ke eka tAza ke nikAla lene para jaise sArA ba~galA phaharAkara gira par3atA hai, ThIka vaise hI manuSya ke sAre dharma-siddhAnta, usakI pAnika zraddhAyeM, usakI sArI dArzanika prakriyAyeM ityAdi kI bar3I-bar3I imArateM kSaNArdha meM vinAza ke bar3e sAre Dhera meM mila jaayeN| mAnava jAti ke mana meM isa martya zarIra meM rahane vAlI amara AtmA meM vizva vyApaka rUpa meM pAyA jAne vAlA vizvAsa itanA baddhamUla hai ki mAno use vidhAtA ne hI yahA~ nihita kiyA hai|' - upayukta vivecana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki vizva ke sAmAnya jana se lekara sammAnya vidvAna vicArakoM ne AtmA kI amaratA tathA pUrvajanma va maraNottara jIvana meM vizvAsa vyakta kiyA hai / svAnubhava se bhI isI siddhAnta kI puSTi hotI hai / isIlie vizva ke sabhI Astika darzanoM ne AtmA ke atIta, vartamAna aura anAgata meM dhArAvAhika astitva evaM amaratA kA bodha karAne ke liye punarjanma siddhAnta kA eka svara se samarthana kiyA hai| unhoMne kahA hai ki mRtyu jIvana kA anta nahIM hai| kyoMki AtmA amara hai aura yaha amara AtmA mRtyu ke dvArA pUrva zarIra kA parityAga kara navIna zarIra vaise hI dhAraNa kara letI hai jaise ki hama Apa jIrNa-zIrNa vastra kA tyAga kara yathAsamaya navIna vastra dhAraNa karate haiM / punarjanma kA kAraNa kyA hai ? AtmA svabhAvataH ajara, amara, avinAzI hai aura usakI amaratA kA bodha karane ke sAtha-sAtha punarjanma ke AdhAra janma-maraNa kA niSedha karane ke liye kahA gayA hai na jAyate mriyate vA kadAcinnAyaM bhUtvA bhavitA vA na bhUyaH / ajo nityaH zAzvato'yaM purANo na hanyate hanyamAne zarIre // isake sAtha hI dUsarI jagaha yaha saMketa bhI dekhane meM AtA hai- te taM bhuktvA svargalokaM vizAlaM kSINe puNye matrtyalokaM vizanti / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ punarjanma siddhAnta : pramANasiddha satyatA __ arthAt yaha AtmA kisI kAla meM bhI na janmatI hai aura na maratI hI hai tathA na yaha utpanna hokara phira hone vAlI hai| kyoMki yaha ajanmA hai, nitya, sanAtana aura purAtana hai| zarIra ke mAre jAne para bhI yaha nahIM mArI jAtI hai| vaha svargaloka ke sukhoM ko bhogane ke anantara puNya ke kSINa hone para martyaloka meM AtI hai| isa prakAra AtmA ko ajara, amara, avinAzI mAnakara bhI janma-maraNadharmA mAnanA eka dUsare ke viparIta kathana hai aura usa sthiti meM punarjanma kA AdhAra kyA hai ? isa jijJAsA kA samAdhAna karane evaM ajara AtmA ke punajanma ke AdhAra ko spaSTa karane ke lie uttara hogA ki punarjanma kA kAraNa karma haiN| usakA phala bhogane ke lie hI punarjanma lenA par3atA hai| vaise to karma zabda kA sAmAnya artha kriyA, karma, vyApAra Adi hai lekina itane mAtra se hI karma kA vAstavika Azaya spaSTa nahIM hotA hai| ataH karma zabda meM garmita antarrahasya ko samajhane ke lie hameM isa dRzyamAna jAgatika vyavasthA para dRSTipAta karanA hogaa| hamArA yaha dRzyamAna jagata paraspara viruddha guNadharma vAle do prakAra ke padArthoM kI saMracanA kA pariNAma hai / eka prakAra ke padArtha ve haiM-jinameM jJAna hai, icchAe~ haiM aura sukha-duHkha kA anubhava karane kI kSamatA hai aura dUsare prakAra ke padArtha ve haiM jinameM prathama prakAra ke batAye gaye padArthoM kA koI guNa dharma nahIM hai / ina donoM prakAra ke padArthoM meM se prathama ko sacetana (jIva) aura dvitIya ko acetana (ajIva) kahate haiM / jIva kI pravRtti meM jIva svayaM bhAvAtmaka aura kriyAtmaka puruSArtha karatA hai aura ajIva kI pravRtti sAhajika rUpa se binA kisI prayatna puruSArtha ke hotI rahatI hai| donoM kA zuddha rUpa to hameM dikhAI nahIM detA hai kintu vividha skandhoM se mizrita ajIva athavA ajIva saMzliSTa jIva ko hI dekhate haiN| unake yaha dRzyamAna rUpa vikArajanya haiM / vibhinna cintakoM ne apane-apane dRSTikoNa se isakA vicAra kiyA hai| sacetana aura acetana donoM prakAra ke padArtha sakriya haiN| unameM apanI-apanI kriyA hotI hai / unake apane apane svabhAva haiM / svabhAva ko ve donoM atikramaNa nahIM karate haiM / ataH svabhAva se mela khAne vAlI kriyA aura samAna guNa dharma vAlA padArtha sajAtIya kahalAtA hai aura usase bhinna vijAtIya / jaba samAna guNa-dharma vAle padArtha kA saMyoga hotA hai to unameM koI vikAra utpanna nahIM hotA hai kintu viruddha guNa-dharma vAle padArtha ke milate hI vikAra paidA ho jAtA hai aura usa sthiti meM ve vikArI kahalAne lagate haiN| jaisA ki Upara batAyA gayA hai ki acetana aura sacetana donoM prakAra ke padArtha sakriya haiM, kriyAzIla haiM ataH kriyA ke phalasvarUpa acetana meM vijAtIya dravya ke milane se vikAra to utpanna hotA hai kintu vaha apanI ora se pratikriyA nahIM karatA hai / jabaki sacetana kI yaha apanI vizeSatA hai ki vijAtIya dravya ke sAtha saMyoga hone para pratikriyA karatA hai| yaha pratikriyA do prakAra kI hotI hai-grahaNa aura tyAga ruup| grahaNAtmaka kriyA se vikRta aura tyAga rUpa kriyA se avikRta-zuddha banatA hai / tyAga kriyA se svabhAvastha aura grahaNa kriyA se vikAragrasta hotA hai| isa kathana kA phalitArtha yaha huA ki sacetana ke lie acetana vijAtIya padArtha hai aura jaba sacetana ke sAtha acetana kA saMyoga hotA hai taba usameM vikAra utpanna ho jAtA hai / isa saMyoga aura tajjanya vikAra rUpa kArya ko dArzanika bhASA meM karma yA anya samAnArthaka zabdoM se kaha sakate haiN| karma zabda ke sAmAnya artha kArya Adi kA Upara saMketa kiyA jA cukA hai| lekina itane mAtra se hI karma kA vAstavika artha spaSTa nahIM ho jAtA hai| isIlie dArzanikoM ne karma zabda kA vilakSaNa hI artha kiyA hai jisameM kriyA kI pradhAnatA to hai hI, lekina vaha kriyA kisakI aura usase kyA upalabdhi hotI hai, isako spaSTa karane ke lie batAyA hai ki rAga-dveSa se saMyukta saMsArI AtmA ke andara prati samaya parispandanAtmaka kriyA hotI hai aura usake nimitta se AtmA ke sAtha eka prakAra kA acetana dravya AkarSita hotA hai aura vaha rAgadveSa kA nimitta pAkara AtmA ke sAtha ba~dha jAtA hai| vaha saMbaddha dravya samaya pAkara apanA vipAkadarzana karAtA hai, sukha-duHkha rUpa phala dene lagatA hai, use karma kahate haiN| karma zabda kA Azaya abhivyakta karane ke lie dArzanika jagata meM vibhinna zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai / jaise mAyA, avidyA, prakRti, apUrva, vAsanA, Azaya, dharmAdharma, adRSTa, saMskAra, bhAgya Adi / inakA mUla artha karIba-karIba vahI hai jo karma meM antanihita bhAva hai| AtmA svabhAvataH yadyapi zuddha-buddha hai aura yaha sthiti saMsArAtIta AtmA ko hotI hai, lekina jaba taka saMsAra meM hai, zarIra indriyoM Adi kA saMyoga banA huA hai taba taka usameM rAga-dveSa rUpa pariNati karane kA bhI svabhAva hai| isa Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : caturtha khaNDa ++++rammeruporn-stamirmireonimurturerimi.mmmm...saree.. LAN rAgadveSAtmaka svabhAva ke kAraNa vaha karmabaddha ho jAtI hai aura usake phalasvarUpa kitanI hI AtmAyeM zarIra dhAraNa karane ke lie deva, manuSya, pazu, pakSI Adi yoniyoM ko prApta hotI haiM aura kitanI hI sthAvara (vRkSAdi) yoniyoM ko prApta hotI haiM / saMsArI AtmAoM ko zarIra Adi kI prApti kI eka kramabaddha paramparA hai jisako nimna prakAra se spaSTa samajhA jA sakatA hai jo khalu saMsArattho jIvo tatto du hodi prinnaamo| pariNAmAdo kammaM kammAdo hodi gavi sugadi / gavimadhagadassa deho dehAdo indriyANi jAyante / tevi duvi sayaggahaNaM tatto rAgo va boso vaa| jAyadi jIvassevaM bhAvo saMsAracakkavAlammi // paraloka aura punarjanma kA prazna saMsArI AtmA ke sAtha jur3A huA hai| vaha gati se gatyantara kaise hotA hai, vahAM vaha kyA prApta karatA hai ? Adi kA saMkSepa meM Upara saMketa kiyA gayA hai ki jo jIva saMsAra meM sthita hai usake rAga-dveSa rUpa pariNAma hote haiM ina pariNAmoM ke hone meM nimitta banatA hai unake mana, vacana, kAyA kA prispndn| ina parispandana se karmoM kA Asrava hotA hai aura karmAsrava hone se parabhava sambandhI gati Adi kA baMdha ho jAtA hai| jaba vartamAna bhava ko samApta karane ke bAda yAnI mRtyu ke uparAMta usa gati ko prApta karatA hai to tadanukUla zarIra kI prApti hotI hai, usa zarIra meM aMgopAMga indriyoM kA suyoga banatA hai| indriyoM se apane yogya viSayoM kA grahaNa hotA hai| yadi manojJa viSayoM kA grahaNa ho gayA to rAga aura amanojJa viSayoM kA grahaNa huA to dveSa, isa prakAra rAgadveSa kA krama calatA rahatA hai aura ina rAga-dveSa rUpa bhAvoM se punarapi jananaM punarapi maraNam isa prakAra janma-maraNa rUpa saMsAra kA cakra apanI abAdhagati se calatA hai| - isI bAta ko vibhinna dArzanikoM ne apane-apane zabdoM meM spaSTa kiyA hai| jaise ki sAMkhya dArzanikoM ne kahA hai ki Atmano bhogAyatanaM zarIram-isa jIva ko sukha-duHkha ke bhogoM ke lie bAra-bAra eka zarIra se dUsare zarIra meM bhaTakanA par3atA hai / yadi janma-janmAntara nahIM hote to jIva kI aneka avasthAeM dekhane meM kyoM AtIM ? janmAdi kI vyavasthA se hI yaha siddha hotA hai ki puruSa (jIva, AtmA) bahuta haiN| janmanA karma aura karmaNA janma zRkhalAeM calatI rahatI haiM / ye silasile mokSa taka bane rahate haiM / yaha anekatva baddha-puruSoM kI apekSA hotA hai mukta-puruSoM kI apekSA nhiiN| maharSi pataMjali ne bhI karma ko punarjanma kA kAraNa mAnate hue kahA hai ki 'satimUle tadvipAko jAtyAyu gAH' arthAt avidyA Adi klezoM kI jar3a rahane taka usa karmAzaya kA pariNAma janma, Ayu aura bhoga hotA hai / nizcita kAla taka kisI jIvAtmA kA eka zarIra ke sAtha sambandha banA rahanA Ayu kahalAtI hai aura indriyoM ke viSaya rUpa, rasa, gaMdha zabda aura sparza ye bhoga haiM / kleza jar3a haiM aura una jar3oM se karmAzaya vRkSa vRddhiMgata hotA hai / usa vRkSa meM janma, Ayu aura bhoga yaha tIna prakAra ke phala lagate haiN| yaha vRkSa tabhI taka phala detA rahatA hai jaba taka avidyA Adi jar3eM vidyamAna rahatI haiN| unase saMskAra utpanna hote haiM / ina saMskAroM ke phalasvarUpa janma, Ayu, bhogarUpa phala bhogane ke lie vibhinna yoniyoM meM jAnA par3atA hai| __ anya dArzanikoM ne bhI isI prakAra punarjanma ke lie kAraNa rUpa meM karma ko mAnyatA dI hai aura jana-sAdhAraNa kI dhAraNA ko santa tulasIdAsa ke zabdoM meM isa prakAra kaha sakate haiM karama pradhAna vizva raci rakhA / jo jasa karahi so tasa phala caakhaa| pUrvokta samagra kathana kA sArAMza yaha hai ki AtmA kA yathArtha svabhAva cinmaya hai, na kisI kA kArya hai aura na kAraNa, na vikAra hai aura na vikArI / lekina anAdikAlIna rAga dveSa-rUpa pariNati ke kAraNa janma-maraNa ke nimittabhUta karmoM ko karatI huI janma-maraNa ke cakra meM par3I rahatI hai| isake phalasvarUpa kabhI sukha bhogatI hai to kabhI duHkha, kabhI rAjA to kabhI raMka kI sthiti meM pahuMcatI hai, kabhI deva yoni to kabhI kITa pataMga Adi kSudra pazu yoniyoM, kabhI brAhmaNa to kabhI zUdra, kabhI balavAna to kabhI nirbala, kabhI surUpa to kabhI kurUpa Adi na jAne kitanI-kitanI vividha ucca-nIca yoniyoM aura sthitiyoM ko prApta karatI rahatI hai| ina sthitiyoM ke anubhava se punarjanma ke kAraNabhUta zubhAzubha karmoM kI sthiti svayameva siddha ho jAtI hai| punarjanma mAnane kA kAraNa mAna liyA ki karma phalabhoga ke lie ina zarIra-indriyoM Adi kI prApti hotI hai / lekina prazna hotA hai Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ punarjanma siddhAnta: pramANasiddha satyatA 383 ++++++++ ki punarjanma kyoM mAnanA cAhie ? kyoMki karma kiyA aura usakA usI samaya phala mila gayA to yaha kaise mAnA jA sakatA hai ki karmaphala-bhoga ke lie janmAntara honA bhI Avazyaka hai ? aura yadi janmAntara, punarjanma mAna bhI liyA to usase kyA lAbha ? anAtmavAdiyoM, prakRtivAdiyoM yA vikAsavAdiyoM ke pAsa isakA koI uttara nahIM hai / yadi hama pUrvajanma aura uttarajanma se nirapekSa vartamAna jIvana ko hI jIvana kA prathama praveza mAna leM to hamArI cetanA parimita ho jAtI hai / parantu yaha sabhI svIkAra karate haiM ki AdhyAtmika tathA buddhijIvI prANI hone ke kAraNa manuSya ko apanI sImitatAoM kA atikramaNa karanA caahie| vaha sasIma meM kabhI santuSTa nahIM huA hai aura atikramaNa hI usake jIvana kI saccI mahattA hai / hamAre antara meM vyApta cetanA anAvRtta cetanA kA aMza nahIM hai / kintu utanI hI paripUrNa aura kSamatA vAlI hai / vaha bhI usI ke samakakSa hai / vizvavyApakatA kI dhAraNA eka nayA unmeSa, utsAha abhivyakta karatI hai aura usa adamya AkAMkSA ke sAtha Age bar3hatI hai ki vyakti ke rUpa meM hamAre isa vartamAna bhautika prAkaTya se pUrva mI hamArA astitva thA evaM isake uttaravartI kAla meM bhI rahegA / pUrvajanma aura punarjanma na mAnane kA artha hotA hai ki hamArA vartamAna jIvana Akasmika hai, vaha yahachA se, binA kisI kAraNa ke aura binA kisI uddezya ke hotA hai aura vaise hI usakA anta ho jAtA hai| isakA Azaya yaha huA ki yahA~ kAryakAraNa bhAva saMbaMdha ne virAma le liyA / kintu yaha vizva yadRcchA pariNAma nahIM hai, balki susambaddha, suvyavasthita ataeva kAryakAraNabhAva se baddha hai / yadi yaha janma hai to isakA koI kAraNa honA cAhie aura vaha isa janma se pUrva hI honA caahie| kyoMki kAraNa kA svarUpa hI yaha hai ki vaha kArya ke niyata kSaNa se pUrvavartI ho| isI prakAra yadi yaha janma hai to bhAvI janma bhI avazya honA cAhie kyoMki vartamAna janma meM bhAvI janma ke bIja boye jAte haiM aura yaha ajJAnamUlaka bhavacakra taba taka calatA rahatA hai, jaba taka yathArtha jJAna ke dvArA usakA Atyantika uccheda nahIM ho jAtA hai / hamArA vartamAna janma hI hamAre pUrva jIvana aura maraNottara astitva ko siddha karatA hai aura usake lie yaha abAdhita siddhAnta paryApta pramANa hai--'nAsato vidyatebhAvo nAbhAvo vidyate sataH' asat kA kabhI bhAva (utpAda) nahIM hotA hai aura sat kA kabhI abhAva (vinAza) nahIM ho sakatA hai| pAzcAtya vicArakoM ne bhI isa siddhAnta ko svIkAra kiyA hai tathA bhautika vijJAna ke anusAra jagat meM kisI bhI padArtha kA nAza nahIM hotA hai kintu rUpAntara mAtra hotA hai / vijJAna zakti ke saMrakSaNa siddhAnta meM aura padArtha kI anazvaratA ke siddhAnta meM vizvAsa karatA hai| jaba jagata ke jar3a padArthoM kI yaha sthiti hai taba AtmA ke bhI padArtha hone se usakI dhArAvAhika anazvaratA svayameva siddha honI cAhie / pUrvajanma aura punarjanma to usake rUpAntara mAtra haiM / prANimAtra meM jijIviSA kI utkaTa AkAMkSA ke darzana hote haiM / lekina isake sAtha maraNabhaya kA bhI unase sambandha jur3A huA hai / saMsAra ke samasta bhayoM meM yadi koI sabase bar3A bhaya hai to vaha maraNa kA bhaya ho sakatA hai / koI mI prANI nahIM cAhatA ki merA maraNa ho / lekina isake astitva ko nakArA nahIM jAtA hai / phira bhI Aja jo hama vikAsa, kalA, saMskRti, sthApatya Adi ke prAMjala rUpa kA darzana karate haiM to usake pIche yaha vizvAsa hai ki maraNa zarIra kA hotA hai / maraNa zarIra ko naSTa kara sakatA hai aura maiM to sadaiva rahane vAlA hU~-sambhavAmi yuge yuge / yaha vizvAsa banA kaise ? yadi isake kAraNa kI mImAMsA karane jAyeM to spaSTa ho jAyegA ki punarjanma ke avalambana se jIvitecchA kI pUrti hotI rahatI hai / samaya par3ane para zarIrotsarga karane meM bhI hicakicAhaTa nahIM hotI hai / vizva ke sabhI dharmoM aura dharmAcAryo, cintakoM ne hameM yahI AsthA yaha hamArA vArtamAnika jIvana atIta ke aneka jIvanoM ke pazcAt hameM isake taiyAra karane vAlA eka par3Ava hai| hamane yadi isa upadeza para dhyAna diyA to hameM janmoM aura avasAnoM kI nirantaratA rakhane kA upadeza diyA hai ki pRthvI kA bAda ke ananta aura ucca jIvana ke lie para vizvAsa karanA hI pdd'egaa| kyA isa zarIra meM hamAre astitva ke kevala eka sImita dAyare ke kucha eka anubhavoM para hamAre ananta jIvana ko nirbhara kiyA jA sakatA hai ? aura aisA karanA kyA yuktisaMgata bhI hogA ? amaratA kA koI bhI siddhAnta prAk astitva ko anivArya mAnakara hI Age bar3ha sakatA hai| vaiyaktika amaratA para AsthA rakhane vAle yadi punarjanma ko svIkAra kara leM to unake vizvAsa kA yuktisaMgata AdhAra adhika puSTa ho sakatA hai| usa sthiti meM zarIra se bhinna dIrghakAlavyApI AtmA kA astitva mAnanA hI hogA jo eka aisI vikAsamAna prakriyA meM saMlagna hai jise aneka janmagata zarIroM kI AvazyakatA hai / 90 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 zrI puSkaramuni abhinandana prantha : caturtha khaNDa marrrrrrrrrrrrrrrrrrrormirmirmirrrrrrrrrrrrrrrr+++++ hamAre janma ko eka Akasmika ghaTanA mAtra mAnane vAlI dhAraNA se apane Apako unmukta karanA eka bauddhika AvazyakatA hai| isI kAraNa aneka astitvoM kI AdhArabhUta dhAraNA kA yaha siddhAnta ki AtmA kA astitva sadaiva rahegA, hamArI vicAra-zakti ko bahuta ucca evaM utsAhaprada pratIta hotA hai| yadi hamAre pUrvajanmoM ke hamAre apane kiye hue karmoM se hI hamAre vartamAna jIvana kI sthitiyoM kA nirdhAraNa hotA hai to yaha hamAre durbhAgya-janita dukhoM se trANa karane ke sAtha bhAvI ko sukhada banAne ke puruSArtha ko karane kI preraNA detA hai aura yaha cintana karane ko avasara detA hai ki yaha avasara pracchanna saubhAgya ko anAvRta karane vAlA ho| yadi hamAre bhAgya nirmANa meM hamArA apanA koI hAtha nahIM hai, kintu saba kucha niyati para nirbhara hai to bhalAI, burAI, naitikatA, anaitikatA Adi kI sabhI saMhitAyeM vyartha haiM aura taba AzA kA koI artha nahIM raha jAtA hai| lekina yaha nahIM bhUlanA cAhie ki sampUrNa sukha kA mUla AzA hI hai / AzA ke sahAre hI manuSya vartamAna kI vikaTa se vikaTa paristhiti meM bhI apane prayatnoM se virAma nahIM letA hai| punarjanma ke siddhAnta ne na kevala hamAre bIca pAI jAne vAlI vyApaka viSamatAoM kI eka nyAyayukta vyAkhyA hamAre sAmane prastuta kI hai kintu hamAre lie bhAvI vikAsa evaM unnati kA mArga bhI khulA rakhA hai ki yadyapi Aja kI sthiti hamAre pUrvajanmoM kA pariNAma hai kintu bhAvI paristhitiyoM kA nirmANa hamAre apane karmoM para nirbhara hai / bhale hI atIta meM hama pramAdavaza apane jIvana ko saMvAra na pAye hoM, lekina vartamAna hamArA hai| isako hama jaisA banAyeMge, usase vartamAna sukhada hone ke sAtha anAgata bhI svarNima hogA / isalie jyoMhI isa punarjanma ko svIkAra kara lete haiM tyoMhI hamAre sampUrNa sukha-duHkha kA kAraNa hamArI samajha meM A jAtA hai aura hama apane bhaviSya ke bAre meM Azvasta ho sakate haiN| yaha satya hai ki zubhAzubha karmoM ke phalasvarUpa acchI-burI yoniyoM meM janma hotA hai / yadi zubhAzubha karmoM ke phalasvarUpa acchI-burI yoniyoM meM janma honA na mAnA jAye to isa jaivika sRSTi meM vividhatAyeM hI nahIM hotI aura usI sthiti meM yA to sabhI prANiyoM ko manuSya hI honA cAhiye thA yA anya koI shriirdhaarii| lekina vividhatAyeM dRSTipocara ho rahI haiM aura yaha prANI kabhI kSatriya, vaizya, brAhmaNa yA kabhI cANDAla kula meM janma letA hai| kabhI deva, nAraka, varNasaMkara Adi kahalAtA hai| itanA hI kyoM? kabhI kITa, pataMgA, kuMthuA yA cIMTI taka hotA hai aura isa prakAra kRtakarmoM ke anusAra yoni, zarIra Adi prApta karake karmavipAka ko bhogatA rahatA hai| isa mAnyatA se vyakti aura samAja donoM ko lAbha hotA hai aura vaha lAbha hai vyakti kI bure kAryoM kI ora pravRtti na honA aura acche kAryoM meM pravRtta honA-asuhAdoviNavitti suhe pvittii| yaha sthiti tabhI banegI jaba punarjanma mAnA jAyegA / punarjanma meM AsthA rakhane vAlA to pratyeka sthiti meM yahI anubhUti karatA hai-merI jaisI hI AtmA sabakI hai aura unakI jaisI hI merI AtmA hai / unakI aura merI AtmA ke guNoM, zakti Adi meM samAnatA hai, kisI prakAra kA antara nahIM hai| ve bhI apane adhyavasAya dvArA nara se nArAyaNa bana sakate haiM / merI AtmA kI vartamAna sthiti kaisI bhI ho lekina bhUtakAla meM anya jIvoM jaisI huI hai aura bhaviSya meM bhI ho sakatI hai| jIva mAtra kisI na kisI samaya paraspara nikaTa sambandhI rahe haiM aura bhaviSya meM bhI bana sakate haiN| lekina ye saMsAra ke nAte-rizte ThIka usI prakAra ke haiM, jisa prakAra samudra meM taraMgoM se TakarAkara Aye hue do kASTha kabhI eka-dUsare se mila jAte haiM / isaliye kisase dveSa karU aura kisase rAga karUM? mere liye to sabhI prANI AtmIya haiM aura unake sAtha prema sauhArda hai| isa prakAra jo manuSya saba prANiyoM meM apane ko aura svayaM meM saba prANiyoM ko dekhatA hai-Atmavat sarvabhUteSu, vaha kabhI bhI kisI se ghRNA, dveSa, burA, bartAva nahIM karatA hai| kyoMki Atmatulya mAnane vAle vyakti ke liye sabhI prANI apane AtmasvarUpa hI ho jAte haiN| yaha mAnyatA aura vizvAsa tabhI banatA hai jaba AtmA kI ajaratA, amaratA meM AsthA hone ke sAtha pUrvajanma aura punarjanma kI zRGkhalAbaddha dhArA meM niSThA ho| paraloka tathA punarjanma ke prati AsthA rakhane ke kAraNa hI pratyeka vyakti yaha samajhatA hai ki usakA sukhaduHkha, zreSThatva, kaniSThatva, sadguNoM kA sadbhAva-asadbhAva Adi saba usI ke pUrvajanmoM meM kiye gaye karmoM ke pariNAma haiM aura isa janma meM yadi vaha apane karmoM meM aura adhika sudhAra karale to iha va para janma meM aura adhika zreSTha evaM sukhI bana sakatA hai / isake sAtha use yaha bhI vizvAsa ho sakatA hai ki jIvana kA carama lakSya-mokSa isa janma meM prApta nahIM ho rahA hai, lekina aisA nahIM hai ki use maiM prApta na kara sakU~ / ucita prayatna meM rata rahane se vaha Ane vAle janmoM meM avazya prApta hogaa| punarjanma ko mAnane ke lAbhoM kA yadi saMkSepa meM saMketa kareM to yaha hogA ki kisI bhI eka vartamAna janma meM Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prANI karma karatA huA jaba thaka jAtA hai to vaha karmoM ke bhAra se thakita hokara hInatA kA anubhava karane lagatA hai aura usa avasthA meM usake sAmane ghora nirAzA chA jAtI hai| lekina punarjanma hone se jIva isa AzA meM rahatA hai ki hameM vartamAna zubha karmAnusAra punaH sukhopabhoga kA avasara milegA aura Atmabala kA saMcAra hote rahane se vaha niraMtara karmayogI kI bhAMti karma karatA rahatA hai| vaha apane bAre meM vizvAsa rakhatA hai ki tU to amRta kA putra hai -amRtasya putrA: aura usakA lakSya rahatA hai-uttiSThata jAgrata prApya varAnnibodhata tU uTha ! apanI anAdi avidyAjanya mohanidrA ko chor3a aura apane vAstavika svarUpa ko pahacAna; AtmajJAna prApta kara / punarjanma siddhAnta: pramANasiddha satyatA 385 maraNabhaya kA kAraNa jaba yaha nizcita hai ki nitya svayaM prakAza jJAna hI AtmA kA svabhAva hai, paramAnanda usakA svabhAva hai / maiM sadaiva banA rahane vAlA huuN| taba yaha prazna hotA hai ki yadi svarUpataH amara haiM to hameM marane se bhaya kyoM lagatA hai aura sadaiva bane rahane kI icchA kyoM hotI hai ? priyajana ke janma para khuziyA~ aura maraNa hone para vilApa kyoM kiyA jAtA hai ? isakA uttara yaha hai ki ajJAna, avidyA, moha, mAyA ke prabhAva se hama apane ajara, amara, saccidAnanda svarUpa ko svapnavat samajha kara bhUla jAte haiM aura dRzyamAna jagat meM satyabuddhi rakha kara dehAdi anAtma-padArthoM ke sAtha mithyA tAdAtmya sthApita kara baiThe haiN| isakA pariNAma yaha huA ki hama apane amaratva ko anAtma-padArthoM para Aropita karake unako zAzvata aura unake vinazvara svarUpa ko svayaM para Aropita karake apane Apako maraNazIla samajhane lagate haiM / ajJAna kA to yaha svabhAva hI hotA hai / lekina svAnubhava aura zAstra isa AtmasvarUpa viSayaka ajJAna ko dUra karake sadaiva yaha AhvAna karate haiM ki he mAnava ! tU na to martya hai aura na jar3a hai evaM na niryAta paratantra hai / AtmasvarUpa satyAnI trikAlAbAdhita hai| isIliye jJAnIjanoM ne mRtyu ko mahotsava kI saMjJA dI hai aura ve mRtyujayI hokara zAzvata amaratA ko prApta karate haiM / aba prazna hotA hai ki mRtyu para vijaya prApti ke apane-apane vicAra vyakta kiye haiN| lekina una sabhI ke parityAga aura nirAkaraNa sattA kI upalabdhi hone para mRtyu aura na pralaya hai / sAdhana kyA haiM ? isake sAdhana ke rUpa meM vibhinna vicArakoM ne kathana kA sArAMza yaha hai ki anAtmA meM Atmabuddhi kA para vijaya prApta ho jAtI hai / usa sthiti meM na to janma hai punarjanma ke sAdhaka pramANa uparyukta kathana se abhI taka hama yaha samajha cuke haiM ki AtmA sanAtana hai, lekina janma aura maraNa rUpa usakI sthiti karmakRta hai / jaba taka niHzeSa rUpa se karmakSaya nahIM ho jAtA hai taba taka janma aura maraNa kA cakra calatA rahegA / aba yahA~ kucha aise pramANa va prazna prastuta kiye jAte haiM jinakA samAdhAna punarjanma mAne binA nahIM ho sakatA hai| / 1. hama dekhate haiM ki mAtA-pitA ke AcAra, vicAra, vyavahAra, pArivArika vAtAvaraNa Adi se bhI kabhIkabhI bAlaka ke AcAra-vicAra vilakSaNa hI hote haiN| mAtA-pitA sarala, dharmAtmA, nyAya-nIti se jIvana-vyavahAra calAte haiM, lekina unakI saMtAna krUratA, hiMsA, beImAnI meM Ananda mAnane vAlI hotI hai| mAtA-pitA bilakula apar3ha hote haiM, lekina bAlaka itanA kuzAgra buddhi ki bar3e-bar3e vidvAnoM meM usakI gaNanA kI jAtI hai / kinhIM - kinhIM mAtA-pitAoM kI ruci jisa bAta para bilakula nahIM hotI hai, kintu bAlaka usameM siddhahasta bana jAtA hai yaha saba kaise hotA hai aura isa prakAra kI vibhinnatA kA kAraNa kyA hai ? isake liye Asa-pAsa kI paristhiti hI kAraNa nahIM mAnI jA sakatI hai / kyoMki samAna paristhiti aura dekhabhAla barAbara hote rahane para bhI aneka vidyArthiyoM meM vicAra aura vyavahAra kI bhinnatA dekhI jAtI hai / yaha bhI dekhane meM AtA hai ki mAtA-pitA kI yogyatA bahuta bar3hI car3hI hotI hai aura cAhate haiM ki vaisI hI yogyatA santAna meM bhI Aye, lekina unake lAkha prayatna karane para bhI putra-putrI Adi saMtAna nirI gaMvAra raha jAtI haiN| 2. yaha to pratyakSa hai ki eka sAtha yugala rUpa se janme hue do bAlaka bhI samAna nahIM hote haiN| donoM kI samAna rUpa se barAbara dekhabhAla hone, zikSA-dIkSA ke saMskAra siMcana karane para bhI eka sAdhAraNa rahatA hai aura dUsare kI vidvattA evaM pratibhA ko saMsAra sammAnita karatA hai| eka ko dekhakara khuzI hotI hai aura dUsare ko dekhanA bhI loga pasaMda nahIM karate haiM, ghRNA karate haiM / eka dIrghajIvI hotA hai aura dUsarA prayatna karane para bhI yama kA atithi banane se nahIM bacAyA jAtA / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 200-09-19 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : caturtha khaNDa 1 eka svastha aura baliSTha hotA hai to dUsare kA roga se pIchA nahIM chUTatA hai jo zaktipratimA aura vilakSaNatA mahAvIra, buddha Adi meM thI vaha unake mAtA-pitA meM nahIM thI / isI prakAra ke aura dUsare bhI udAharaNa diye jA sakate haiM, jina para dhyAna dene se yaha spaSTa ho jAtA hai ki ye saba vilakSaNatAyeM na to vartamAna jIvana kI kRti kA pariNAma haiM aura na vAtAvaraNa, paristhiti Adi kA aura na mAtA-pitA ke saMskAroM kA / yaha saba to garbha ke samaya se bhI pUrva mAnane kI ora saMketa karatI haiM / vahI vartamAna kI apekSA pUrvajanma hai / pUrvajanma meM icchA yA pravRtti dvArA jo saMskAra arjita kiye haiM, unhIM ke AdhAra para ina saba praznoM aura vilakSaNatAoM kA sahI samAdhAna prApta kiyA jA sakatA hai| jisa yukti se eka pUrvajanma siddha ho jAtA hai to usI se aneka pUrvajanmoM kI paraMparA bhI siddha ho jAtI hai| 3. yaha niyama to sabhI jAnate haiM aura anubhUta sthiti hai ki kriyA kI pratikriyA anivAryataH hotI hai| hameM yaha pratyakSa rUpa se anubhava hotA hai ki jo jaisA karegA, vaisA phala use bhoganA par3egA - 'karmAyatta phalaM puMsAm ' pratyeka karma kA tadanurUpa phala bhoganA hI par3atA hai| hamAre jIvana vyavahAra meM aneka prakAra ke karma hote rahate haiM, mana, vANI, zarIra dvArA niraMtara karma pravRtti hotI rahatI hai / jinameM se kucha tatkAla phala dene vAlI aura kucha vilaMba se aura kucha pravRttiyAM aisI hotI haiM jinakA phalabhoga isI janma meM nahIM kiyA jAtA hai kintu janmAntaroM meM kiyA jA sakatA hai| jisake liye pramANa hai tathAgata buddha kA yaha kathana ita ekanavate kalpe zaktyA me puruSo hataH / tasya karma vipAkena pAde viddho'smi bhikSavaH // - aba se ikyAnave kalpa pahale merI zakti ( zastra) dvArA eka puruSa mArA gayA thaa| usake karma vipAka se hai| bhikSuo ! merA paira kA~Te se bIMdhA gayA hai| 4. yaha bAta to anubhava viruddha hai ki iha jIvana samApta ho jAne ke sAtha samasta karma bhI samApta ho jAte haiM, kiMtu usake badale yaha sarvamAnya siddhAMta hai ki karma kabhI niSphala nahIM hotA hai aura na kie hue karmoM kA phalabhoga kiye binA mukti hotI hai / isa sthiti meM abhukta karmoM kA phalabhoga jIva kaba karegA yA kara sakatA hai ? to uttara hogA ki janmAntara meM unakA phalabhoga karegA / cAhe phira vaha janmAntara nikaTa bhaviSya kA ho yA usake bAda kA yA sudUra anAgata kA aura phalabhoga ke liye jo bhI janmAntara hogA, usI kA dUsarA nAma punarjanma hai / 5. koI bhI saMtAna mAtA-pitA ke binA utpanna nahIM ho sakatI hai, aisA kAryakAraNa, janya-janaka bhAva pratyakSa siddha hai / yadi kisI ke mAtA-pitA janmate hI kAla-kavalita ho gaye hoM to unake pratyakSa na hone ke kAraNa kyA unakA astitva na mAnA jAyegA ? yadi isakA uttara hA~ meM diyA jAye to saMtAna AyI kahA~ se ? usakA janma ho kaise gayA ? yahI tarka pitAmaha prapitAmaha Adi ke saMbaMdha meM bhI diyA jA sakatA hai| kevala pratyakSa se samasta vizva ke vartamAna padArtha siddha nahIM hote haiM, unakI siddhi ke liye bhI jaba anumAna Adi pramANa mAne jAte haiM to atIta anAgata tattvoM ko siddha karane ke liye anumAna Adi ko mAnanA hI par3egA / 6. zarIra kI taraha, AtmA kA parivartana nahIM hotA hai| zarIra meM avasthAnusAra parivartana dekhA jAtA hai| bAlyAvasthA meM hamAre sabhI zarIrAvayava komala aura choTe hote haiM, kada bhI choTA hotA hai, svara bhI mIThA hotA hai, vajana bhI kama hotA hai| lekina jaba yuvAvasthA AtI hai tathA hamAre aMga pahale se kaThora aura bar3e ho jAte haiM, AvAja bhArI ho jAtI hai, kada laMbA ho jAtA hai, vajana bar3ha jAtA hai, dAr3hI mUMcha A jAtI hai| isI prakAra bur3hApe meM hamAre aMga zithila ho jAte haiM, zarIra kI sundaratA naSTa ho jAtI hai / bAla kAle se sapheda ho jAte haiM, dAMta gira jAte haiM zArIrika aura aindriyaka zakti kSINa ho jAtI hai / parantu zarIra meM hone vAle ina parivartanoM ke bAda bhI AtmA nahIM badalatI hai / jo AramA pUrva meM thI vahI isa samaya bhI rahatI hai, usameM parivartana nahIM hotA hai aura isakA pramANa hai ki Aja se dasa bIsa varSa pahale hamAre jIvana meM ghaTI ghaTanAoM kA bhI hameM smaraNa rahatA hai / yadi AtmA meM bhI parivartana ho jAtA hai to unakA smaraNa nahIM rahanA cAhiye thaa| isase mAlUma par3atA hai ki smaraNa karane vAle do alaga-alaga vyakti nahIM haiM, balki eka hI vyakti hai / ataH jisa prakAra vartamAna zarIra meM parivartana hone para bhI AtmA nahIM badalI, usI prakAra marane ke bAda dUsarA zarIra milane para bhI AtmA nahIM badalI hai / isase bhI paraloka aura punarjanma hone kI kramabaddhatA siddha hotI hai| 7. bAlaka janmate hI kabhI bhayabhIta hote dekhA jAtA hai| rone lagatA hai aura janmane ke bAda kabhI ha~satA hai, kabhI rotA hai, kabhI sotA hai aura jaba mAtA use mukha meM stana detI hai to usase dUdha khIMcane lagatA hai | bAlaka Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ L punarjanma siddhAnta: pramANasiddha satyatA saba kriyAkalApa pUrvajanma kI sUcanA dete haiN| kyoMki isa janma meM to tatkAla usane ye saba bAteM sIkhI nahIM / pUrvajanma ke abhyAsa se hI ye saba bAteM usameM svAbhAvika hI hone lagatI haiM / pUrvajanma meM anubhUta sukha-duHkhoM kA smaraNa karake hI vaha ha~satA aura rotA va bhayabhIta hotA hai| pUrva meM anubhava kiye hue mRtyu bhaya ke kAraNa hI vaha kAMpane lagatA hai tathA pUrvajanma meM kiye hue stanyapAna ke abhyAsa se hI mAtA ke stana kA dUdha khIMcane lagatA hai| ina saba pravRttiyoM se pUrvajanma kI hI siddhi hotI hai / pUrvokta pramANoM se punarjanma kI siddhi ho jAtI hai tathA Aye dina sAmayika patra-patrikAoM meM punarjanma sambandhI samAcAra par3hane meM Ate haiM / jo punarjanma ke liye pratyakSa pramANa haiM / phira bhI vartamAna zarIra taka hI AtmA kA astitva svIkAra kiyA jAye to aneka naye-naye prazna paidA ho jAte haiM, jinakA samAdhAna punarjanma na mAnane para vyakti kA uddezya itanA saMkucita aura kAryakSetra itanA sImita ho jAyegA ki jisakI kalpanA nahIM kI jA sakatI hai| cetanA kI maryAdA vartamAna zarIra ke antima kSaNa taka mAna lene se vyakti ko mahatvAkAMkSA to eka taraha se chor3a denI par3atI hai| kyoMki maiM sadA kAyama rahU~gA, isa janma meM na sahI, lekina agale janma meM apanA uddezya avazya siddha karUMgA - yaha bhAvanA manuSya ke hRdaya meM jitanA bala va utsAha pragaTa karatI hai, utanA bala va utsAha anya koI bhAvanA prakaTa nahIM kara sakatI hai / isa bhAvanA ko mithyA nahIM kahA jA sakatA hai aura na yaha mithyA hai / usakA AvirbhAva svAbhAvika evaM vidita hai| 387 punarjanma vibhinna darzanoM kA dRSTikoNa punarjanma hai, punarjanma hone kA kyA kAraNa hai aura punarjanma mAnane se kyA lAbha hai Adi kI saMkSepa meM jAnakArI karAne ke bAda aba vibhinna darzanoM va dharmoM kA punarjanma saMbaMdhI dRSTikoNa prastuta karate haiN| sabhI AtmavAdI darzanoM ne punarjanma ko nirvivAda siddhAMta ke rUpa meM svIkAra kiyA hai ataH unake vicAroM ko saMkSepa meM aura eka janmavAdI hokara bhI punarjanma mAnane ke liye prerita hue darzanoM ke dRSTikoNa kA kucha vizeSa rUpa meM ullekha kiyA jA rahA hai / paurvAtya darzanoM aura dharmoM meM vaidika, bauddha aura jaina ye tIna pramukha haiN| sAMkhya yoga- vaizeSika Adi vaidika darzana ke upabheda haiM / inake mUla AdhAra veda, brAhmaNa aura upaniSad grantha haiM / upaniSadoM meM jo kucha bhI varNana kiyA gayA hai, usakA lakSya AtmA aura usakI vibhinna avasthAoM kA jJAna karanA hai| unameM Agata cintana aura kathAnaka Atma vicAra ke citra haiM, jinase punarjanma siddhAMta kI hI puSTi hotI hai| lekina vedoM meM bhI aisI RcAyeM haiM, jinase punarjanma siddhAMta kI puSTi ho jAtI hai| jaise ki Rgveda 1056 / 67 meM batAyA gayA hai ki paramAtmA prANa rUpa jIva ko bhoga ke liye eka deha se dUsarI deha taka le jAtA hai / ataH prArthanA hai ki vaha hameM agale janmoM meM sukha de, aisI kRpA kare ki sUryacandra Adi hamAre liye kalyANakArI siddha hoN| atharvaveda to aise mantroM se bharA par3A hai ki jinase punarjanma siddhAMta para kisI na kisI rUpa meM prakAza par3atA hai| unameM kahIM to AgAmI janma meM viziSTa vastue~ pAne kI prArthanA kI gaI to kahIM yaha kahA gayA hai ki pUrvajanma ke zreSTha kaniSTha karmoM ke anusAra hI jIvAtmA navIna yoniyoM ko dhAraNa karatI hai / isake liye dekhiye atharvaveda 7 6731, 511 / 2 / yajurveda 415, 1947 Adi mantroM meM jIvAtmA ke Agamana kI bAta kahI gaI hai / vahA~ kahA gayA hai ki jIvAtmA na kevala mAnava yA pazu yoniyoM meM janma letI hai, kiMtu jala, vanaspati, auSadhi Adi nAnA sthAnoM meM bhramaNa aura nivAsa karatI huI bAra-bAra janma dhAraNa karatI hai / - sAMkhyadarzana meM batAyA hai ki jo rasAdi kI anubhUti karatA hai, pUrvakRta ko bhogatA hai aura jo atIta meM thA evaM vartamAna meM bhI hai, vahI AtmA hai / usake kie hue karma naSTa nahIM hote haiM aura ve bAda meM bhI phala dete rahate haiM / sabhI karmoM kA phala tatkAla nahIM mila jAtA hai, isa jagata meM jo karma kiye haiM unakA bhoga yahIM samApta nahIM ho jAtA hai / isIliye zeSa karma phalabhoga ke liye dUsarA janma hotA hai aura liMga zarIra (sUkSma zarIra) hI eka dRzya deha ko chor3akara dUsarA zarIra dhAraNa karatA hai| nyAyadarzana bhI yahI kahatA hai ki AtmA ke nitya hone se janmAntara kI siddhi ho jAtI hai / athavA yoM bhI kaha sakate haiM ki janmAntara hone se AtmA kI nityatA siddha hai- AtmanityatvaM pretya bhAva siddhi (nyAyasUtra 4 / 1 / 10 ) aura janmAntara kA kAraNa hai pUrvakRta karmoM ke bhoga ke liye janmAntara, punarjanma mAnanA hI par3egA pUrva phalAnubaMdhanAt tadutpattiH (32064) jaba manuSya zarIra kA tyAga karatA hai, taba isa janma kI vidyA, karma, pUrva prajJA yA vAsanA AtmA ke sAtha jAtI hai aura isI jJAna evaM karma ke anusAra darzana kI punarjanma viSayaka dRSTi kA pUrva meM saMketa kiyA jA cukA hai tathA yaha AtmA, vyApaka mAnatA hai aura ahaMkArAdi se yukta vAsanAoM ke kAraNa hI phalopabhoga ke liye navIna janma hotA hai / yoga indriyoM aura ahaMkAra tInoM ko punarjanma hotA hai / 0 0 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ O *0 388 zrI puSkaramUni abhinandana grantha : caturtha khaNDa mImAMsAdarzana meM punarjanma kA samarthana karate hue jIvAtmA ke sthAna para ativAhika arthAt eka zarIra se dUsare zarIra taka le jAne vAle dehAbhimAnI-devatA kA saMketa kiyA hai| vaizeSika darzana AtmA ko sarvavyApI mAnatA hai lekina punarjanma ke saMbaMdha meM usakI mAnyatA hai ki mana ke dvArA jo aNu rUpa hai, eka zarIra se zarIrAntara kI prApti hotI hai| gItA meM aneka prasaMgoM para paraloka aura punarjanma kA pratipAdana kiyA gayA hai jaise ki zrIkRSNa arjuna ko saMbodhita karate hue kahate haiM na tvevAhaM jAtu nAsaM na tvaM neme janAdhipAH / na caiva na bhaviSyAyaH sarva vayamataH param // dehino'smin yathA dehe komaraM yauvanaM jarA / tathA dehAntaraprAptiH dhIrastatra muhyati // " na - na to aisA hI hai ki maiM kisI kAla meM nahIM thA yA tU nahIM yA athavAM ye rAjA loga nahIM the aura na aisA hI hai ki isase Age bhaviSya meM hama saba nahIM raheMge jaise jIvAtmA kI isa deha meM bAlya, yuvA aura bRddhAvasthAyeM hotI haiM, vaise hI anya zarIra kI bhI prApti hotI hai| ataeva isa viSaya meM dhIra puruSa mohita nahIM hote haiM / vedAntadarzana ke pramukha AcArya nimbArka ne punarjanma aura usake kAraNa ko spaSTa karate hue kahA hai ki jIvAtmA ajara, amara aura avinAzI hai / kintu use apane anAdi karmoM ke anusAra zarIra prApta hote haiM / unake dvArA vaha zubhAzubha karmoM ke phala bhogatI hai aura pUrva karmoM ke anusAra karma karatI hai| samaya pAkara unakA viyoga ho jAtA hai / isa prakAra jaba taka jIvoM ke karma evaM unake saMskAra bane rahate haiM taba taka janma-maraNa rUpI saMsRti cakra calatA rahatA hai | parAbhakti dvArA karmoM kI nivRtti aura mukti ho jAne para punarjanma nahIM hotA hai / punarjanma ke samaya jIvAtmA apane pUrva zarIra ko tyAga kara dUsare zarIra ko isa prakAra dhAraNa karatA hai jisa prakAra koI jIvita vyakti phaTe-purAne vastroM ko tyAga kara navIna vastra dhAraNa karatA hai| isa navIna zarIra ko dhAraNa karane ke do mArga haiM - 1. dhUmapAna (kRSNa gati) 2. devayAna (zukla gati aA~ca mArga )jJAnI jana to jA~ca mArga se dehAntara prApti ke liye jAkara mukta ho jAte haiN| unake karmabandhana samApta ho jAte haiM, jisase unakA punarjanma nahIM hotA hai / iSTa-pUtAdi sakAma karmoM meM nirata rahane vAle jIva dhUmayAna (kRSNagati) se jAte haiM aura puNya pApa kA phala bhoga kara punaH lauTa Ate haiN| ina donoM mArgoM ke atirikta eka tIsarA mArga aura hai-- jAyasva priyasva-arthAt pratidina janmanA aura maranA / yaha mArga kSudra jantuoM kA hotA hai / unakA utkramaNa na devayAna se hotA hai aura na pitRyAna se / jIvAtmA jaba apane pUrva sthUla zarIra ko chor3akara dUsare sthUla zarIra meM praveza karatI hai, taba sUkSma zarIra ke sAtha jAtI hai aura usake sahayoga se prApta zarIra Adi ke yogya sAmagrI kA saMcayana karane kI ora agrasara ho jAtI hai / vaiSNavAcAryo kA mantavya hai ki ajara, amara, avinAzI AtmA ko anAdi avidyA ke kAraNa hone vAle puNyapApa karma pravAha ke phaloM ko bhogane ke liye deva, mAnava, tiryak aura sthAvara ina cAra prakAra ke zarIroM meM praveza karanA par3atA hai / una-una dehoM meM praviSTa hote hI jIvAtmA ko dehAbhimAnI avidyA aura para vastuoM meM svakIyatvAbhimAnI avidyA ajJAna mithyAbhAsa hone lagatA hai / usase karma karma se dehapraveza aura dehapraveza se avidyA isa prakAra kA cakra anAdi kAla se calA A rahA hai| isa cakra ke kAraNa jIvAtmA ko sAMsArikatA, dukha Adi bhogane par3ate haiM / , inhIM vaidika darzanoM aura dharmoM para AdhArita vArtamAnika vibhinna paMthoM matoM meM bhI punarjanma ke siddhAnta ko svIkAra kiyA gayA hai| jaise ki rAmasnehI mata meM batAyA gayA hai ki jIvAtmA ke punarjanma lene ke sAdhAraNatayA nimnalikhita kAraNa haiM-1 bhagavAna kI AjJA se 2 puNya kSaya ho jAne para, 3-4 puNya-pApa kA phala bhogane ke liye 5-6 badalA lene aura cukAne ke liye 7, akAla mRtyu ho jAne para, 8 apUrNa sAdhanA ko pUrNa karane ke liye / sikha guru govinda siMha ne apane dasaveM grantha meM punarjanma ke bAre meM batAyA hai- jIvAtmA apane karmoM kA phala bhogane ke lie bAra-bAra janma letI hai / punarjanma kA mUla kAraNa yahI hai ki jo jaise karma karate haiM ve vaisI yoni prApta karate haiN| mAnava yoni prApta kara uttama kAryoM ke dvArA AvAgamana ke bandhanoM se mukta honA hI jIva kA mukhya dharma hai / jIva ke AvAgamana se chUTane kA eka hI upAya hai-- sAMsArika viSaya-vAsanAoM se mukta hokara zubha kAryoM ko niSkAma bhAva se sampanna karanA / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ +++ punarjanma siddhAnta: pramANasiddha satyatA 386 bauddhadarzana yadyapi anAtmavAdI darzana mAnA jAtA hai aura vaha anAtmavAdI isa artha meM hai ki usane AtmA ko eka svatantra maulika tattva na mAnakara saMtati pravAha ke rUpa meM usakA astitva svIkAra kiyA hai / phira bhI usameM punajanma siddhAnta ko mAnyatA dI gaI hai| isIlie tripiTakoM meM yathAprasaMga yatra-tatra svarga-naraka, pApa-puNya, sadgati-durgati Adi zabdoM kA spaSTa ullekha kiyA gayA hai / jAtaka kathAoM se to yaha pUrNarUpeNa pramANita ho jAtA hai ki punarjanma hotA hai aura karma phalabhoga bhI nizcita hai| karmoM ke saMskAra se adhivAsita hokara rUpa vedanA, vijJAna, saMjJA, saMskAra ina paMca skandha samUha rUpa jIva saMsRti meM ghUmatA huA sukha-dukha bhogatA hai tathA svarga-narakAdi ke sukha-dukha ko bhogane ke lie una-una lokoM meM A jAtA hai / ******** jainadarzana to karma siddhAntavAdI hai ataH usake zAstroM meM karma phalabhoga ke lie punarjanma hone kA spaSTa rUpa se digdarzana karAyA hai| jaise ki- atthi me AyA ubavAie se AyAvAdI loyAvAdI kammAvAdI kiriyAvAdI / - AcArAMga 1 / 1 / 1 yaha merI AtmA aupapAtika hai, karmAnusAra punarjanma grahaNa karatI hai AtmA ke punarjanma sambandhI siddhAnta ko svIkAra karane vAlA hI vastutaH AtmavAdI, lokavAdI, karmavAdI evaM kriyAvAdI hai / yaha jIvAtmA anekavAra ucca gotra meM aura anekabAra nIca gotra meM janma le cukI hai-se asaI uccAgoe asaI nIAgoe (AcArAMga 1 | 2|3) mAyAvI aura pramAdI bAra-bAra garbha meM avatarita hotA hai aura janma-maraNa karatA hai -- mAI pamAI puNa eka gabrbha --- AcArAMga 1|3|17| isa prakAra sabhI paurvAtya darzanoM aura dharmoM ne AtmA ke amaratva, astitva aura punarjanma ke bAre meM apaneapane dRSTikoNa ke anusAra AsthA vyakta karate hue samarthana kiyA hai| lekina isake viparIta pAzcAtya darzanoM meM eka janmavAda ko svIkAra karake bhI kisI na kisI rUpa meM punarjanma kI mAnyatA ko bhI sthAna diyA hai / islAma, IsAI aura yahUdI mata eka janma-vAdI haiM / inakA sAmUhika nAma semiTika hai| unakI tAe~ isa prakAra haiM yahUdI purANa yA zAstra meM paraloka kA koI ullekha nahIM hai / isa janma ke kRtakarmoM kA phalabhoga isI janma meM hotA hai| yahUdI mata ke anusAra bhaviSya meM Izvara prerita vrata masIhA pRthvI para aayeNge| IsAiyoM ke matAnusAra vaha masIhA IsA haiM, ve Izvara ke putra haiM, aura pRthvI para avatIrNa ho gaye haiM / islAma ke mata se muhammada Izvara keta hai| kucha vizeSa IsAI aura islAma ke mata se AtmA aura deha kA sambandha prAyaH avicchedya hai / isIlie misra dezavAsI 'mamI' kA anusaraNa karake mRta deha kA dAha na karake zava deha ko upayukta AkAra kI zava peTikA meM surakSita kara use bhUmi meM daphanA dete haiM / ye deha sudUra bhaviSyat kAla meM antima vicAra ke dina Izvara ke sihAsana ke donoM ora uThakara khar3e ho jAyeMge / unameM se dAhinI ora raheMge dharmAtmA aura bAyIM ora raheMge pApAtmA / manuSya jAti ke puruSoM ke alAvA anya kisI jIva kI yahA~ taka ki nArI kI bhI AtmA nahIM hotI hai / manuSya kA isa loka meM kevala eka bAra janma hotA hai / sarvavyApI brahma kI koI kalpanA bhI nahIM hai / yahUdI ke 'yahovA' IsAI ke 'gaoNDa' aura islAma ke 'allAha' Izvara haiN| ve puruSa haiM aura svarga meM rahate haiM / unakA avatAra nahIM hotA hai / svarga meM aura koI devatA nahIM hai aura na devI hai| semiTika dharma-granthoM ke anusAra anumAnataH 4004 I0 pUrva arthAt kevala chaha hajAra varSa pahale jagata kI sRSTi huI thii| ina semiTika matoM kI isa prakAra kI mAnyatAeM hai| ataeva inameM purtagma ke vicAroM ko nahIM honA cAhie thaa| lekina kurAna, bAIbila Adi meM kucha aise varNana haiM jo punarjanma ko svIkAra kiye binA yuktisaMgata nahIM mAne jA sakate haiM / unameM Agata kathanoM kA sArAMza isa prakAra hai IsAI mata --- bAibila meM rAjAoM kI dUsarI pustaka parva 2, Ayata 8, 15 meM varNana hai ki eliyAha navI kI AtmA marane ke bAda elozA meM A gii| isI prakAra malakI parva 4 Ayata 4, 5, 6 meM paramezvara dvArA isI eliyAha navI ko bhejane kI bAta kahI gaI hai / matI parva 11 Ayata 10 - 13 meM yUhannA vapatismA dene vAloM ko hI pUrvajanma kA eliyAha navI batAyA hai| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 o puSkaramUni abhinandana grantha caturthakhaNDa Bah se pahiy aa6 tt0 prArambhika kAla meM IsAiyoM ke kucha gupta siddhAnta the, jinameM punarjanma bhI sammilita thA / pAla aura IsAI dharmaguruoM ke lekhoM meM isakA saMketa hai / orijana meM isakA spaSTa rUpa se ullekha kiyA gayA hai / IsAI dharma kA eka sampradAya 'nAsTIsijma' isa siddhAnta ko prakaTa rUpa meM mAnatA thA / jisase anya IsAI sampradAya isake anuyAyiyoM ko kaSTa pahu~cAte the / isI prakAra sAimenisTa, vaisIliyana, vailenTInaya, mAzInisTa tathA mainIciyana Adi anya IsAI sampradAya bhI punarjanma ko mAnate the / IsA kI chaThI zatAbdI meM carca kI samiti ne kucha siddhAntoM ko mAnanA pApa ghoSita kara diyA thA, jisameM punarjanma bhI eka thA aura samrATa jasTIniyana ne rAjAjJA dvArA inake mAnane para pratibandha lagA diyA thA / pratibandhita sampradAyoM kI mAnyatA thI ki zarIra patana ke pazcAt jIvAtmA kA nyAya nirNaya bhagavAna Izvara gaoNDa ke samakSa hotA hai taba vaha svarga yA naraka meM bhejA jAtA hai| sukha-duHkha kA anubhava karAne vAlA zarIra yadyapi yahA~ peTI meM par3A rahatA hai, phira bhI jIva ko isa zarIra ke nimitta se kiye gaye karmoM ke kAraNa sukha yA dukhasvarga yA naraka bhoganA par3atA hai / islAma mata -- jaisA ki Upara meM aisI bahuta sI AyateM haiM, jisase punarjanma saMketa hai ki ise punarjanma kA siddhAnta mAnya nahIM hai / lekina kurAna zarIpha kI dhAraNA siddha hotI hai / jaise kurAna meM ullekha hai " aya insAna ! tujhe phira apane raba kI tarapha jAnA hai| vahI terA allAha hai| tujhe mehanata aura takalIpha ke sAtha daraje va daraje car3hakara usa taka pahu~canA hai| hamane tumheM jamIna meM se paidA kiyA hai aura hama tumheM phira usI jamIna meM bheja deMge aura usI meM se paidA kareMge phira Akhira taka karmoM para pakar3a karane ke lie Akhirata (punarjanma) kI jarUrata hai aura karmoM para pakar3a insApha kA takAjA hai / jisa prakAra usane tumheM aba paidA kiyA hai, vaise hI tuma phira paidA kiye jAoge / punarjanma ke bAre meM isI prakAra kI aura bhI AyateM kurAna meM haiM / punarjanma mAnane vAloM ke lie kurAna meM kahA gayA hai - 'Akhirata na mAnane se tamAma kArya vyartha ho jAyeMge (7 / 147) antima sthAna jahannama hogA ( 1017 ) manuSya haivAna bana jAtA hai (10 / 11) / islAma mata kA eka sampradAya sUphI mata kahalAtA hai| sUphI loga Amataura para tanA sukha ( punarjanma) ko mAnate haiM / ve punarjanma ko itarakA yA rijana bhI kahate haiN| unhoMne punarjanma ke bAre meM kAphI sUkSmatA se vicAra kiyA hai / ve AtmA ko manuSya zarIra meM punaH utpanna hone ko naskha ( manuSya gati), pazu zarIra meM phira paidA hone ko masta ( tiryaca gati), vanaspati meM punaH paidA hone ko phala (vanaspatikAya) aura miTTI, patthara Adi meM punaH paidA hone ke rasTana (pRthvIkAya) kahate haiN| jina sUphI vidvAnoM santoM ne punarjanma ko mAnA hai, unameM ahamada bina sAbita, ahamada vina yavasa, aka muslima khurAzAnI aura zaikhula izazakha ke nAma mukhya haiM / ina sabhI ne kurAna kI AyatoM aura unameM bhI suratula baraka Ayata 62 se 62 aura suratula bhAgadA Ayata 55 para apanI yuktiyoM ko kendrita kiyA hai / isakA phalitArtha yaha hai ki islAma dharma meM bhI tanAsukha ( punarjanma ) ke sambandha meM kAphI vicAra kiyA gayA hai / islAma ke pracAra ke pUrva araba nivAsI punarjanma ke siddhAnta meM vizvAsa rakhate the| vIkara likhate haiM ki araba dArzanikoM ko yaha siddhAnta bahuta priya thA aura kaI muslima vidvAnoM kI likhI pustakoM meM aba bhI isake ullekha dekhane meM Ate haiN| yahUdI mata- - kabbAlA meM likhA hai ki patthara paudhA ho jAtA hai, paudhA jAnavara ho jAtA hai, jAnavara AdamI bana jAtA hai / AdamI rUha (AtmA) aura rUha khudA ho jAtI haiN| eka aura yahUdI grantha 'juhara' meM kahA hai-- use bArabAra janma lene kI ajamAizoM aura naye-naye janmoM meM se nikAlanA hai| sabhI rUhoM ko usI allAha meM lauTakara mila jAnA hai jisase ve nikalI haiN| lekina isa kArya ko karane ke lie sabhI rUhoM ko apane andara kamAla paidA karane hoMge / jinake bIja unake andara chipe hue haiN| agara yaha bAta eka jindagI meM pUrI nahIM hotI hai to unheM phira dUsarI jindagI zuru karanI hogI aura phira tIsarI, isI prakAra se Age-Age silasilA calatA rahegA, jaba taka ki vaha isa kAbila na ho jAye ki phira se allAha meM mila sake / pArasI dharma grantha 'gAthA' meM ullekha hai ki jo AdamI neka kArya karake allAha ko khuza karatA hai, use Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ punarjanma siddhAnta: pramANasiddha satyatA allAha pratyeka naye janma meM adhikAdhika mAraphata (AtmajJAna) aura apane Upara adhikAdhika kAbU detA hai aura jo AdamI nekI ke sthAna para vadI karatA hai, use allAha hara eka naye janma meM adhika burI paristhiti meM paidA karatA hai jaba taka ki vaha puna: lauTakara nekI kI tarapha na mur3e / 361 isa prakAra hama dekhate haiM ki vizva ke sabhI darzanoM, dharmoM aura pracalita mata-matAntaroM ne punarjanma ke siddhAnta ko svIkAra kiyA hai / punarjanma aura Adima yuga kA mAnava bhAratIya mahAdvIpa meM to punarjanma kA siddhAnta vartamAna ke sabhyatA yuga se bhI prAgatihAsika hai| AyoM ke Agamana se pUrva bhI bhArata ke mUla nivAsiyoM kA yaha vizvAsa thA ki manuSya marakara vanaspati Adi anya yoniyoM meM janma letA hai aura anya yonistha jIva manuSya zarIra prApta karate haiM / inhIM kA anusaraNa karake navAgata AryoM ne apane dharma-granthoM meM punarjanma ke va usake kAraNa karma siddhAnta ko sthAna diyA aura usase unakI tArkika evaM naitika cetanA ko santoSa milA jo upaniSadoM ke cintana se spaSTa ho jAtA hai / cInI sAhitya ke prAcIna granthoM ko dekhane se aise pramANa milate haiM ki bauddha dharma ke pracAra se pUrva vahA~ ke nivAsI paraloka aura punarjanma siddhAMta para vizvAsa karate the / aphrIkA aura amerikA ke Adi nivAsiyoM ko bhI punajanma kA siddhAMta mAnya vA yUropa ke jina yAtriyoM ne pahale aphrIkA kI yAtrA kI unhoMne likhA hai ki kaI sthAnoM ke loga punarjanma ko mAnate the / isI prakAra prArambha meM jo loga amerikA gaye unheM jJAta huA ki vahA~ ke mUla nivAsI isa siddhAMta para pUrNa vizvAsa rakhate the aura abhI bhI unameM yaha vizvAsa pAyA jAtA hai| maulDI nAmaka eka purAtatvavettA ne ina jana-jAtiyoM dvArA lakar3I aura pattharoM para banAye citroM ke AdhAra se likhA hai ki ina logoM kA yaha vizvAsa sArvajanika thA ki AtmA mRtyu hone para zarIra se pRthak ho jAtI hai / kucha jAtiyoM kA vizvAsa thA ki AtmA marakara puna: usI zarIra meM A jAtI hai, isIlie ve zava meM masAlA lagAkara dera taka surakSita rakhate the / kintu kaI jAtiyA~ aisI bhI thIM jo mRtyUparAMta AtmA kA naye naye zarIra meM janma lenA mAnatI thiiN| punarjanma aura pAzcAtya manISI pUrva kI taraha pazcima jagata meM bhI punarjanma siddhAMta ke bAre meM vicAra hotA rahA hai| pratyeka deza ke mUla nivAsiyoM meM punarjanma siddhAMta sarvamAnya thA / lekina bahuta se arvAcIna pAzcAtya vidvAnoM kA yaha mata hai ki punarjanma kA siddhAMta vAstavika nahIM hai / parantu una logoM kA yaha mata sarvathA bhrAnta hai / kyoMki svayaM pAzcAtya vizva ke dArzanikoM, lekhakoM va vaijJAnikoM ne apane anusandhAnoM dvArA punarjanma ke siddhAMta kA samarthana kiyA hai / prAcIna yUnAna ke mahAna dArzanika tathA vaijJAnika pAithAgorasa kA vicAra thA ki 'sAdhutA kI pAlanA karane para AtmA kA janma uccatara lokoM meM hotA hai aura duSkRta AtmAyeM nimna pazu Adi yoniyoM meM jAtI haiM / yadi manuSya aniyantrita indriyoM kI dAsatA se chuTakArA pA sake to vaha buddhimAna bana jAtA hai aura janma-maraNa ke cakra se chuTakArA pA jAtA hai / sukarAta kA mantavya thA ki mRtyu svapnavihIna nidrA hai aura punarjanma jAgrata loka ke darzana karane kA dvAra / pleTo bhI yahI mAnate the aura unakA vicAra thA ki kAmanA hI punarjanma kA kAraNa hai / manuSya apane pUrvajanmoM kA smaraNa kara sakatA hai tathA use yadi jIvana ke bandhana ko kATanA hai to use saba prakAra ke bhoga-vilAsoM ko tilAMjali denI hogI / orijena ne kahA hai - devI bhagavad vidhAna haraeka ke bAre meM usakI pravRtti, mana tathA svabhAva ke anusAra hI nirNaya karatA hai / mAnavIya mAnasa kabhI to acchAI se aura kabhI burAI se prabhAvita ho jAtA hai / isa kAraNa paramparA bhautika zarIra ke janma se bhI adhika purAnI hai / dArzanika mahAtmA ArphyUsa ke matAnusAra pApamaya jIvana bitAne para AtmA ghora naraka meM jAtI hai aura punarjanma ke bAda use manuSya kITa, pazu, pakSI Adi ke zarIra meM rahatA par3atA hai| pavitra jIvana bitAne para AtmA janma aura mRtyu ke cakra se mukti pA jAtI hai aura svarga meM jAtI hai| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 zrI puSkaramuni abhinandana prantha : caturtha khaNDa krisTana bulphe ke kathanAnusAra AtmA sUkSma hotI hai aura hamAre gupta karma hI hamAre vartamAna jIvana ke kAraNa haiN| lesiMga ke vicAroM meM pratyeka AtmA pUrNatA ke lie saceSTa hai aura uddezya pUrti ke lie isa dharatI para use aneka janma lene par3ate haiN| pikaTe aura novAlisa kI dRSTi meM mRtyu AtmAoM ke jIvana pravAha meM eka vizrAma sthiti ke atirikta aura kucha nahIM hai / jIvana hai kAmanA aura karma usake pariNAma haiM / jIvana aura mRtyu eka hI vastu haiM aura inameM se pora hotI huI AtmA amaratA ko prApta karatI hai| hegala ne kahA hai ki sabhI AtmAe~ pUrNatA kI ora bar3ha rahI haiM tathA jIvana va mRtyu unakI avasthAe~ haiN| mahAn dArzanika vaijJAnika lIpanija ne likhA hai-pratyeka jIvita vastu avinAzI hai-usake hrAsa tathA antarAvartana kA nAma mRtyu hai aura usakI buddhi tathA vikAsa kA nAma jIvana / marane vAlA prANI apane zarIra yantra kA kevala eka aMza mAtra letA hai aura vikAsa kI usa tanu avasthA athavA udbhava sthiti meM lauTa jAtA hai, jisameM janma ke pUrva thaa| pazuoM aura manuSyoM kA unake vartamAna jIvana se pahale koI astitva thA aura isa jIvana ke bAda bhI koI astitva hogA, isa bAta ko svIkAra karanA hI hogaa| pAzcAtya dArzanikoM kI taraha Adhunika kAla ke kaviyoM, lekhakoM, Adi ne bhI AtmAoM ke dehAntaravAda tathA punarjanma kI dhAraNA ko abhivyakta kiyA hai / pAzcAtya dArzanika kaviyoM meM emarsana, DrAiTana, varDasa, methyU aranolDa, zailI brAuniMga Adi ke nAma pramukha haiM / DrAiTana ne likhA hai ki isa amara AtmA kA vadha karane kI sAmarthya mRtyu meM nahIM hai / jaba mRtyu AtmA ke vartamAna zarIra kA vadha karane calatI hai to AtmA apanI akSuNNa zakti se nayA AvAsa khoja nikAlatI hai aura jo dUsare zarIra ko jIvana va prakAza se bhara detI hai| emarsana ne likhA hai ki yadi mRtyu yaha soce ki vaha AtmA kA vinAza kara rahI hai aura AtmA yaha soce ki use naSTa kiyA jA rahA hai to donoM hI usa sUkSma tattvajJAna se anabhijJa hai, jisake anusAra AtmA sthita rahatI hai aura AvAgamana ke cakra meM ghUmatI hai|| prAdhyApaka haksale kA kathana hai-kevala binA ThIka se soce-samajhe nirNaya lene vAle vicAraka hI punarjanma ke siddhAMta ko mUrkhatA kI bAta samajhakara usakA virodha kreNge| vikAsavAda ke siddhAMta kI taraha dehAntaravAda kA siddhAMta bhI vAstavika hai| kavi TenIsana ne apanI prasiddha racanA 'TU vaoNisa' meM apanI bhAvanA vyakta kI hai ki yadi mere pichale janma nimna stara ke rahe haiM aura mere mastiSka meM ina janmoM ke anubhava ekatrita ho gaye haiM to bhI maiM apane durbhAgya ko vismRta kara sakatA hai| isakA kAraNa yaha hai ki hama apane jIvana ke prArambhika varSoM ko bhUla jAyA karate haiN| purAnI smRtiyA~ hamAre kAnoM meM nahIM gUMjatI haiN| kaTTara nAstika jarmana vidvAna nITze ne bhI apane uttarArdha jIvana meM yaha svIkAra kiyA thA ki jaba taka manuSya karmabandhana meM par3A hai taba taka eka nAma rUpAtmaka deha kA nAza hone para karma ke pariNAmasvarUpa use isa sRSTi meM bhinna-bhinna nAma-rUpoM kA milanA kabhI nahIM chuTatA hai / dArzanika lyUmiMga kA kahanA hai ki jaba taka hara bAra nayA jJAna, nayA anubhava arjita karane kI kSamatA mujha meM hai, taba taka maiM punaH-punaH kyoM na lauTUM ? kyA maiM eka bAra itanA kucha lekara AtA hU~ ki mujhe punaH lauTane kA kaSTa uThAne kI koI AvazyakatA hI na rhe| maraNottara jIvana ke sambandha meM pAzcAtya jagata ke ciMtana kA Upara saMketa kiyA gayA hai aura vaijJAnikoM ne apane dRSTikoNa se zodha karake jo pariNAma nikAle, unase ve isa niSkarSa para pahu~ce ki bhogAsakta AtmAyeM marane ke bAda bahuta kaSTa bhogatI haiN| ve yahA~ taka anubhava karane meM akSama hotI haiM ki ve mRta ho cukI haiM, pUrva zarIra ke sAtha sambandha nahIM rahA hai / sAdhAraNatayA maraNoparAnta ve nidrAcchanna avasthA ko prApta hotI haiM, parantu ve usameM zAMti se so bhI nahIM sakatI haiN| bhautika AsaktiyoM ke unake pUrva-saMskAra unheM saMsAra meM apane cAhane vAloM se milane ke lie Ane ko bAdhya karate haiM, parantu jaba koI unheM nimaMtrita karane vAlA nahIM dikhatA to ve bahuta dukhI ho jAtI haiM / aneka Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ punarjanma siddhAnta: pramANasiddha satyatA vaijJAnikoM ne chAyAcitra khIMcane ke vizeSa kaimaroM se mRta AtmAoM ke citra khIMcane kI ceSTA kI aura usameM ve saphala bhI hue haiM / svAmI abhedAnanda ne apanI pustaka 'lAIpha biyonDa Detha' meM mRta AtmAoM ke bahuta se citra bhI diye haiM / pAzcAtya dezoM meM maraNottara jIvana ke bAre meM zodhakArya cala rahe haiM aura unake ina kAryoM ke pariNAmasvarUpa naye naye tathya pragaTa ho rahe haiM / 363 punarjanma aura manovijJAna kI dRSTi manovijJAna mAnava jIvana ke antarbAhya samasta vyApAroM kA vicAra karatA hai / ina vyApAroM ko carama pariti kyA hai ? yaha viSaya Adhunika manovijJAna kA viSaya nahIM hai, vaha isake vicAra kSetra se bAhara hai / mAnasika vyApAra mAnava svabhAva kA nirdeza karate haiN| jaisA svabhAva vaisA jIvana - yaha svabhAvavAdI manovijJAna kA siddhAMta hai / isakI dRSTi meM cetanA, mana, AtmA Adi tatvoM kA koI astitva hI nahIM hai / saba kucha svabhAva se hotA hai / arthAt svabhAvavAdI manovijJAna ne pahale AtmA ko ur3A diyA, usake bAda mana ko aura usake bAda cetanA ko ur3A diyA / aba usakA kSetra sirpha svabhAva yA vyavahArayukta zarIra taka raha gayA hai / bhautikavAdI manovijJAna ke anusAra to yaha mAnA jAtA hai ki mRtyu vyakti aura vyaktitva donoM kA nAza kara detI hai / unnIsavIM zatAbdI ke pUrva taka yUropa kA manovijJAna jAgrata avasthA taka hI sImita thA / phrAyaDa ne apane anusaMdhAna se svapna kI anubhUtiyoM ke AdhAra para upacetana aura acetana mana kA patA lagAyA thA aura suSupti kI preraNA tathA svarUpa para bhI kucha prakAza DAlA / briTena ke manovaijJAnika DA0 joDa ne prArthanA, prANAyAma, upavAsa, aura dhyAna, dhAraNA ke dvArA cittavRtti ko saMskRta banAne kA saMketa diyaa| thiyosophisTa logoM ne bhAratIya adhyAtma ko sparza karane kA prayatna kiyA / manovijJAna kI bhAratIya paramparA meM punarjanma kA siddhAnta pUrNatayA karmavAda para AdhArita hai| adhyAtma pradhAna manovijJAna kI yaha navIna zAkhA parAmanovijJAna ke nAma se jAnI jAtI hai / usake anusaMdhAna ke mukhya niSkarSa yaha haiM manuSya bhautika zarIra ke atirikta aura isake dvArA kArya karane vAlA eka AdhyAtmika prANI hai / jisameM aneka adbhuta mAnasika aura AdhyAtmika zaktiyA~- jaise divya dRSTi, atIndriya pratyakSa, manaHpratyaya jJAna, dUrakriyA, pracchanna saMvedana, pUrvabodha Adi haiM / mRtyu kevala sthUla zarIra ko samApta kara pAtI hai| marane ke bAda bhI mRta vyakti kI AtmA isa saMsAra ke vyaktiyoM para prabhAva DAlatI rahatI hai| usakA astitva kisI anya sUkSma loka meM sUkSma rUpa se rahatA hai jahA~ rahate hue vaha isa loka meM rahane vAle prANiyoM ke samparka meM A sakatI hai| sthUla zarIra ko hI vyaktitva mAnanA tathA yaha kahanA ki sthUla zarIra ke naSTa hone para vyaktitva hI samApta ho jAtA hai, ThIka usI prakAra se hai jisa prakAra se yaha kathana ki bijalI ke balva ke phUTa jAne para yA phyUja ho jAne para bijalI hI nahIM raha jAtI tathA usa balba ke sthala para koI balba hI nahIM jala sakatA / vyaktitva ke bAre meM isa prakAra kI dhAraNA mUrkhatApUrNa dhAraNA hai / sArAMza yaha hai ki vyaktitva meM bhautika tatvoM se pare kI zakti vidyamAna hai jo mRtyu dvArA samApta nahIM hotI kintu vaha usa rUpa meM yA rUpAntarita hokara apanA pradarzana kara sakatI hai / manovaijJAnika DA0 krUkAla ne hajAroM ghaTanAoM kA nirIkSaNa karake isa siddhAMta kA pratipAdana kiyA hai ki pratyeka prANI ke andara sUkSma zarIra hotA hai jo kucha avasaroM para vizeSataH mRtyu ke avasara para isa bhautika zarIra ko chor3akara bAhara nikalatA hai| paraloka meM prANI isa sUkSma zarIra ke dvArA hI vahA~ ke jIvana aura bhogoM ko bhogatA hai / unhoMne apanI pustaka 'suprIma eDavencarsa' meM jo mRtyu, paraloka aura punarjanma kA varNana kiyA hai, vaha bhAratIya darzanoM ke granthoM meM kiye gaye mRtyu va paraloka ke varNana se bahuta kucha milatA-julatA hai| isa prakAra pAzcAtya AdhyAtmika anusaMdhAna (parA-manovijJAna) ke adhyayana se yaha nizcita hotA jA rahA hai| ki paraloka aura punarjanma ke siddhAMta vaijJAnika evaM sarvathA satya para AdhArita haiM / punarjanma : janma-maraNa kA setu punarjanma zabda kA Azaya hai jIvana kA tirobhAva hone ke anantara hone vAlA AvirbhAva / tirobhAva kA nAma hai maraNa aura AvirbhAva kA nAma hai jnm| donoM pratyakSa haiM aura donoM zabda sahI artha ko sambhavataH kucha vyakti hI samajhate hoNge| ataH inakA Azaya yahA~ spaSTa paraspara virodhI haiN| lekina inake karate haiM / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 zrI puSkaramuni abhinandana prantha : caturtha khaNDa jIvana aura mRtyu donoM hI saMskRta bhASA ke zabda haiM / 'jIva prANadhAraNe' dhAtu se jIvana aura mRD prANa tyAgane se mRtyu zabda kI niSpatti hotI hai| prANa dhAraNa va prANa tyAga bilkula viparItArthaka haiM aura inakA sIdhA-sA abhiprAya yaha hai ki jaba taka prANavAyu kA saMcAra hotA rahatA hai taba taka jIvana aura jaba prANavAyu kA gatAgata samApta ho jAtA hai taba mRtyu zabda kA vyapadeza hone lagatA hai| isa prakAra prANavAyu ke dhAraNa aura prANavAyu ke parityAga dvArA jo jIvana aura maraNa ye do avasthAyeM banatI haiM ve zarIra kI haiM yA zarIra ke antara meM nivAsa karane vAle jIva kI athavA kevala vAyu kI ? ina sabakA vicAra kiyA jAye to jIvana aura mRtyu kA vyapadeza zarIra se sambandha rakhatA hai arthAt jaba taka zarIra meM prANavAyu kA saMcAra rahatA hai taba taka zarIra kI kaisI bhI avasthA bana jAye, jIvita hI kahA jAtA hai aura usakA sambandha haTa jAne para mRta mAnA jAtA hai, lekina isake Age kA vicAra karate haiM to mAnanA par3egA ki hamAre jIvana va mRtyu ke sAtha na kevala prANa kA saMsarga jur3A huA hai kintu usake atirikta koI isa prakAra kA tattva avazya hai jo prANa kA sahakArI hai / prANa kI sattA usake AdhAra para hI TikI huI hai / vaha tattva jaise isa zarIra ko dhAraNa kiye hue hai ThIka usI prakAra se zarIrAntara dhAraNa karane kI bhI kSamatA rakhatA hai / vaha zarIra se bhinna, prANa se bhinna tathA indriyoM se bhinna eka tatva haiM jo zarIrAntaroM me gatAgata karatA hai aura jIvana tathA mRtyu usakI ye do gatiyAM haiN| yaha donoM gatiyAM usa samaya taka calatI rahatI haiM jaba taka karma phalabhoga kA krama cAlU hai| upasaMhAra yahA~ saMkSipta rUpa meM punarjanma aura usake kAraNa Adi kA paricaya diyA gayA hai / sAmayika patra-patrikAoM meM aise aneka vRttAnta par3hane ko milate haiN| jinase paraloka aura punarjanma siddhAMta kI siddhi hotI hai| sabhI Astika darzanoM kA yaha eka pramukha viSaya hai tathA AtmA ke anAdi anantatva ko siddha karane vAlA hone se yaha siddhAMta svAbhAvika hai| kisI bhI tAkika meM isa siddhAMta ko jhuThalAne kI kSamatA nahIM hai, cAhe vaha kaisI bhI AlocanA karatA rahe / kyoMki janma hai to mRtyu bhI hai aura mRtyu hai taba to punarjanma bhI hai| 6-0--0-puSka ra vANI --------------------------------------- mukhya cinha mukhavastrikA, jaina santa kA jAna / bacA rahI hai prema se, vAyukAya ke prANa // yaha girane detI nahIM, sammukhasthita para thUka / kahatI apane vacana se, kabhI na jAnA cUka / dekho dUSita vAyU kA, mUkha meM ho na praveza / detI hai mukhavastrikA, hameM navya' sandeza / / jisa nara kA ho mukha ba~dhA, vaha rahatA hai svastha / paiNA pI sakatA nahIM, niyama neka atrasta / / -o---------------------------- 0 8-0--0--0-0--0-0-0--0--0-0--0--0--0--0--0--0-0-0--0-0-----------