Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImAn paM. ToDaramalajI aura gommaTasAra paM. nareMdrakumAra bhisIkara, nyAyatIrtha, kAraMjA yaha 'gommaTasAra' graMtha karaNAnuyoga meM dhavalA SakhaMDAgama siddhAMta zAstroM kA maMthana karake nikAlA huvA navanIta sAra hai / isakA dUsarA nAma 'paMcasaMgraha ' bhI rakhA gayA hai / isakI mUla gAthA sUtra racanA siddhAMta cakravartI AcArya zrI nemicaMdra inake dvArA racita hai| isa graMthapara do saMskRta TIkAeM racI gaI haiN| pahalI saMskRta TIkA 'jIvatattvapradIpikA' zrImAn paM. kezavavI dvArA racI gaI hai| dUsarI 'maMdaprabodhinI' TIkA zrImAn AcArya abhayacaMdra siddhAMtacakravartI dvArA racI gaI hai| ___ pahale saMskRta TIkA kA zabdazaH hiMdI bhASAnuvAda zrImAn paM. ToDaramalajI dvArA kiyA gayA hai, jisakA nAma 'samyagjJAna-caMdrikA' rakhA gayA hai| isa TIkA ke prAraMbha meM zrImAn paM. ToDaramalajI ne jo pIThikA likhI hai usI kA saMkSepasAra isa prabaMdha meM saMgRhIta kiyA hai| kAladoSa se dinapratidina buddhI kA kSayopazama maMda hotA jA rahA hai| jinako saMskRta bhASA kA jJAna nahIM tathA arthasaMdRSTi adhikAragata sUkSma gaNita viSaya meM jinakA praveza honA kaThINa hai una maMdabuddhi mumukSujanoM ke liye aMkasaMdRSTi dvArA gaNita ke karaNa sUtroM ko sulabha aura sugama karane kA zrImAn paM. ToDaramalajI ne jo prayatna kiyA hai vaha mahAn upakAra hai / 1. TIkA racanA kA mukhya prayojana zrImAn paM. ToDaramalajI ne sarvaprathama mumukSu bhavya jIvoM ko isa graMtha kA sUkSma adhyayana karane kI preraNA kI hai| pratyeka jIva duHkha se Akulita hotA huA sukha kI abhilASA kara rahA hai / AtmA kA hita mokSa hai| mokSa ke vinA anya jo parasaMyogajanita hai vaha saMsAra hai, vinazvara hai, duHkhamaya hai / mokSa AtmA kA nijasvabhAva hai, avinAzI hai, anaMtasukhamaya hai| mokSa prAptI kA upAya-samyagdarzana-samyagjJAna, samyakcAritra inakI ekatA tathA pUrNatA hai| inakI prApti jIvAdika sAta tatvoM kA yathArtha zraddhAna tathA samIcIna jJAna hone se hotI hai jIvAdika kA svarUpa jAne vinA zraddhAna honA AkAzaphUla ke samAna asaMbhava hai / 'AgamaceThA tado jeThThA' samyagdarzana ke prApti ke liye AgamajJAna isa paMcama kAla meM sarvajJa ke abhAva meM pradhAna kAraNa mAnA gayA hai / 154
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM. ToDaramalajI aura gommaTasAra 155 1. jIvAdi tattvoM kA yathArtha zraddhAna so samyagdarzana hai| 2. jIvAdi padArthoM kA samIcIna jJAna so samyagjJAna hai| 3. samyagdarzana aura samyagjJAnapUrvaka viSaya aura kaSAyoM se udAsIna vRtti dhAraNa kara heya tattvoM kA tyAga tathA upadeya tattvoM kA grahaNa isako samyakcAritra kahA hai| ajJAnapUrvaka kriyAkANDa ko samyakcAritra nahIM khaa| jIva aura karma inakA jo anAdi sambandha hai vaha saMsAra hai| jIva aura karma inakA vizeSa bhedavijJAna karake inake sambandha kA abhAva honA vaha mokSa hai / isa grantha meM jIva aura karma kA vizeSa svarUpa kahA hai| usase bhedavijJAna hokara samyagdarzanAdika kI prApti hotI hai, isa prayojana se isa grantha kA abhyAsa avazya karane kI preraNA kI hai| isa grantha ke abhyAsa se cAroM anuyogoM kI sArthakatA kaisI hotI hai isakA sundara vivecana zrImAn paM. ToDaramalajI ne kiyA hai| 1. prazna--prathamAnuyoga kA pakSapAtI ziSya prazna karatA hai ki--prathamAnuyoga sambandhI kathApurANoM kA vAcana karake mumukSu mandabuddhi jIvoM kI buddhi pApoM se parAvRtta hokara dharmamArga ke prati pravRtta hotI hai / isalie jIva-karma kA svarUpa kathana karanevAle isa sUkSma tathA gahana grantha kA mandabuddhi janoM ke lie kyA prayojana hai ? samAdhAna--prathamAnuyoga sambandhI kathA-purANoM ko sunakara koI kvacit kadAcit nikaTa bhavya jIva hI pApoM se bhayabhIta tathA parAvRtta hokara dharma meM anurAga karate haiN| unake udAsIna vRtti meM bahuta zithilatA pAI jAtI hai| lekin puNya-pApa ke vizeSa kAraNa-kArya kA, jIvAdi tattvoM kA vizeSa jJAna hone se pApoM se nivRtti tathA dharma meM pravRtti ina donoM kAryoM meM dRDhatA-nizcalatA pAI jAtI hai isalie isa grantha kA abhyAsa avazya karanA caahie| 2.prazna-caraNAnuyoga kA pakSapAtI ziSya prazna karatA hai ki kevala jIva-karma kA svarUpa jAnane se mokSa siddhi kaise ho sakatI hai ? mokSa siddhi ke liye to hiMsAdika kA tyAga, vratoM kA pAlana, upavAsAdi tapa, deva pUjA, nAmasmaraNa, dAna, tyAga aura saMyama rUpa udAsIna vRtti inakA upadeza karane vAle caraNAnuyoga zAstroM kA upadeza denA Avazyaka hai ? samAdhAna he sthUla buddhi ! vratAdika zubha kArya to karane yogya avazya hai| lekin samyagdarzana ke vinA vratAdika saba kriyA aMka vinA biMdI ke samAna hai, nirarthaka hai| jIvAdi ttattvoM kA svarUpa jAne vinA samyaktva honA vAMjha putra ke samAna asaMbhava hai| isaliye jIvAdi padArthoM kA jJAna karane ke liye isa granya kA abhyAsa avazya karanA cAhiye, aisI preraNA kI hai| vratAdika zubha kAryoM se kevala puNyavandha hotA hai, inase mokSa kArya kI siddhi nahIM hotii| lekina jIvAdi tattvoM kA svarUpa jAnanA yaha bhI pradhAna zubha kArya hai usase sAtizaya puNyabandha hotA hai| vratatapAdika meM jJAnAbhyAsa kI hI pradhAnatA hotI hai| jJAnapUrvaka hiMsAdikoM kA tyAga kara vrata dhAraNa karane vAlA hI vratI kahalAtA hai| antaraMga tapoM meM svAdhyAya nAma kA antaraMgatapa pradhAna hai / jJAna pUrvaka tapa hI saMvara nirjarA kA kAraNa kahA hai|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha vinA jJAna ke kulakramAgata kevala bAhya dekhAdekhI deva-guru bhakti bhI alpa phala denevAlI hotI hai / vizeSa kAryakArI nahIM hai / jJAna ke vinA udAsIna vRtti- tyAga-saMyamavRtti kevala puNyaphala ko dene vAlI hotI hai / usase mokSa kArya kI siddhi nahIM hotI / mahAmunI, saMyamI janoM ke dhyAna va adhyayana ye do hI mukhya kArya kahe gaye haiM / isaliye isa zAstra kA adhyayana kara jIva-karma kA svarUpa samajha kara apane Atma svarUpa kA dhyAna karanA cAhiye / prazna- yahAM ziSya prazna pUchatA hai ki koI jIva bahuta zAstroMkA adhyayana to karate haiM, lekina ve viSayAdikoM se udAsIna-tyAga vRtti dhAraNa karanevAle nahIM hote hai| unakA zAstra kA adhyayana kAryakArI hai ki nahIM? 1 yadi hai, to saMta-mahaMta puruSa viSayAdikoM kA tyAga kara kyoM vyartha kAyaklezAdi tapa karate haiM ? 2 yadi nahIM, to jJAnAbhyAsa kA mahimA kyA rahA ? samAdhAna-zAstrAbhyAsI do prakAra ke pAye jAte haiN| 1 lobhArthI 2 dharmArthI 1 aMtaraMga dharmAnurAga binA jo kevala khyAti-pUjA-lAbha ke liye zAstrAbhyAsa karate hai unakA zAstrAbhyAsa kAryakArI nahI hai / ve lobhArthI AtmaghAtI mahApApI hai| 2 jo aMtaraMga dharmAnurAgapUrvaka Atmahita ke liye zAstrAbhyAsa karate haiM, ve yogya kAlalabdhi pUrvaka viSayAdikoM kA tyAga avazya karate hI haiM / unakA jJAnAbhyAsa kAryakArI hI hai / jo kadAcit pUrva karmodaya vaza viSayAdikoM kA tyAga karane meM asamartha hai tathApi ve apane asaMyamavRtti kI sadaiva AtmaniMdA gardA karate haiM / saMyama aura tyAga kA nitAMta Adara karate haiM unakA jJAnAbhyAsa bhI kAryakArI hI hai| asaMyata guNasthAna meM viSayAdika kA tyAga na hote huye bhI samyagdarzana-samyagjJAna pUrvaka (svarUpAcaraNa cAritrarUpa) svarUpa svabhAva kA niraMtara bhAna ( lakSya ) hone se mokSamArgapanA niyama se pAyA jAtA hai| prazna-jo dharmArthI hai, zAstrAbhyAsI hai, usako viSayAdikoM kA tyAga hotA nahIM yaha kaise saMbhava hai ? kyoM ki viSayoM kA sevana to jIva viSayoM ke anurAga pariNAmapUrvaka hI karatA hai| apane pariNAma to apane svAdhIna hai ? samAdhAna-pariNAma do prakAra ke hote hai| 1. buddhipUrvaka, 2. abuddhipUrvaka / 1. apane abhiprAyapUrvaka-viSayAnurAgapUrvaka jo pariNAma hote haiM ve buddhipUrvaka pariNAma haiM / 2. jo vinA abhiprAya ke pUrvakarmodayavaza hote haiM unako abuddhipUrvaka pariNAma kahate haiM / jaise sAmAyika karate samaya dharmAtmA ke jo zubha pariNAma hote hai ve to buddhipUrvaka hai aura usI samaya vinA icchA ke jo svayameva azubha pariNAma hote hai ve abuddhipUrvaka hai| usI prakAra jo jJAnAbhyAsI hai usakA abhiprAya to viSayAdika kA tyAgarUpa-vItarAgabhAvarUpa hI hotA hai vaha to buddhipUrvaka hai| aura cAritramoha ke udayate jo sarAga pravRtti hotI hai vaha abuddhipUrvaka hai / abhiprAyavinA karmodayavaza jo sarAga
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM. ToDaramalajI aura gommaTasAra bhAva hote haiM usase viSayAdika meM unakI pravRtti dekhI jAtI hai, usa bAhya pravRtti kA kAraNa yadyapi unakA yoga-upayoga pariNAma hotA hai / tathApi unameM unakI ruci-abhiprAya-yA dharmabuddhi nahIM hone se ve abuddhipUrvaka kahe jAte haiN| prazna-jo aisA hai to koI bhI viSayAdikoM ko seveMge aura kaheMge ki hamArA udayAdhIna kArya ho rahA hai| samAdhAna-kevala kahane mAtra se kAryasiddhi hotI nhiiN| siddhi to abhiprAya ke anusAra hI hotI hai / isaliye jaina zAstra ke abhyAsa se apane abhiprAya ko samyakpa karanA caahiye| aMtaraMga meM viSayAdi ke sevana kA abhiprAya rakhate huye dharmArthI nAma nahIM pA sakatA hai| 3 prazna-aba dravyAnuyoga kA pakSapAtI ziSya pUchatA hai ki jIva aura karmake vizeSa svarUpa samajhane se aneka vikalpa taraMga utpanna hote hai, usase kAryasiddhi kaisI hogI ? apane zuddhasvarUpa kA anubhavana karane kA, sva-para kA bhedavijJAna kA hI upadeza kAryakArI hogA ? / samAdhAna he sUkSmAbhAsabuddhi ! ApakA kahanA to ThIka hai, lekina apanI jaghanya avasthA kA bhI khyAla rakhanA caahiye| yadi svarUpAnubhavana meM yA bhedavijJAna meM niraMtara upayoga sthira hotA hai to nAnA vikalpa karane kI kyA jarUrata hai| apane svarUpAnaMda sudhArasa meM hI masta rahanA cAhiye / paraMtu yadi jaghanya avasthA meM upayoga niraMtara sthira nahIM rahatA hai, upayoga aneka niraMtara avalaMbana ko cAhatA hai to usa samaya guNasthAnAdi vizeSa jAnane kA abhyAsa karanA ucita hai / adhyAtmazAstra kA abhyAsa vizeSa kAryakArI hai so to yukta hI hai| paraMtu bhedavijJAna hone ke liye sva-para kA (jIva aura karma kA) vizeSa svarUpa jAnanA Avazyaka hai| isaliye isa zAstra kA abhyAsa karanA cAhiye / "sAmAnyazAstrato nUnaM vizeSo balavAn bhavet "--sAmAnya zAstra se vizeSa zAstra balavAn hotA hai| prazna-adhyAtma zAstra meM to guNasthAnAdi vizeSa rahita zuddha svarUpa kA anubhavana karane kA upadeza hai, aura isa graMtha meM to guNasthAnAdi sahita jIva kA varNana kiyA hai| isaliye adhyAtma zAstra aura isa zAstra meM to virodha dIkhatA hai / samAdhAna-naya ke 2 prakAra haiM / 1 nizcaya, 2 vyavahAra / 1 nizcayanaya se jIva kA svarUpa guNasthAnAdi vizeSa rahita zuddha abheda vastumAtra ekahI prakAra hai| 2 vyavahAranaya se guNasthAnAdi vizeSa rUpa aneka prakAra haiM / jo jIva sarvotkRSTa abheda svarUpa eka svabhAvabhAva kA hI anubhava karate haiM unake liye to zuddha nizcayanaya hI kAryakArI hai / paraMtu jo svAnubhava dazA ko prApta nahIM hai, svAnubhava-nirvikalpa dazA se cyuta hokara savikalpa dazA ko prApta hue hai aise anutkRSTa-azuddha-bhAva meM sthita hai unake lie vyavahAranaya zAstra hI prayojanavAn hai| samayasAra meM kahA hai
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha suddho suddhAdeso NAyaco paramabhAvadarasIhi / vavahAradesido puNa je du aparameM TThidA bhAve // yadi pariNAma svarUpAnubhava meM bhI pravRtta hote nahIM aura vikalpa samajhakara guNasthAnAdi vizeSa svarUpa kA bhI vicAra na kiyA jAya, to 'ito bhraSTaH, tato bhraSTaH ' hokara azubhopayoga meM pravRtti karanevAlA apanA akalyANa hI kregaa| aparaMca, vedAMta Adi zAstrAbhAsoM meM bhI jIva kA svarUpa zuddha kahA hai| usake yathArtha-ayathArtha kA nirNaya vizeSa svarUpa jAne vinA kaisA sambhava hai ? isalie isa grantha kA abhyAsa karanA cAhiye / prazna--karaNAnuyoga zAstra dvArA jIva ke vizeSa svarUpa kA abhyAsa karanevAlA bhI dravyaliMgI muni adhyAtmazraddhAna vinA saMsAra meM hI bhaTakatA hai, paraMtu adhyAtma zAstra ke anusAra alpa zraddhAna karane vAle tiryaca ko bhI samyaktva hotA hai| tuSa mASa bhinna itane hI zraddhAna se ziva bhUti muni ko mukti kI prApti huI hai| isalie prayojana mAtra adhyAtma zAstra kA hI upadeza denA kAryakArI hai| samAdhAna-jo dravyaliMgI karaNAnuyoga zAstra dvArA vizeSa svarUpa jAnatA hai usako adhyAtmazAstra kA bhI jJAna yathArtha ho sakatA hai| paraMtu vaha mithyAtva ke udaya se usa jJAna kA upayoga ayathArtha karegA to usake lie zAstra kyA karegA ? karaNAnuyoga zAstra tathA adhyAtma zAstra inameM to paraspara kucha bhI virodha nahIM hai| donoM zAstroM meM AtmA ke rAgAdika bhAva karma nimitta se utpanna hote hai aisA kahA hai| dravyaliMgI unakA svayaM kartA hokara pravartatA hai| zarIrAzrita sarva zubha-azubha kriyA pudgalamaya kahI hai| dravyaliMgI unako apanI mAnakara unameM heya-upAdeya buddhi karatA hai| sarva hI zubha-azubha bhAva Asrava-bandha ke kAraNa kahe hai| dravyaliMgI zubha kriyA ko saMvara-nirjara-mokSa kA kAraNa mAnatA hai| zuddha bhAva hI saMvara-nirjarA-mokSa ke kAraNa kahe hai| unako to dravyaliMgI pahacAnatA hI nahIM / tathA tiryaMca ko alpa jJAna se bhI jo samyaktva kI prApti hotI hai tathA zivabhUti muni ko alpa jJAna se bhI jo kevala jJAna kI prApti huI hai, usameM bhI unake pUrva janma ke saMskAra kAraNa hote haiN| kisI vizeSa jIva ko alpa jJAna se kArya siddhi huI, isalie sarva jIvoM ko hogI yaha koI niyama nahIM hai| kisI ko daiva vaza vinA vyApAra karate huye dhana milA, to sarva jIvoM ne vyApAra karanA choDa denA yaha koI rAjamArga nahIM hai| rAjamArga to yahI hai-isa grantha ke dvArA nAnA prakAra jIva kA vizeSa svarUpa jAna kara AtmasvarUpa kA yathArtha nirNaya karane se hI kArya siddhi hogii| zAstrAbhyAsa kI mahimA apAra hai| isIse AtmAnubhava dazA prApta hokara mukti kI prApti hotI hai / yaha to parokSaphala hai| zAstrAbhyAsa kA sAkSAt phala--krodhAdi kaSAyoM kI maMdatA hotI hai / iMdriyoM kI ucchRkhala viSaya pravRtti rukatI hai / ati caMpala mana bhI ekAgra hotA hai| hiMsAdi paMca pApoM meM pravRtti hotI nhiiN| heya-upAdeya kI pahacAna hokara jIva AtmajJAna ke sanmukha hotA hai /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM. ToDaramalajI aura gommaTasAra 159 zAstrAbhyAsa kA samaya pAnA mahAn durlabha hai / ekeMdriya se asaMjJIparyaMta to mana kA hI abhAva hai| saMjJI hokara bhI tithaMca gati meM to viveka rahatA nahIM / naraka gati meM vedanA pIDita avasthA rahatI hai| devagati meM viSayAsakta avasthA rahatI hai| manuSyagati milanA atyaMta durlabha hai| usameM bhI yogya sahavAsa, uccakula, pUrNa Ayu, iMdriyoM kI samarthatA, nirogatA, satsaMgati, dharma kI abhiruci, buddhi kA kSayopazama ina sarva sAdhana-sAmagrI kA milanA uttarottara durlabha hai| isaliye isa zAstra kA jaise bane vaise abhyAsa karanA kalyANakArI hai| 2. graMtha viSaya isa gommaTasAra zAstra ke mukhya do adhikAra haiN| 1 jIva kAMDa, 2 karma kAMDa / 1 jIvakAMDa ke mukhya 22 adhikAra haiM / 1 guNasthAna adhikAra-isameM (mithyAtvAdi caudaha guNasthAnoM meM jIvake pariNAma uttarottara kaise vizuddha hote haiM isakA varNana kiyA hai| pramAda kA varNana karate samaya saMkhyA, prastAra, parivartana, naSTa aura samuddiSTa kA vizeSa nirUpaNa kiyA hai| sAtizaya apramatta guNasthAna meM adhaHkaraNa avasthA meM jo pariNAmoM kI anukRSTi racanA hotI hai usakA vizeSa varNana kiyA gayA hai / karma prakRti ke anubhAga kI apekSA se avibhAga praticcheda, varga, vargaNA, sparddhaka, guNahAni, nAnAguNahAni, pUrvasparddhaka, apUrva sparddhaka, bAdarakRSTi, sUkSmakRSTi, kA vizeSa nirUpaNa kiyA gayA hai| nava kevalalabdhiyoM kA, guNazreNI nirjarA ke 12 sthAnoM kA vizeSa varNana kiyA hai / anta meM anyamata meM mAne gaye mokSa ke anyathA svarUpa kA nirAkaraNa karake mokSa kA yathArtha svarUpa kA nirUpaNa kiyA hai| 2 jIvasamAsa adhikAra-dUsare adhikAra meM 14 jIva samAsoM kA vistAra pUrvaka varNana kiyA hai| jIva samAsoM ke sthAnoM kA varNana karate huye 1 se lekara 19 sthAna taka jIva ke bhedoM kA varNana karake 98 jIva samAsa sthAnoM kA varNana kiyA hai| zaMkhAvartAdi yoni ke tIna prakAra, sanmUrcchanAdi janmabheda pUrvaka yoni ke nava prakAra, unake svAmI inakA varNana karake 84 lAkha yoni kA varNana kiyA hai| avagAhanA kA varNana karate huye sUkSma nigodI aparyApta kI jaghanya avagAhanA se lekara saMjJI paMcedriya paryApta kI utkRSTa avagAhanA taka 42 avagAhanA sthAnoM kA varNana kiyA hai| avagAhanA bheda jAnane ke liye catuHsthAnapatita-SaTsthAnapatita hAnivRddhi kA varNana kiyA hai| avagAhanA bheda jAnane ke liye matsyaracanA yaMtra batalAyA gayA hai| kulabhadoM kA varNana karate huye ekasau sADe satyANNava lAkha kula koTi kA varNana kiyA hai| 3. paryApti adhikAra pahale 'mAna ' kA varNana kiyA hai| mAna ke mukhya do bheda hai| 1 laukika, 2 alaukika / alaukika mAna meM dravyamAna ke do bheda haiN| 1 saMkhyAmAna, 2 upamA mAna /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha 1 saMkhyAmAna ke -- saMkhyAta - asaMkhyAta - anaMta Adi 21 bhedoM kA varNana hai / saMkhyAmAna meM paNNaTTI, bAdAla, ekaThThI, Adi saMkhyAoM kA varNana hai / 160 2 upamAmAna me--palya Adi ATha bhedo kA varNana hai / vyavahAra palya ke romoM kI saMkhyA nikAlane kA varNana hai| tIna prakAra ke aMgula kA varNana hai / uddhArapalya se dvIpa samudroM kI saMkhyA nikAlane kA varNana hai / addhApalya se AyukA pramANa jAnA jAtA hai sUcyaMgula - pratarAMgula - ghanAMgula-jagatzreNI, jagatpratara- jagat ghana se loka kA pramANa jAnA jAtA hai / isake bAda paryApti prarUpaNA kA varNana kiyA hai| chaha paryAptioM kA svarUpa, unakA prAraMbha tathA pUrNa hone kA kAla, unake svAmI inakA varNana hai / labdhya paryAptaka kA lakSaNa kaha kara niraMtara kSudrabhavoM kA varNana karake prasaMgavaza laukika mAna meM pramANa rAzi, phalarAzi, icchArAzi Adi trairAzika gaNitakA varNana hai / sayogI jinako bhI aparyAptapanA kA saMbhavane kA tathA labdhya paryAptaka, nirvRttya paryAptaka, paryAptaka inake yathAsaMbhava guNasthAnoM kA barNana hai / 4. prANa- prarUpaNA isa adhikAra meM prANoM kA lakSaNa-bheda-kAraNa aura unake svAmI kA varNana kiyA hai / 5 saMjJA - prarUpaNA - AhAra saMjJA, bhaya saMjJA, maithuna saMjJA, parigraha saMjJA ina cAra saMjJAoM kA varNana karake unake kAraNa, unake svAmI inakA varNana kiyA hai / mArgaNA mahAdhikAra meM prathama sAMtara jIva, eka jIva apekSA se varNana kara ke, tathA kiyA hai / mArgaNA ke guNasthAna aMtarAla kA tatvArthasUtra TIkA ke anusAra nAnA apekSA mArgaNAoM ke kAla kA aMtara kA varNana 6 gati mArgaNA - adhikAra --cAra gati kA varNana kara ke pAMca prakAra ke tiryaMcoM kA, cAra prakAra ke manuSyoM kA tathA paMcama siddhagati kA varNana hai / sAta prakAra ke nArakI jIvoM kA tathA cAra prakAra ke jIvoM kA unakI saMkhyA kA varNana kiyA hai / prasaMgavaza paryApta manuSya jIvoM kI saMkhyA nikAlane ke liye 6 kaTapaya purasthavarNaiH' ityAdi sUtradvArA aMka saMkhyA ko lipibaddha karane kI rIti batalAI gaI hai / 7 iMdriya mArgaNA - adhikAra - meM labdhi aura upayoya rUpa bhAveMdriya kA varNana karake bAhya aura abhyaMtara rUpa nirvRtti aura upakaraNa ke cAra prakAra ke dravyeMdriyoM kA varNana kiyA hai / iMdriyoM ke svAmI iMdriyoM kA AkAra, unakI avagAhanA kA varNana karake atIMdriya jIvoM kA varNana kiyA hai / 8 kAyamArgaNA - adhikAra - meM pAMca sthAvara kAya aura eka trasakAya jIvoM kA unakI zarIra avagAhanA kA varNana hai / vanaspati ke sAdhAraNa tathA pratyeka ina do bhedoM kA varNana karake pratyeka vanaspati meM jisa prakAra sapratiSThita tathA apratiSThita bheda hai usI prakAra trasa jIvoM ke zarIra meM SThitapane kA varNana kiyA hai / pratiSThita-prati
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 161 paM. ToDaramalajI aura gommaTasAra 9 yogamArgaNA-adhikAra-meM yoga kA lakSaNa batalA kara mana-vacana-kAya rUpa tIna yogoM kA tathA unake prabhedoM kA varNana kiyA hai| satya-asatya-ubhaya-anubhaya bheda se manoyoga aura vacana-yoga cAra cAra prakAra kA hai| satya vacana ke daza bhedoM kA tathA AmaMtraNI-AjJApinI Adi anubhaya vacanoM kA varNana kiyA hai| kevalI ko mana-vacana-yoga saMbhavane kA varNana hai| kAyayoga ke 7 bhadoM kA varNana hai| mizrayoga hone kA vidhAna, unakA kAla inakA varNana hai| yugapat yogoM kI pravRtti hone kA vidhAna varNana kiyA hai| 10 vedamArgaNA-adhikAra-bhAva-dravya bheda se veda do prakAra kA hai| unameM kahIM para samAnatA tathA asamAnatA pAI jAtI hai| vedoM ke kAraNa ko kahakara brahmacarya aMgIkAra karane kA varNana kiyA hai| tInoM vedoM kA nirukti artha batalA kara apagata vedI jIvoM kA varNana hai / 11 kaSAya mArgaNA-adhikAra-anaMtAnubandhI Adi kaSAyoM kA samyaktva Adi jIva ke guNoM kA ghAta karane kA varNana kiyA hai| kaSAya ke zakti apekSA se 4 bheda, lezyA apekSA 14 bheda, tathA Ayubandha-abandha apekSA 20 bhedoM kA varNana hai / 12 jJAna mArgaNA adhikAra meM matijJAna Adi pAMca samyagjJAnoM kA, tIna mithyAjJAnoM kA tathA mizrajJAnoM kA varNana hai / matijJAna meM avagrahAdi bhedoMkA, varNana hai| vyaMjanAvagraha cakSu aura mana ke binA cAra iMdriyoM se hotA hai, tathA usameM IhAdika jJAna nahIM hote haiN| bahu-bahuvidha Adi 12 bhedoM se matijJAna ke 336 bhedoM kA varNana kiyA hai / bhAva zrutajJAna meM paryAya-paryAyasamAsa Adi bheda se 20 prakAra pAye jAte haiN| jaghanya jJAna ke avibhAga praticchedoM kA pramANa batalAkara unameM krama se SaTsthAnapatita vRddhi kA krama batalAyA hai| dravyazrutajJAna meM dvAdazAMga padoM kA, prakIrNakoM ke akSaroM kI saMkhyA kA varNana hai / prasaMgavaza tIrthaMkaroM kI divyadhvani hone ke vidhAna kA, tathA aMtima tIrthaMkara vardhamAna svAmi ke samaya 363 kuvAdI nirmANa huye una mithyA matoM kA varNana karake anekAMta saptabhaMgI kA varNana kiyA hai| 13 saMyama mArgaNA-adhikAra meM saMyama ke bhedoM kA varNana kara ke gyAraha pratimA, saMyama ke 28 bheda inakA varNana hai| 14 darzana mArgaNA-adhikAra meM cakSudarzana Adi cAra prakAra ke darzanoM kA varNana karake zakti cakSudarzanI, vyakta cakSurdarzanI, aura avadhi kevala acakSurdarzanI jIvoM kI saMkhyApramANa kA varNana hai / 15 lezyA mArgaNA-adhikAra meM bhAva lezyA aura dravya lezyA kA varNana hai| lezyAoM kA varNana 16 adhikAra meM kiyA hai| (1) chaha lezyAoM kA nAma, (2) chaha dravya lezyAoM ke varNa kA kAraNa tathA dRSTAMta, (3) kaSAyoM ke udayasthAna sahita saMkleza-vizuddhi sthAna, (4) svasthAna parasthAna saMkramaNarUpa saMkleza vizuddhi 21
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha sthAna, (5) chaha lezyAoM kA karma (kArya) kA udAharaNa varNana, (6) chaha lezyAoM kA lakSaNa, (7) gati Ayu bandha-abandha rUpa chaha lezyAoM ke chabbIsa aMzoM kA varNana, (8) bhAva lezyAoM ke cAroM gati sambandhI svAmioM kA varNana, (9) dravya lezyA aura bhAva lezyAoM ke sAdhana (kAraNa) kA varNana, (10) saMkhyA adhikAra meM chaha lezyAvAle jIvoM kI saMkhyA kA varNana, (11) sthAna adhikAra meM svasthAna-samudghAta upapAdasthAna kA varNana (12) sparzana adhikAra meM tIna kAla sambandhI kSetra kA varNana, (prasaMgavaza meru parvata se lekara sahasrAra svarga paryaMta sarvatra pavana ke sadbhAva kA varNana ), (13) kAla adhikAra meM chaha lezyAoM kA vAsanA kAla kA varNana, (14) antara adhikAra meM chaha lezyAoM kA jaghanya utkRSTa virahakAla kA varNana, (15) bhAva adhikAra meM lezyAoM ke audayika bhAva kA varNana, (16) alpabahutva adhikAra meM lezyA dhArI jIvoM kI saMkhyA kA alpabahutva varNana hai| isa prakAra lezyA kA varNana kara lezyArahita jIvoM kA varNana kiyA hai| 16 bhavya mArgaNA-adhikAra--bhavya abhavya ke svarUpa tathA unakI saMkhyA kA varNana hai / prasaMgavaza paMca parAvartana kA varNana kiyA hai / 17 samyaktva mArgaNA-adhikAra-samyaktva ke svarUpa kA varNana-sarAga, vItarAga bheda se samyaktva kA varNana, Sadravya nava padArtho ke svarUpa kA varNana, rupI-arupI ajIva dravyoM kA varNana, dharmAdika amUrtadravyoM ke astitva kI siddhi kAla dravya kA vartanA hetutva lakSaNa kA dRSTAMta pUrvaka varNana hai| mukhya kAla ke astitva kI siddhi samaya AvalI Adi vyavahAra kAla kA varNana, vyavahAra kAla ke nimitta kA varNana hai| sthiti adhikAra meM sarva dravya apane apane paryAyoM ke samudAyarUpa avasthita hai| jIvAdika dravyoM kA avagAha kSetra varNana hai / prasaMgavaza samudghAtoM kA varNana hai / jIva ke saMkoca vistAra zakti kA varNana hai / jIvAdika dravyoM kI tathA unake pradezoM kI saMkhyA kA varNana hai| dravyoM ke cala-acala pradezoM kA varNana hai / aNuvargaNA Adi teIsa pudgala vargaNAoM kA varNana hai| AhArAdi bargaNAoM ke kArya kA varNana hai / mahAskaMdha vargaNA kA varNana hai / pudgala dravya ke sthUla-sthUla sthUla Adi chaha bhadoM kA varNana hai| dharmAdi dravyoM ke upakAra kA varNana hai| navapadArthoM kA varNana hai| pApajIvoM kA varNana hai / caudaha guNasthAnoM meM jIvoM kI saMkhyA pramANa kA varNana hai / narakAdi gati ke jIva yathA saMbhava mithyAtva Adi guNasthAnoM meM kitane rahate hai unakA varNana hai| dravya-puNya-pApa kA varNana hai| samyaktva ke bhadoM kA varNana hai| kSAyika samyaktva ke hone kA- kitane bhava meM kSAyika samyaktvI ko mukti hone ke niyama kA varNana hai| samyaktva ke pAMca labdhi kA varNana hai| 18 saMjJI mArgaNA adhikAra meM saMjJI-asaMjJI jIvoM kA unakI saMkhyA pramANa kA varNana hai / 19 AhAra mArgaNA adhikAra-meM AhAraka anAhAraka jIvoM kA varNana hai| sAta samudghAta kA varNana hai| 20 upayoga adhikAra meM sAkAra anAkAra upayoga kA varNana hai /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM. ToDaramalajI aura gommaTasAra 163 21 oghAdeza yogaprarUpaNA-adhikAra meM gati Adi mArgaNAoM meM guNasthAna aura jIvasamAsoM kA varNana hai| 22 AlApa adhikAra meM sAmAnya-paryApta-aparyApta AlApoM kA varNana hai / guNasthAna- mArgaNA sthAnoM meM 20 prarupaNAoM kA varNana hai| isa prakAra 'jIvakAMDa ' nAmaka mahAdhikAra meM bAIsa prarUpaNA adhikAroM kA varNana kiyA hai / 2. karmakAMDa nAmaka mahAdhikAra isa meM nava adhikAra haiN| 1 prakRti samutkIrtana adhikAra meM jIva-karma ke sambandha kA, unake astitva kA dRSTAMta pUrvaka varNana hai| karma ke bandha udaya sattva prakRtiyoM ke pramANa kA varNana hai / jJAnAvaraNAdi ATha mUla prakRtiyoM kA, ghAti-aghAti bhedoM kA, unake kArya kA dRSTAMtapUrvaka varNana hai / prasaMga vaza abhavya ko kevala jJAna kA sadbhAva sambandhI praznottara rUpa se varNana hai| anantAnubandhI Adi kaSAyoM kA kArya va vAsanA kAla inakA varNana hai| karma prakRtiyoM meM pudgalavipAkI bhavavipAkI kSetravipAkI jIvavipAkI prakRtiyoM kA varNana hai| nAmAdi cAra nikSepoM kA varNana hai| 2 bandha-udaya-sattva-adhikAra--bandha ke prakRti-sthiti-anubhAga-pradeza bhedoM kA varNana hai| unake utkRSTa-anutkRSTa-jaghanya-ajaghanya aMzoM kA, tathA unake sAdi-anAdi-dhruva-adhruva bandha kA varNana hai| kisa guNasthAna meM kisa prakRti kA bandha-niyama hai usakA varNana hai| tIrthaMkara prakRti bandhane kI vizeSatA kA varNana hai| kisa guNasthAna meM kisa prakRti kI bandhavyucchitti hotI, kisa kA bandha, kisakA abaMdha hotA isakA varNana hai| dravyArthika aura paryAyArthika nayavivakSA se vyucchitti kA svarUpa varNana hai| utkRSTa sthiti bandha saMjJI paMJcedriya paryAptaka ko hI hotA hai / mohAdi karma ke AbAdhAkAla kA tathA Ayukarma ke AbAdhA-kAla kA varNana hai| deva-nArakI-karma bhUmi-bhogabhUmi-jIvoM ko Ayu bandha hone ke samaya kA varNana hai| anubhAgabaMdha ke varNana meM ghAtiyA karmoM ke latA-dAru-asthi-zailabhAgarUpa anubhAga kA tathA aghAtikarmoM kI prazasta prakRtiyoM kA guDa-khaMDa-zarkarA-amRta rUpa anubhAga kA, tathA aprazasta prakRtiyoM kA niMba-kAMjIra-viSa-hAlAhala rUpa anubhAga kA varNana hai| pradezabaMdha ke varNana meM eka jIva ko pratyeka samaya meM kitane karmaparamANu baddha hote hai unakA varNana hai| siddharAzi ke anantavAM bhAgapramANa athavA abhavya rAzi se anantaguNA pramANa samayaprabaddha kA pramANa hai| ghAtikarmoM meM dezaghAti-sarvaghAti vibhAga kA varNana hai| aMtarAya karmaprakRtiyoM meM sarvaghAtipanA nahIM hai| prasaMgavaza yogasthAna zreNI ke asaMkhyAtavA bhAgamAtra hai unakA varNana hai| unase asaMkhyAta loka guNA anubhAga bandhAdhyavasAyasthAna hai unakA varNana hai / udaya kA varNana karate huye kisa guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kA udaya, udayavyucchitti, anudaya hotA hai unakA varNana hai|
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha sattva kA varNana karate huye kisa guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kA sattva - sattva vyucchitti hotI hai| inakA varNana hai / 164 3 sattvasthAna adhikAra meM eka jIva ko eka kAla meM yugapat kitanI prakRtiyoM kI sattA rahatI hai, baddhAyu ho yA abaddhAyu ho to kina prakRtiyoM kI sattA rahatI hai isakA vizeSa varNana hai / 4 tricUlikA adhikAra - (1) prathama cUlikA nava praznoM ko pUchakara prathama cUlikA kA vyAkhyAna hai / pra. 1. kina prakRtiyoM ke udayavyucchitti ke pahale baMdhavyucchitti hotI hai / pra. 2. kina prakRtiyoM ke udayavyucchitti ke anantara baMdhavyucchitti hotI hai / pra. 3. kina prakRtiyoM kI udayavyucchitti aura baMdha- vyucchitti yugapat hotI hai / pra. 4. kina prakRtiyoM kA udaya hote huye hI baMdha hotA hai / pra. 5. kina prakRtiyoM kA anya kA udaya hote huye hI baMdha hotA hai / pra. 6. kina prakRtiyoM kA apanA yA parakA udaya hote huye baMdha hotA hai / pra. 7. kina prakRtiyoM kA niraMtara bandha hotA hai / pra. 8. kinakA sAMtara bandha hotA hai / pra. 9. kinakA sAMtara - niraMtara bandha hotA hai / paMcabhAga hAra cUlikA - meM udvelana, vidhyAta, adhaHpravRtta, guNasaMkramaNa, sarvasaMkramaNa inakA varNana hai / 3 dazakaraNa cUlikA - meM 1 bandha, 2 utkarSaNa, 3 saMkramaNa, 4 apakarSaNa, 5 udIraNA, 6 sattva, 7 udaya, 8 upazama, 9 nidhatti, 10 nikAcita ina daza karaNoM kA varNana hai / 5 (bandha-udaya-sattvasahita sthAna samutkIrtana adhikAra ) - eka jIva ko yugapat saMbhava prakRtiyoM ke bandha - udaya - sattva rUpa sthAna tathA unameM parivartana hone ke bhaMga inakA varNana hai / prasaMgavaza kisa guNasthAna se kisa guNasthAna meM caDhanA - utaranA ( gati - Agati ) hotA hai isakA varNana hai / 6 pratyaya adhikAra -- Asrava ke mUla cAra pratyaya aura uttara 57 pratyayoM kA kisa guNasthAna meM kitane pratyaya saMbhava hai unakA varNana hai / 7 bhAva cUlikA adhikAra - jIva ke moha aura yoga bhAva se hI 14 guNasthAna hote haiM / jIva ke mUla bhAva pAMca haiM / 1 aupazamika, 2 kSAyika, 3 mizra, 4 audayika, 5 pAriNAmika / inake uttara bheda 53 hote haiM / guNasthAna apekSA se kisako kitane bhAva yugapat saMbhava hai unakA varNana hai /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM. ToDaramalajI aura gommaTasAra 165 prasaMgavaza yahAM 363 kumatoM ke bhadoM kA varNana hai| sarvathA ekAMtavAda mithyAvAda hai syAdvAdarUpa ekAMtavAda samyakvAda hai| trikaraNa cUlikA-adhikAra - isameM adhaHkaraNa apUrvakaraNa-anivRttikaraNa ina tIna karaNa rUpa pariNAmoM kA unake kAla kA vizeSa varNana hai / 9 karmasthiti adhikAra- karmoM kI sthiti tathA tadanusAra una ke AbAdhAkAla kA varNana hai / isameM 1 dravya, 2 sthiti, 3 guNahAni, 4 nAnA guNahAni, 5 do guNahAni, 6 anyonyAbhyasta rAzi inakA varNana arthasaMdRSTi-tathA aMkasaMdRSTipUrvaka vizeSa varNana hai / 1 prati samaya samayaprabaddha pramANa (anaMtAnaMta) karma paramANU baMdhate haiN| 2 pratisamaya samayaprabaddha pramANa paramANU udaya meM Ate haiN| 3 prati samaya kiMcit Una dvayarddha guNahAni guNita samayaprabaddha pramANa sattva meM rahate haiN| zrImAn paM. ToDaramalajIne isa gahana graMtha meM sugamatA se praveza hone ke liye isake bAda arthasaMdRSTi-adhikAra kI svataMtra racanA kI hai| usameM prathamopazama samyaktva hone kA vidhAna varNana atyaMta upayukta hai| pAMca labdhi kA varNana hai / prathamopazama samyaktva meM maraNa kA abhAva hai / usake bAda kSAyika samyaktva kA varNana hai / usakA prAraMbha-niSThApana inakA varNana hai / anaMtAnubaMdhI ke visaMyojana kA varNana hai| isa prakAra arthasaMdRSTi aMkasaMdRSTi kA vizeSa varNana kiyA hai| zrImAn paM. ToDaramalajI kA jIvana kAla prAyaH karIba 200 varSa pUrva kA hai| unakA nivAsa sthAna jayapura thA / zrImAn paM. rAjamallajI inake sAhadharmI preraka the| unakI preraNA se zrImAn paM. ToDaramalajI dvArA isa graMtha kI TIkA likhI gaI jo ki inakI cirasmRti mAnI jAtI hai| ve yadyapi rAjamAnya paMDita the tathApi dharmadveSa kI bhAvanA se anyadharmI paMDitoM dvArA isa mahAn vidvAn kA duHkhada aMta huaa| satya dharma kI rakSA ke liye unhoMne apanI prANAhuti svayaM svIkRta karalI / hAthI ke pAva ke nIce marane kA dehAnta rAjyazAsanadaMDa unhoMne sAnaMda svIkRta kiyaa| isa prakAra isa mahAn puruSa ke viyoga se jaina samAja kI mahAn kSati huI jisakI pUrti honA asaMbhava hai| OM shaaNtiH| shaaNtiH| zAMtiH /