Book Title: Pruthviraj Vijay Ek Aetihasik Mahakavya
Author(s): Prabhakar Shastri
Publisher: Z_Jinvijay_Muni_Abhinandan_Granth_012033.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211373/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthvIrAja vijaya-eka aitihAsika mahAkAvya Amera-jayapura ke zAsaka sUrya vaMzI kachAvAha haiM, jinakA saMbandha bhagavAna zrIrAma ke putra kuza ke sAtha jor3A jAtA hai| itihAsa meM inheM "kacchapaghAta" ke nAma se bhI likhA hai| saM0 1088 ke eka zilAlekha se, jo devakuNDa nAmaka sthAna para milA thA, vidita hotA hai ki 677 I0 (saMvat 1034) meM vahAM para 'vajradAman' nAmaka eka pratApI rAjA rAjya karatA thaa| isane kannauja ke rAjA vijayapAla parihAra para vijaya prApta kara gvAliyara rAjya ko apane adhikAra meM kara liyA thaa| vajradAmana ke putra kA nAma maGgalarAja thA / zrI maGgalarAja ke choTe putra sumitra aura unake kramazaH madhu brahma, kahAna, devAnIka IzvarIsiMha (Izadeva) tathA soDhadeva hue| mahArAja soDhadeva hI prathama vyakti haiM jinhoMne DhUDhADa pradeza para apanA adhikAra kiyA thA / isa kacchavaMzIya zAsakoM kI vaMzAvalI ke mUla puruSa haiM-mahArAja Izadeva / ye gvAliyara ke zAsaka the jise tatkAlIna itihAsa meM 'gopAdri' kahate haiN| isa para unake bhaginI putra-zrI jayasiMha tavara kA zAsana ho gayA thA, jisake saMbandha meM aneka matabheda haiN| prAcIna rikArDa se yahI siddha hai ki mahArAja soDhadeva ko apane pitA kA rAjya nahIM milaa| inhoMne karolI kI tarapha ameThI nAmaka sthAna para zAsana kiyA thaa| unake putra kA nAma 'dUlaharAya' thA / inakA vivAha morAM ke rAjA rAlaNasI (rAlaNasiMha cauhAna kI putrI 'sujAnakuvarI' ke sAtha sampanna huA thaa| inakI sahAyatA se hI zrI dUlaharAya ne 'dyausA' (dausA) para adhikAra kiyA aura vahAM ke zAsaka mINoM evaM bajagUjaroM ko yuddha meM parAsta kiyA / inako 'dUlhA' bhI kahate the aura isI ko aMgrejI meM likhane kI bhrAnti se rAjasthAna ke itihAsakAra karnala jemsa TADa ne inheM 'DholA' ke rUpa meM prastuta kiyA haiM / inhoMne 'jamavAya mAtA' kA mandira banAyA thA, jaba 'mAcI' para vijaya prApta kI thii| yaha mandira mAcI se 3 kosa para Aja bhI vidyamAna hai / inake putra kA nAma kokila jI thA, jinhoMne Amera basAyA thA-'kAkila jI Amera basAyo'-(muhatA naiNasIrI khyAta jayapura bhAga) / tabhI se savAI jayasiMha dvitIya taka prAmera ina kachAvAhoM kI rAjadhAnI rhii| zrI jayasiMha ne jayapura basAkara rAjadhAnI meM parivartana kiyA thaa| jayapura ke kachavAhoM kI vaMzAvalI bahuta vistRta hai, usakI yahA~ AvazyakatA bhI nhiiN| jisa kAvya kA vivecana kara rahe haiM, usameM yaha vaMzAvalI upalabdha hai, isase sAhityika pramANa bhI upalabdha ho jAtA hai / jaisAki isakA nAma hai, zrI pRthvIrAja 18vIM pIDhI meM hue the / yaha itihAsa se pramANita tathya hai| eziyATika sosAyaTI, kalakatta meM saMgRhIta hastalikhita granthoM meM itihAsa viSayaka eka grantha Amerajayapura ke zAsakoM se saMbaddha bhI hai| isakA nAma 'pRthvIrAja-vijaya hai| yaha kramAMka 10434 para upalabdha hai| prakAzita sUcIpatra meM isakI vigata isa prakAra hai Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 ] Substance- Country made Paper. Size - 6x9 inches. Folio - 12 ( Marked by M. M. Harprasad Shastry, vice President of Asiatic Society, Calcutta. Lines 9 to 12 in a page. Character - Modern Nagar. Appearance ----Solid, written length wise & on the one side. The former owner of the manuscript thought the 7th leaf to be the first on which he wrote pRthvIrAja vijaya - eka aitihAsika mahAkAvya "gokula prazAdasyedaM pustakaM pRthvIrAja vijaya khaNDit 12 patrANi / " isa grantha meM 624 veM padya se 776 padya taka upalabdha haiM / inameM Amera ke kachavAha zAsakoM kA itihAsa hai / itihAsa ke AdhAra para hama isakI AlocanA prastuta karate haiM / grantha ke nAma kA aucitya vicAraNIya hai / lekhaka kA nAma kahIM bhI nahIM AyA hai / ise aitihAsika mahAkAvya na kahakara kevala kAvya kI hI saMjJA deNge| jo 12 patra upalabdha haiM, ve apane meM pUrNa haiM / kahIM kahIM para prazuddha avazya haiM aura durvAcya bhI / upalabdha 156 padyoM meM 20 zAsakoM kA varNana hai / isa grantha kA prathama zloka ( upalabdha 624 vAM isa prakAra hai- 11 " sa zrImAnupagrahya harSadakRti statpArivarha tato vismerIkRta sarva loka nivaho ramyairanekaiH praudAryAdibhirAvidhAya vidhivad vaivAhikAM snAn vidhIna stenainu vrajatA samaM katipaya pratyAyayau paddhatim" / / 624 / / yaha mahArAja soDhadeva kA varNana hai / mahArAja soDhadeva ne yAdava kula kI rAjakumArI se vivAha kiyA thA, jisake garbha se 'dulaharAya' utpanna hue the / ( jayapura kA itihAsa - paM0 hanumAna zarmA caumU - pRSTha, 13-14) jaisAki hama vivecana kara cuke haiM, inake pitA kA nAma mahArAja Izadeva thA / inakA dehAvasAna saMvat 1023 meM huA thA / isa padya meM ullekha na hone para bhI yaha kahA jA sakatA hai ki yaha padya mahArAja soDhadeva se saMbaddha hai, kyoMki isake bAda inake putra dulaharAya kI utpatti varita hai / inake vivAha tathA zRGgAra kA vivecana hai / inake inhIM soDhadeva ke viSaya meM kucha padya haiM, jinameM vivAha se inakI mAtA bahuta prasanna huI thIM / padya haiM "dhImAn nItivizArado bhUpAlendra kandarpAti vidamita pronnaddha dasyuvrajo vibhAvitA khilavidhirvAgbhI vidibhyatkhalaH // manoharo navadvAra jahRtkaro rAjA raJjita sarvaloka nivaho mAtuvitene mudam // 426 // Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN0 prabhAkara zAstrI [ 286 isake pazcAt do padya zRMgArika hai jisameM navavadhU kA sajjita hokara apane vIra pati ke pAsa AnA tathA pati kA usake sAtha vilAsa variMgata hai| rAnI garbhavatI hotI hai tathA puMsavanAdi kriyAyeM yathAvidhi sampanna kI jAtI haiM / zrI dulaharAya kA janma hotA hai mahI rAbhihitagA rAgAbhi zarmAzrayA lasyamAna mahimA devyA vijajJe sutaH / bhUpAlasya zubhAsyayA grahavarairAvedya mAnodaye lagne lagnapatau valIyasi pitA prAthataM dullaham" // 631 / / " dAnaprIta devI darzana kramazaH bAlyakAla va kizorAvasthA ko pAra kara dUlaharAya yuvaka bane / taruraNAvasthA meM unakI AmA darzanIya thI / vivAha saMskAra sampanna huA / jaisAki itihAsoM meM likhA hai- zrI dUlaharAya ne eka hI vivAha kiyA thA / vaha bhI moMrA ke cauhAna rAlasiMha kI putrI sujAna kuMvarI ke sAtha / cauhAna rAlaragasiMha kA sA ( dyausA) para prAdhA adhikAra thaa| inhoMne ise dUlaharAya ko daheja meM de diyA thA aura kucha sainika sahAyatA bhI dI thI, jisakI sahAyatA se dUlaharAya ne mIraNoM va bajagUjaroM ko parAsta kara sampUrNa dausA apane adhikAra meM kara liyA thA / DhUMDhADa pradeza meM ina kachavAhoM kA yaha prathama sthAna thA / ise hI unhoMne rAjadhAnI banAyA thA / "vIra zrI rucirAzrito guNagaNairujjRmbhamANo bala nighnan vairijanAn gajAniva balI paMcAnano hetimAna | rAjendra prati nanditena gurUraNA rAjanyakatyAM zubhAM candrAsyAM pratilambhitodhizu zubhe candro yathA, rohiNIm ||635 " jitvA satvara jitvaro ripujanAn dyausA calasthAyino ramyaM sthAnamavekSya sa kSitipajAvastu samIhAM dadhau // zrAhUya svajanAn svakaM ca janakaM tad gopanAya prabhu tathaivorthya nijojisAdhu vijayI pratyarthinAM niryayau " // 636 isako jItane para zrI dUlaharAya ne 'mAcI' para adhikAra kiyA / "hitaiSI" (jayapura aMka) meM ke rAjavaMza' kA varNana karate hue - paM0 zrI hanumAna zarmA (comU ) ne likhA hai 'jayapura saba mIraNe madirA pIkara jaba masta ho rahe the " apane pitA kI AjJAnusAra zrI dUlharAyajI ne sarvaprathama 'mAcI' ke mIraNoM para caDhAI kI, jisameM ve asaphala rahe / usa phataha kA mIraNoM ne eka jalasA kiyaa| taba inhoMne punaH dhAvA kiyA aura unheM mAra bhagAyA, tathA unake rAjya para adhikAra sthApita kara liyA / isa vijaya ke upalakSa meM dUlaharAya ne mAcI se tIna kosa para eka devI kA mandira banavAyA jo jamavAya mAtA ke nAma se pradyAvadhi vartamAna hai / " (pR0 51 ) kucha padyoM meM yuddha kA varNana kiyA gayA hai "sainyaM zatruvibhISaNaM gajaratha vyUhairhayA rohibhiH vIrabhUripadAti zatakairagresa rairdurjayam // varga Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 ] X antima padya hai zrAdAyAbhi jagAma mAcI * nAmapurI X "narUhyo rUjavaM bhindannApatatosipAriNa kumbhe dantayuge ca vAhasyAzu jaghAna dhAma aparaM vibhratsa dhIrottamo parairavijitAM pRthvIrAja vijaya - eka aitihAsika mahAkAvya X mahAzvamabhito vIrairanekairvRto rahitAn vIrAnibhArohiNaH / vAjicaraNAnucca ribhAnAM dadhat vAriNi gajo dIrghAstaraGgAniva" / / 642 // X X X siMhAyamAne paraM "evaM garjati siMharAjatanaye dharmaM saMbuvati vyatItasukRtA hitvA raNaM nirghuNAH / drAksarvepi tirodadhunijabala rUddhAtandantIbhiH ye sAmbhIbhUya raNAMgaNasthavijayI + jetu N janezAtmaja" / / 637 // X yuddha meM vijaya prApta kara bhagavatI kI stuti karate haiN| isameM bhagavatI kI guraNamahimA variMgata hai"yA bhItena viraMcinA pariNutA hantu madhu kaiTabham netrayugalAdAvirbabhUvAcikam / viSNu bodhayitu ca tasyaiSA pAyAntaH reje sahAyo'pi saH " / / 646 / / vijayapradA nijapadaM saMseduSo'dhIzvarI zaraNaM rAGgaNagatAnAgatya "mApapto vibhuho'pi veleva pratiroddhamambudhi lokAmbikA" / / 652 / / "yA vedarazeSatA sarvAzayavedinI guNamayI cidurUpa ca parAvarAntaracarI cittAdi saMcAriNI / sA mAtA jagatAM matirmatimatAM mAM tigmaheti kSataM / cakSurgocaratAmupetya pAtAtpatantaM zivA / / 660 / / sadayA stuti se prasanna hokara bhagavatI ne darzana diye / rAjA soDhadeva ke putra dulaharAya ko bAlaka ke rUpa meM saMbodhana karatI huI usane rAjA kI prasaMzA kI aura use prAzIrvAda pradAna kiyA " evaM durgatihAriNI raNagate durgA praraNamyAvanI pitsatyaM gulikAsti tatsAmayuge vyAdIyamAnavaNe / ( ? ) tasmina vIravare vimuhyati maho vidhvaMsitadhvAntikA bhaktatrAraNamahAvratAsakaruNA prAdurvabhUvAmbikA / / 661 / / " X + taptahRdaya prodagratA pAvalI calatkallokaM bhAlAmaham / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. prabhAkara zAstrI [ 261 varte saMprati sannidhau tava javA detAjayazrIriva zrImAnedhisamedhitAkhilabAlo 'kAle' ti sA taM jgau|" pIyUSAyitameta deva vacane tasyA nipIyotthitaM protthAya praNanAma variNata guNa vizvAmbikAyAM budhaiH / / zrImatyA caraNAmbujadvayamidaM bhAgyaM mamAho mahan mandasyeti vibhAvayan dRDhamati zrIsoDhadevAtmajaH / / 663 // " "prItAsmi tvayi nirbhayena manasA duhRbaleM bhISaNaM pAthodhi tarasA vilolitavati zrIkolaviSNAviva / / kSAtravikSatavigrahe pyajahati treyaM svadharma paraM raktasrAva sutobitasvakaguragA zaNvehi kodantakam // 666 // " usI samaya bhagavAu nArada dikhAI diye / rAjA ne unheM dekhakara praNAma kiyaa| zrInArada muni ne bhI bhagavatI ke arcanA ke lie hI upadeza diyA "daivAdevatadevadevapathago dRggocaro nArado vINApANirudAnanIkRtamRgo vegonvamamahIptigaH / dRSTo hRSTatanUrUheNa sahasA bedho bhuvAbhyathito labdhArthI kRtajAta darzana jano natvA mininye bhuvam // 670 // mUni nArada ne upadeza diyA "zakti sarvavidhAyinI bhajavibho! bhaktapriyAM zaktaye bhAtamatiramAturatizaminIM vibhAjinIM jatminAm / sA zIghra'manasA dhRtAMghrikamalA vidhyacyutezArcitA cintA santatimocinI bhagavatI kartta hatemokSitam / / 72 / / " rAjA dUlaharAya ne punaH bhagavatI kI ArAdhanA prArambha kii| santuSTa hokara bhagavatI ne use darzana hI nahIM diye, aneka varadAna bhI diye / rAjA ne usakA mandira banavAkara vahA~ sthApita kara diyaa| yaha mandira "jamuvAyamAtA" ke nAma se prasiddha hai, jo mAcI se 3 kosa dUra hai| rAmagar3ha ke bandha se kucha dUra, anumAnata 2 mIla nIce 'jamuvA rAmagar3ha' nAmaka grAma hai, vahIM devI kA prAcIna mandira hai| "zrIbhimizrita menamAtra tavacA mAtA kRtAnugrahA guhyAnugrahaNocitAM dhiyamatha prAgalbhya garbhA' mudA / divyAM ca pratibhAM dadhAnamadhikAM vikrAMtatAM kurvatI bhUyovAcamimAmuvAca rUcirAM taM sarva lokezvarI // 676 // " Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 ] pRthvIrAja vijaya-eka aitihAsika mahAkAvya 'yAhi tvaM vijahIhi saMzayahatAM cintAM sucintAmaraNI cintAntanihite hite padayuge yAbhyahite mAmake / sAhaM pUvika mApatanti sahasA saMcintitArthAlayo yarthAi vilayo payaH sUnigato nazyanti sarve'rayaH / / 2 / / " X "tatsarvaM satizamya rabhya suSame devIM svanAmAGtiAM / sadyo jAmbAvatIM nivezya bhavane hRdyAkRti kalpite / devI vAgamRtastutigraha vRhatsphUrtiprabhAvodayo dhuryo nidhUtasaMzayodhRtajayo ghIyoginAmudyayau / / 84 // " paM0 zrI hanumAna zarmA ne apane jayapura ke itihAsa meM mahArAja dUlaharAya kA paricaya dete hue likhA hai-- (1) 'vaMzAvaliyoM meM likhA hai ki mA~cI kI pahalI lar3AI meM dUlaharAyajI mUcchita ho gaye the| taba vahAM kI 'buDhavAya' mAtA ne sapane meM kahA ki "Daro mata, dubArA car3hAI karo / marI huI senA sajIva ho jAyagI aura tuma jiitoge|' yaha sunakara dUlarAya caitanya hue aura dArU pIye haye mINoM ko mArakara mAMcI meM adhikAra kiyaa|" (pR0-15) (2) "mAMcI vijaya kI yAdagAra meM dUlarAyajI ne mAMcI se tIna kosa para nAke meM devI kA navIna mandira banavAyA thA aura usako 'buDhavAyA' ke badale 'jamavAya' nAma se vikhyAta kiyA thaa| isa avasara taka dularAyajI dausA hI rahe the| kintu 'mAMcI' meM adhikAra ho jAne se vahA~ rAmacandra jI ke nAma para "rAmagaDha' basAyA aura vahIM rahane lge|" (pR0 16) ma. savAI jayasiMha tRtIya ke sabhAsada paM0 zrI sItArAma zAstrI parvaNIkara ne apane suprasiddha aitihAsika mahAkAvya meM una ghaTanAoM ko isa rUpa meM upasthita kiyA hai "itthaM sthite rAtrirabhUnizIthe devI puro'syAvirabhUdayAluH / prApannadInoddharaNavataM yanna devatAnAmidamasti citram / / 27 / / uttiSTha vatseti vaco nizamya devyAHkumAraH sahasodatiSThat / utthAya tAM buddhadvayanusArameva stotu pravRtto vyathito'pi devIm / / 28 / namostu te devi vizAlanetre kRpAnidhe tvaM zaraNAgatAnaH / pAhi prazaMsyAsi mahendrapUrvaH surairna cettahi kuto manuSyaH / / 26 // asyAH pratIre khalu vANanaghAH mUrti mahIyAM yamavoya naamniim| vidhAya saMsthApya yathAvadenAM pUjyAmavicchinnatayA ya yajasva / / 32 / / tato yathA vaibhavameva tasyA nirmAya devyA naradevasUnuH / svaM mandiraM tAM yamavAyadevImAsthApayAmAsa yathAvadarcAm // 38 / / ityAdi (jayavaMza mahAkAvya-prathama sarga003-5) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN0 prabhAkara zAstrI [ 263 'sAhitya-ratnAkara' ke saMpAdaka sva. zrI sUryanArAyaNa jI zAstrI vyAkaraNAcArya ne 'mAnavaMza mahAkAvya" likhanA prArambha kiyA thaa| yaha bhI eka aitihAsika kAvya hai| isake kucha hI sarga prakAzita haiM / uparyukta ghaTanAoM ke saMbandha meM unakA sAkSya isa prakAra hai-- "prarthakadAyaM dhRtasainyasaMgho maJcAdikAn grAmagaNAn vijitya / grAho yathA hanti supRSTamInAna tathava mInAn tarasA jadhAna // 20 // (mAnavaMza kAvye dvitIya sarge-pR0 51) "bhuvaH patirdUlaharAya vIro vijitya mAJcI vijaya prahRSTaH / giri pradeze nijavaMzadevyA vinirmame mandiramUccazaGgam // 1 // devyAsu 'buDhavAya' iti prasiddha nAmaSa 'jamavAya' iti pracakre / jamvAyamAtustu nitAntaramyaM tanmandiraM khyAtamihAdya yAvat / / 2 / / yadyapyamuSmin samaye sa dyausAM samadhyatiSThannapadUlaharAyaH / tathApyaho rAmagaDhaM gariSThiM nyavAsayat pattanameva zUraH / / 4 / / kurvan sthiti rAmagaDhe sa vIraH svarAjyasImAparivarddha necchuH / / khohaM ca geToramaho vijitya taM jhoTavADaM sahasA vijitye // 5 // " (saMskRta ratnAkara-varSAsaMcikA 3, akTUbara 1941 pR0 88) ___ "itihAsa-rAjasthAna" meM zrI rAmanAtha ratna ne likhA hai-"soDhadeva jI khoha vijaya taka dUlaharAya ke sAtha rahe the / khoha meM jAne para unakI mRtyu huI thii| khoha eka prakAra se Amera kA hI aMga hai|" __(pRSTha 88) isa grantha meM bhI aisA hI varNana milatA hai / khoha para apanA adhikAra kara zrIdUlaharAya ne apane pitA ko dausA sUcanA bhejakara vahIM bulA liyA thA aura unakI sevA meM rahane lagA thaa| vahIM zrIsoDhadeva kA paralokavAsa huaA thA tAtaM dUtamukhena vRttamakhilaM sambodhya sAmbaM mUdA devI vAgamRta stutiplutamatiH mitrasatameto mitaH / kozAdAttadhano nidheriva bhRzaM kartuM sa vai maNDapaM gaNDo bhujjadali vrajargaja varairazvaH sa vIraiH yayau" // 665 / / "dhRttvA sattva samUjito hRdi zubhaM devI padAbjadvayaM khodeza pramukhAH varAnavikalaM protkhaya sarvAn khalAn / rAjyaM prAjyataraM vidhAya janaka satsUnutAnutditaM kurvan garva vivajitojitayazA reje sa rAjAtmajaH / / 668 / / zrI dUlaharAya ke putra kA nAma "kAkila" thaa| kAkila ke janma kA varNana isa padya se prakaTa kiyA hai Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthvIrAja vijaya - eka aitihAsika mahAkAvya " tasya sAnvaya varddhanasya dayitA devAdhIza samadyateH sama bhavati kAle sA subuve jayanta suSamaM rUccastha rabhisUcitai sthititamo vyutsAri dIpti sutam / / 701 / / zranyA kAkila soSyate kulavadhU rUddAma dhAmAdbhutaM devI manorajjino smerasphura hohadA / zarma prakAze graha bAla loka manoharAktatimiti procurnareza janAH / so'pyenaM kila kA kilAmidhamathA saMkathya sArthAmidhaM devyanyA mama kAkileti nRpatiryAtisma cittaM mudam ||2|| (3) mahArAja kAkiladeva (mAgha zu0 7 saM0 1063 se vaizAkha zu0 10 saMvat 1066 ) apane pitA zrI dUlaharAya kI AjJA lekara mahArAja kAkila ne 'bhANDAreja' ko jItane ke lie prasthAna kiyA thA / likhA hai 264 ] 'jayavaMza mahAkAvya' meM zrIsItArAma bhaTTa parvaNIkara ne bhI isa ghaTanA kI puSTi kI hai| ve likhate haiM tAtAjJAM parigRhya daivatamapi smRtvA ca natvA dvijAn vRddhA naSyaparAn parantapatati rvAhAni vRndaibhRtAma ( 1 ) | senAM bodhvarairnayanna pasuto bhImaprabhAM patibhiH bhINDAreji purImamaNDita vayurvIro vijetuM yayau // 8 // " rAjA kadAcitkhalu soDhadevigrahItukAmo'jani svabhAva evaiSa hi vikramasya yuyutsutA vicArya caJcad bhujadaNDavIryaM nRpottamaH kumAravikrAntidihakSucittaH sa tu praraNamyAtha bhANDarejIm / pratyahamudbhavedyat / / 16 / / kAkilamAdideza / / yaha varNana prAyaH sabhI isake pazcAt mahArAja dulaharAya kI dakSiNayAtrA kA ullekha aitihAsika granthoM meM milatA hai / parantu isameM kucha matabheda hai / 'vaMzAvalI' meM eka sthAna para likhA hai ki-'AyuSya ke anta meM dulairAyajI gvAliyara ke rAjA kI arjI para vahAM gaye the aura dakSiNa se Aye hue zatrutroM ko parAsta kara gvAliyara ke jayasiMha ko sahAyatA dI thii|" eka anya vaMzAvalI meM likhA hai ki"gvAliyara se dulahrAya ghAyala hokara Aye the aura khauha meM Akara saMvat 1063 meM paralokavAsI hue the / " vaMzAvalI kI tIsarI prati ke 11 veM pRSTha para likhA hai ki-' - "dulairAyajI gvAliyara ke yuddha meM vijayI hue the aura vahIM mare the / " "vIra vinoda' meM bhI gvAliyara meM hI marane kA ullekha hai / rAjasthAna ke itihAsa lekhaka karnala jemsa TADa ne to ina sabhI se bhinna likhA tathA moraNoM ke dvArA unakI mRtyu kA ullekha kiyA hai / ve to kAkilajI kI utpatti bhI dulaharAya ke mRtyu kI pazcAt batalAte haiM jo kisI bhI aitihAsika grantha yA pramANa se puSTa nahIM hai / pratasthe ||17|| ( dvitIyasarga - pRSTha- 8 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. prabhAkara zAstrI [ 295 zrIsItArAma bhaTTa ne jayavaMza mahAkAvya meM likhA hai ki gvAliyara ke rAjA dvArA bulAye jAne para dAkSiNAtyoM se yuddha karate hue hI mahArAja dulaharAya kI mRtyu huI thii| patirgavAlera padasya vArtAmazrAvadda tamukhena : rAjJe / idaM padaM te balino grahItukAmAH prasahaye ti hi dAkSiNAtyAH / / hetoratastvaM samupehi zIghra tebhyaH padaM svaM paripAlaya tvam / vayaM na tAdRgbalino yataHsyuH parAjitAsme vimukhAbhaveyuH / / gatvA gavAleramasau narendrasaurdAkSiNAtya bailibhistvanantaH / zAstrAstra vidyAnipuNaH sasenairayuddha dordaNDaparAkrameNa / / 3 / / sa chinnabhinnApadhano ghano'pi pepIyyamAnazru tazoNitostraH / lebhe mahendrAdavanImahendraH satkAramahattamamAzu nAkaM // 36 / / - (dvitIya sarga-31 se 36 zloka pRSTha-6/10) 'mAnavaMza mahAkAvya' meM zrI sUryanArAyaNajI zAstrI vyAkaraNAcArya ne likhA hai 'durge navIne nivasan pravIro bhujjAna AsId vividhAn subhogAna / prathaikadApatramavApa dInaM gvAlerarAjasya jayAbhidhasya / / 6 / / lekhI'bhavat tatra tu rAjapatre yad dAkSiNAtyA ripava: sudhIrAH / hatu patante mama rAjyametat saMtrAyatAmetya bhavAn suzIghram / / 7 / / labdhvava saMdezamima sa vIraH svadattarAjyaM parizaMkya naSTama / tattrAraNahetoH svayameva gatvA gvAlerarAjUna tarasA jaMghAna / / 8 / / jAto jayI yadyapi dularAyare vIrAGkazastrakSatapUrNa dehaH / svalpadinaireva jagAma dhAma tad yatra vIretarasaM pravezyam || (mAnavaMza- tRtIya sarga- saMskRtaratnAkara varSa 8 saMcikA 3 pR0 88) isa 'pRthvIrAja mahAkAvya' meM yaha varNana ina padyoM se prastuta kiyA gayA hai / isameM bhI yahI batAyA gayA hai ki rAjA dulaharAya kI mRtyu gvAliyara meM hI huI thI / ataH yahI bAta pramANita hai "rAjan dakSiNadikpaterbalavato yodhAzcamUcAriNo rAjyaM jAtu jighRkSavo napazavo garjanti saMpitsavaH / / bhUpAlezakadino'pi bhavato bhUpAlasiMhasya tat nItiharavadhIyatA yadahite sAvajJataivAjJatA // 15 // zrutvA vizra tapauruSo nRpavaro dUtasyavAcaM ruSo vegaM saMzamayAnniSodgata miti prtyuktimuccrjgii| kSAtraM dharmamihojjhatAmitivaco bhItya na ca kSatriyA vIkSyante nijajIvitakSayamapi kSAtrakarakSAparAH / / 16 / / "prApatya praNihatya yAnti vimukhAdUrAdaraM khAdiva Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 ] pRthvIrAja vijaya-eka aitihAsika mahAkAvya pratyApatyapunarviyAnti ca parAgRSTavinaSTAnugAH / evaJcaJcalavitramA bahutamAste dAkSiNAtyA bhaTAdRSTo caNDaparAkramasya nRpatezcakre asaM vicyutaam||23|| "taM saMhatya raNe nipatya nRpatiM heti praNItonnati caJcavArakacandrahAsazatakarekakaza sarvataH / ghnantaM bhUribalAmbujaMghnuranayaM rahAsvibAhAjavA. dudvignAvimayaM bhayaMkaramamu te dAkSiNezAnugA // 26 / / "kRtvAsauM janakasya cottaravidhi yAtasya divyaM padaM / rAjyaM prAjyatamaM vidhAya vividhairbha yo balairdu graham // prAzvAsya svajanAnupetya ahiNI hRdya prabhArohiNIM / buddhvA dohadazAlinI pramudito yUddhAya buddhi dadhau / / 32 / / apanI zakti kA pradarzana kara pitA kI mRtyu ke pazcAt mahArAja kAkila ne Amera ko jItA aura khoha ke sthAna para ise rAjadhAnI bnaayaa| zrI kAkila kA rAjya kAla 3 varSa kA hI rahA, parantu itihAsa meM ApakA nAma prasiddha hai| Apane Amera ko rAjadhAnI banAne ke atirikta Amera meM ambikezvara mahAdeva kI sthApanA kii| yaha mandira Aja bhI vidyamAna hai| gAlavAzrama (galatA) ke parvatoM meM pRthvI meM vidyamAna, aneka nAgoM se valayita isa mUrti ko lAkara bhagavatI ke Adeza se Amera meM sthApanA kI thii| isa saMbandha meM isa kAvya meM likhA hai-(bhagavatI kAkila ko kaha rahI hai) "tAvattajana keriteva jananI - lokAmbikA tryambakA rocIrocita lohitAMcita samidraGgA zutaGgAbhimAm / prAvirbhUya tadaGgasaGgatihitaprekSA samakSAhitaM proce, kAkila! nAkilambhita padA tvAM saMpadA yojaye / / 736 / / bhUmIgRhita mambikezvara maraM pAtAra mabhyaryatA~ dAtAraM ca durAya vastu vitate dhItArametasya ca / hariM sumahApadAM trijagatAM bhartAramAviSkUrU R rANAmanavekSaNa kSamamatha svaM durgamArAt kurU / / 37 / / pAvanyAM dizi gAlavAzrama girervanyAntarAle girI vArAdhAra mahAvaTAbhidha saro rocau mahIgRhitam / gaurekApayasAmibiJcati paraM liGga saliGga mayA yatta vAdi tadAdiheturahitadhvaMse ca zarmodaye / / 38 / / ujjIvadvalasaMyuto vrajagirA prAtarmameti sphuTaM vidhvastaM kuTilAzayarakuTilaM projjIvya cAdizyatAm / sA tena praNatA yathA matinutA mAtA tha vizvasthataM / vAcAzvAsya sudhArucA~ sucataraM bhaktipriyAntardadhe / / 36 / / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN0 prabhAkara zAstrI [ 267 'debyAvAca manusmaran mRgayayA vIrairanekavRto gatvA tatpadamApa saMpadavadhi talliGgamAliGgitam / bhImai givaramaNi gharainibhidyabhUmi dRDhA mAvirbhAvya mahopacAra nicayassaMpUjjayAmAsa saH / / 742 / / 'jayavaMza mahAkAvya' meM bhI isI vRtta ko prastuta kiyA haiN| anya aitihAsika granthoM meM ambikezvara ke prApti sthAna ke viSaya meM kucha bhI vizeSa nahIM batalAyA gayA hai| phira bhI jamIna ke andara se ho isa mUrti ko nikAla kara sthApita kiyA gayA thA-isa viSaya meM sabhI eka mata haiN| zrI parvaNIkarajI likhate haiM "madAjJayeto racayAmbikApurI 'purI' mahendrasya parAjaye tayA / tathaikapiGgImapi sampadaMcitAM dazAnanIyAmapi hATakoccitAm / / 22 // bhUvo'ntarAlInamihai va yatnato narendra ! nissArya tamambikezvaram / pratiSThitIkRtya yathAvadarcaye: jayastataste'dhiraNaM bhaviSyati / / 23 / / xxxx 'tatrAmbikezvara mathAya' mazeSadevaiH san mandire dharaNito napatiH pratApI / uddha tya sadvijavaraiH prayataiH pratItaiH taM pratyatiSThipada thAnvahamAcicaccA // 36 / / (jayavaMza-tRtIyasarga-22 se 36 zloka, pRSTha 13-15) . . zrI sUrya kavi kI kalpanA hai ki bhagavati pArvatI bhagavAna ziva ke binA santuSTa nahIM rahegI-isI vicAra se kAkila ne Amera meM ambikezvara kI sthApanA kI thI "abhISTadAtrI mama sA hi durgA vinA zivaM sthAsyati na pratuSTA / itIva saMcintya tamambikezaM zivaM samasthApayadatra puryAm" / / (mAnavaMzakAvya-tRtIyasarga 21 vAM padya pR0 86) inake pazcAt inake putra zrI haNUdeva bhAmera ke zAsaka bane / 4. zrI haNadeva (vaizAkha zu0 10 saM0 1066 se kArtika zu0 13 saM0 1110) yadyapi inakAzAsana kAla zrIkAkila kI apekSA bahuta adhika thA, inhoMne kula 14 varSa rAjya kiyA thA, tathApi inake zAsana kAla meM koI vizeSa ghaTanA nahIM huii| kisI bhI itihAsa meM inake jIvana para adhika vivecana nahIM milatA / inake putra kA nAma thA5. zrI jAnhaDa (kArtika zu0 13 saM0 1110 se caitra zu0 7 saM0 1127) inake aneka nAma the| isa kAvya meM inheM "jAnuga" nAma se vyavahRta kiyA hai| yoM inakA nAma janedeva bhI milatA hai| inhoMne bhI 17 varSa rAjya kiyA, parantu inake samaya meM bhI koI vizeSa ghaTanA nahIM huI thii| 'pRthvIrAja vijaya' nAmaka isa kAvya meM zrI haragUdeva evaM zrI jAnuga ke lie eka hI zloka likhA gayA hai Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 ] " sUnustasya hanota ko gatavati devyAdhAma bhuvaMzazAsa pRthvIrAja vijaya - eka aitihAsika mahAkAvya zrIkAkile bhUpatau balavAnugrapratApazciram / tasya zrI balabhUSite 5 marapuraM yAte ca tasmin mahAsUnurjAnuga bAhurAhava jayI sabhrAtRkaH saMyayau " ||744 / / inake pazcAt prajavana (pajavana yA pajona jI ) uttarAdhikArI bane / 6. zrI pajavana jI ( caitra zu0 7 saM0 1927 se jyeSTha kR0 3 saMvat 1151 ) mahArAja pajavana jI rAjanIti tathA yuddhAdi meM nipuNa aura sAhasI hone ke kAraNa hindU samrATa pRthvIrAja cauhAna ke paMcavIroM meM se eka the- aisA prasiddha hai / pRthvIrAja rAso meM mahAkavi cadavaradAI inakA ojasvI varNana kiyA hai| 'pRthvIrAja vijaya' kAvya meM inakA varNana eka hI padya meM kiyA hai zrImAMstasya suto balI prajavano nAmasphurad vikrame bhartR vikrama yatkalAsu caturo harSa pratene gurau / garja rigaja prabhaJjana harirmohAbdhi majjattari ssvaryAta pitari prabhAsavitari trAtA babhUvAvaneH / / 745 / / inake eka hI putra thA, jisakA nAma malayasI jI (maleSI ) thA / 7. zrI malayasIjI (jyeSTha kR0 3 saM0 1951 se phAlguna zu0 3 saM0 1203 ) apane pitA ke samAna ye bhI vIra va parAkramI the| zrI candavaradAyI ne inakI bhI prasaMsA kI hai / sabhI itihAsoM meM yahI likhA hai ki pajavanajI ke eka hI putra thA, parantu isa kAvya meM cAra anya putroM ke viSaya meM bhI saMketa hai / "malleSI tanayo babhUva bhayado mallo vratodveSiNAM catvArastanayA babhUvurapare tasya prabhAvojjvalAH / rAjAsau nibavandha yuddhavijitaM nAgaurikAdhIzvaraM tadrAjyaM nijasAccakAra mihiro bhUcAripAtho yathA" / / 746 / / "kannoja yuddha ke eka varSa pazcAt malayasIjI ne nAgoragaDha gujarAta, mevAr3a tathA mAMDU ko jItA thA / zrI parvaNIkarajI ne 'jayavaMza mahAkAvya' meM likhA hai - "upetya nAgaura manalpa vikramastadIza gaurIpatinA nRpaH samam / ayuddha lakSatraya sainya saMyujA svayaM para paJcasahastra sainikAH ||10|| svavikramopAyavidhervyadhAttamAM sa gurjarIye 5 sulabhe 'pi nIvRti | padaM svakIyaM nihitaM hitaM tataM na kasya vikrAntibalaM balIyasaH ||17|| kadAcidatyantararaNoddhatodbhaTaH kSamApatiH prApta mahendra vikramaH / mivADadezAdhipatiM sasenaka raNeSu dhikkRtya padaM svakaMnyadhAt ||16|| ( jayavaMza, caturtha sarga - 10 se 20 taka ) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. prabhAkara zAstrI [ 266 nAgaura vijaya taka zrI prajavanajI jIvita the| yahAM jo zloka diyA gayA hai, usameM zrI malayasIjI ke uttarAdhikAra prApti kI puSTi karatA hai| yahAM saMvat kI samAnatA to hai parantu tithi kI samAnatA nahIM hai| itihAsa meM unake zAsana prArambha karane kI tithi jyeSTha kRSNA 3 hai jaba ki isa kAvya meM mAgha zuklAha hai / saMvat ke viSaya meM zrI hanumAna zarmA ne 'jayapura ke itihAsa' (nAthAvatoM kA itihAsa) pRSTha-25 para likhA hai ___(1) saMvat 1151 meM apane pitA (pajonajI) ke uttarAdhikArI hue / ....(3) kannauja yuddha ke eka varSa bAda malasI jI ne nAgaura gaDha vijaya kiyA aura gujarAta mevAr3a evaM mAMDU Adi meM apanI vIratA dikhlaaii|" 'jayapura kI vaMzAvalI' meM bhI jyeSTha vadi 3 saM0 1151 milatA hai| isa kAvya meM yaha zloka tithi kA saMketa karatA hai "varSa vikramato yatIndrazaracandra prameye madhau 1151 zukle dhUnita dhanvani dhvanadalijye je, navamyA tithii| labdhvA rAjyamasau vidhAtumadhikaM vIrazcamatkAridhAyuddhAya prabalairbalairanugato garjatpurA niryayo" // 747 / / agrima padya meM malaisIjI kA gujarAta vijaya kA ullekha hai "tasmin bhUpavare vibhujya vibhavAn puNyena yAte divaM 'malleSI' padamApa tasya tanayo jyAyAnajayyoribhiH / jitvA gurjararAjamAnicaturo nijitya bhUpAn parAm bAhUjita bhUrikIrti kanako bhuGkasma bhaumaM sukham" / / 748 / / inake 6 patniyAM tathA 32 putra hue the / 'jayapura ke itihAsa' meM zrI hanumAna zarmA ne likhA hai(4) "inake 1 manalade (khIMcaNajI) rAva atala kI, 2 mahimAde (solakhaNI) rAva jImala [ kI, 4 baDagUjarajI, 5 cauhAgajI, 6 dUsarA cauhANajI-ye 6 rANI thii| inake (1) bIjala, (2) bAlo (3) sIvaraNa (4) jetala (5) tolo (6) sAraMga (7) sahaso (8) hare (9) naMda (10) bAdho (11) ghAsI (12) arasI (13) narasI (14) khetasI (15) gAMgo (16) gotala (17) arajana (18) jAlo (16) bIsala (20) jogo (21) jagarAma (22) gyAno (23) bIrama (24) bhojo (25) bego (26) cAMco (27) pohatha (28) janArdana (26) dra do (30) gabUdevo (31) lUNo aura (32) ratanasiMha ye battIsa beTe the|" 'itihAsa rAjasthAna' meM likhA hai ki malasI ke 32 putroM meM se adhikAMza to kachavAhe rahe aura kucha ne dUsarI jAti grahaNa karalo / ' (pR0 62) isa kAvya meM bhI inakA ullekha saMketa meM hai Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 ] pRthvIrAja vijaya-eka aitihAsika mahAkAvya "tasyArIn balino bajitavato drAGa maalnvedr|dikaan kIrtidigvalayaM ca kAradhavalaM jyotsneva bhUyujjvalAH / SaDbhAryasya babhUburugramahaso dvAtriMzadAtmodbhavAbhAvajJA bhuja vaibhavAjitadhanA dhanyaM ca taM cakrire" ||746 / / 8. mahArAja bIjaladevajI (phAlguna zu0 3 saM0 1203 se ASADha zu0 4 saM0 1236) inake jIvana kI koI ullekhanIya ghaTanA nahIM hai| inake samaya meM vidvAno kA baDA sammAna thaa| inake samaya meM aneka granthoM kA nirmANa bhI hanA hogA, parantu abhI taka patA nahIM cala sakA hai / isa kAvya meM likhA hai "svaryAte janake, padesya bijalo jyAyAnsuno maMtribhiH nItiharupavezito matimatAM mAnyo babhUvIjasA / dIpto bahniriva dviSAM viSadharo gartondurUNAmiva zrIdordaNDadharo vidAmaviduSAM jiSNujigAyAhitAn" / / 750 / / "vidvadbhirdhanadAnamAnitatayA suprIta cittaM zaM bAlAnAM kulayAMbabhUva kalayA vodhAya zabdAvale / granthaM sugrathitaM vibhakti guriNatarbodhyaH samAsAdibhiH dhImAnuddha tivajitojitayazA rAjA jugopAvanim" / / 751 / / inake tIna putra hue the, jinameM jyeSTha putra kA nAma zrIrAjadeva thaa| use rAjya soMpakara zrIbIjaladeva divya dhAma cale gaye "bhuktvAsau ciramatra mantracaturaidvitraramAtyai to rAjye durjayatAM gate jitaripuzzarmANi bhaumAni saH / divyaM dhAma jagAma bhImavapuSe rAjyaM pradAya svaka putrAya pratijizatru jayine tajjyAyase bhUpatiH" / / 752 / / 6. mahArAja rAjadeva (prASADha zu0 4 saM0 1236 se pauSa kR. 6 saM0 1273) inhoMne Amera kA jIrNoddhAra kiyA thaa| apane donoM bhAiyoM ke sAtha prema pUrNa rahate hue inakA samaya bhagavAn ambikezvara mahAdeva kI pUjA meM bItA thaa| inake 6 putra the jinameM zrI kIlhaNajI sabase bar3e the| isa kAvya meM likhA hai "mAtRbhyAMmudito bhRvaM sa bubhuje zrI rAjadevo divA sasparddhAmiva saMvidhAya nagarIm AmberikAmambikAm / saMpUjyAyitamAmbikezvara mahAdevezvarau mAM yuvAM sanmAtApitarau prayAtamititau (?) saMprArthya tasthau puraH" ||753 / / zrI kIlhaNa ke janma kA varNana karate haiM Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. prabhAkara zAstrI [ 301 "rAjJI tasya manojJalakSaNayutaM sUnu vizAlekSaNA varSAntakSaNadA patidhu tibharA bhUrakSiraNaH satkSaNe / vikSINIkRtaM dIpa dIptimatulaM dattakSaNaM vIkSiNAM bhUrakSA suvicakSaNaM prasuSuve padma kSaNaM kIlanam" // 756 / / 10. mahArAja kolhaNajI (poSa kR0 6 saM0 1273 se kArtika kR0 6 saM0 1333 taka) zrI kIlharaNajI ke samaya cittaur3a tathA mAlavA, gujarAta meM bar3e zaktizAlI zAsaka the| ye unake pAsa kumbhalamera rahA karate the| yaha 'vIra-vinoda' tathA 'mahArANA rAyamalla ke rAse' meM likhA hai| inake do rAniyAM thIM jinase 6 putra hue the / jyeSTha putra kA nAma 'kuntila' thA jo uttarAdhikArI bane the| "jayapura kA rAjyavaMza" (hitaiSI jayapura-aMka, pR0 55) tathA "jayapura kA itihAsa" (nAthAvatoM kA itihAsa) pR0 26 / 30 para likhA hai ___ "inake eka rANI bhAvalade nirvANajI khaMDelA ke rAvata devarAja kii| inake kuntalajI hue / dUsarI rANI kanakAde cauhaannjii| inake 2 putra hue|" / isa avataraNa se do rAniyAM honA to siddha hotA hai, parantu putroM kI saMkhyA 3 hI banatI hai / "vIra-vinoda" meM 3 putroM kA ullekha isa prakAra hai "1. kuntalajI-rAja paayo| 2. akhairAja-jisake vaMzaja dhIrAvata kahalAte haiM / 3. jasarAjajinake ToraDA aura bagavAr3A ke jasarA potA kachavAhA kahalAte hai| kevala eka vaMzAvalI meM 6 pUtroM kA ullekha hai, jinameM tIna nAma to 'vIra-vinoda' ke hai hI, inake atirikta (4) saibarasI (5) daido tathA (6) maMsUDa aura haiM / maMsUDa ke vaMzaja TAMTyAvAsa ke baMdhavAr3a kachavAhe haiN| yahAM kAvya meM 6 putroM kA ullekha isa prakAra hai "reme'sau ramaNIdvayena rahasi zrImAnutIzadya tibhUmi bhUri jugopa jiSNu vibhavo viSNu strilokImiva / SaDnussanRpo nihatya ca ripUnArAdhyaM devo bhave labdha jJAna mahodayo dvijavarAllebhe durAyaM padam" / / 758 / / upayukta vivecana se siddha hai ki zrI kuntalajI jyeSTha putra the| 11. mahArAja kuntaladevajI (kArtika vadi 6 saM0 1333 se mAgha kR0 10 sa0 1374) inhoMne Amera meM 'kuntala kilA' banavAyA thA, jo Aja 'kuntalagaDha' ke nAma se prasiddha hai / inake 5 rAniyAM tathA 13 putra the / 'jayapura ke itihAsa'-pRSTha 30 para likhA hai _"inake rANI (1) kAzmIradejI, cauMDArAva jATa kI beTI (2) raiNAde (nirvANajI) jodhA kI beTI, (3) kanakAde (gauDajI) (4) kalyANa de (rAThoDajI) vIramadeva kI beTI aura (5) baDagUjarajI pUraNarAva kI beTI thii|" vaMzAvalI kI eka prati meM pUtroM ke nAma isa prakAra haiM Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 ] pRthvIrAja vijaya-eka aitihAsika mahAkAvya "(1) jUNasI (2) hamIra (3) bhaDasI (4) pAlaNasI (5) jItamala (6) haNUtarAva (7) mahalaNasiMha (8) sUjo (6) bhojo (10) bAdho (11) balIbaMga (12) gopAla . (13) toraNarAva / " 'vIra-vinoda' meM kevala prathama cAra putra hI prasiddha hai / jyeSTha putra jUNasIjI (jonasI) Amera ke zAsaka bane the / padya meM inakA saMketa hai "dhImAMstasya padaM zazAsa vidhivatsUnu balI kuntilo lAlatkIlita zavarinduruciro darga paraM rocayat / rAmAbhiH sa ca paJcabhiH sUcaturo reme rati vaddha yan pUtrAnAtmasamAM strayodaza dizodhAvacca lebhe yazaH" / / 5 / / 12. mahArAja jagasIjI (mAgha kR0 10 sa0 1374 se mAgha kR. 3 saM0 1423) mahArAja 'yonasi' ke jIvanakAla meM zAnti rhii| koI bhI ullekhanIya ghaTanA nahIM haI / inake 'udayakaraNajI' jyeSTha putra the, jinhoMne Amera kA rAjya saMbhAlA thA "kantairunnata vairidantadalini kSmApAlake kuntile yAte cArutilottamAdilita gIta samAkarNake / rAjyaM tasya sayonasivinayavAna rUpainayarardayana dasyUn vazyanRpAvalivibubhuje candrAnanA cAGganAm" / / 761 / / 13. mahArAja udayakaraNajI (mAgha kR0 3 saM0 1423 se phAlguna kR0 3 sa0 1:45) inake viSaya meM bhI koI vizeSa vRttAnta nahIM miltaa| isa kAvya meM bhI eka hI padya dvArA inakA varNana kiyA gayA hai| inake pUtra 'narasiMha' uttarAdhikArI bane the "tasyodya kiraNo babhUva tanayo bAlye'pi bhUyo nayo janmAgAra tamo nirAsaka mahAvaMzArNavenduvaMzI / tAte bhuktasamujjhitAkhila sukhe nAkonmukhe satsakhe varSanvasvamRtaM prajAkumudinI rAlhAdayAmAsa saH / / 762 / / inakA saMskRta nAma-'udyat kiraNa' rakhA gayA hai| 14. mahArAja narasiMhajI (phAlguna kR. 3 sa0 1445 se bhAdrapada kR06 saM0 1485) zrI udayakaraNajI ke putra kA nAma narasiMha thA / padya hai "tasya svAnuguNo gugaragariNata varNyaH suvarNojjvalo jajJe nUnamatimanojJaracanA nArImanorocanaH / putro mitraruci hRdambuja mudi tribhrAtR kasyonnato nAmnAyaM narasiMha mAha mudito bhUrisma bhUbhIpatiH" / / 763 / / inake tIna rAniyAM thIM tathA 7 choTe bhAI the| tIna putroM meM se jyeSTha putra banavIra ne Amera kA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN0 prabhAkara zAstrI [ 303 zAsana kiyA thA / vaMzAvaliyoM se yaha sabhI saMkhyA siddha hai / mahArAja udayakaraNajI ke ATha putroM ke nAma isa prakAra milate haiM " (1) narasiMha ( 2 ) varasiMha (3) bAlAjI ( 4 ) zivabrahma ( 5 ) pAtala ( 6 ) pIthala (7) nAthA (8) pIpAjI / " inakI tIna rAniyoM ke viSaya meM itihAsa kA sAkSya isa prakAra hai " ( 1 ) sIsodarA jI rANA dudA hamIra kI ( 2 ) solaMkhaNI jI rAva sAtala balI kI beTI ( 3 ) bhAgA cauhANa jI puSparAja kI putrI the / inake banavIra ( 2 ) jaitasI aura (3) kAMdhala tIna putra hue the / " padya haiM " tenAsau tanayena proditamanA rAjA jitArivalI rAmAbhi: tisRbhi vibhujya bahulaM bhaumaM ciraM satsukham / svasaukhyAbhimukho babhUva sa tadA saptAnujo buddhimAn sUnustasya jugopa gopatiriva prochan mAhI tistro sauramayanvadhUravahito zrIrjanayAM babhUva maNDalam ||764 / / nirdhUtavaija prabhAvojjvalAn / vrajannAkinAM labdha tanayAstAsu rAjyamarjitayazAdhAma zrInugrAnapi satsUnau vanavIra nAmati nijaM sarvaM sa rAjaM dadhI / / " 65|| 15. mahArAja vanavIrajI ( bhAdrapada kR0 6 saM 1485 se Azvina kR0 12 saM0 1466 ) inakI bhI koI ullekhanIya ghaTanA nahIM hai / inake 6 rAniyAM thI aura 6 putra the parantu isa kAvya meM unake 5 putroM kA hI ullekha hai / itihAsa meM likhA hai " inake 6 rAniyAM thI / ( 1 ) utsava raMgade ( taMvarajI) kaMvala rAjA kI (2) rAjamatI (hADIjI) govindarAja kI (3) kamalA ( sIsodaNIjI) kIcacAkI ( 4 ) sahodarA (hADIjI) bAdhA ko ( 5 ) karamavatI ( cauhANajI) bIjA kI aura ( 6 ) gaurAM ( vaghelIjI) raNavIra kI thI / inake putra 1. uddharaNa 2. melaka 3. naro 4. varo 5. haro zraura 6 vIrama the / " ( pR0 32) padya hai - bar3ajAni: sa SaDAnana zriyamapi svasminsamAvezayan labdhaM rAjyamavat piturbhujabalai jitvAripUn durjayAn || paMcotpAdya sutAn prakAmasubhagAn bhuktvA ca bhaumaM sukha pAtre vittamapi praraNIya bahula yAtisma divya zrI uddharaNa jI ( zrAzvina kR0 12 saM0 1466 se sa0 1524 mArgazIrSa kR 14 ) inake cAra rAniyAM thI / putra padam / / 766 / / " ekamAtra zrI candrasena jI the / itihAsa meM inake nAma ye haiM Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 ] (1) haMsAvade ( rAThaur3a jI) rAva raNamala kI ( 2) rANA kumbhA kI (4) anantakuMvari ( cauhAraNa jI) kAvya kA padya isa prakAra hai "ghImAnuddharaNAbhidho dIrghApaJjaladhi pRthvIrAja vijaya - eka aitihAsika mahAkAvya mApU (cohAraga jI) medA kI ( 3 ) indrA (sIsodA jI ) rAva vairisAla kI putrI thI / putra 1. candrasena jI the / " pR0 (32) nitArivrajo pramajjadacira piturvirAjita proddhAraNa prodvaraH // yazo rAzIndurAzAtato rAjyaM prApya kAntAbhiH bubhuje ciraM catasRbhirbhImaM smarAmaH sukham / / 768 || ' bhujaba inake putra candrasenajI kA varNana isa padya se prakaTa kiyA hai-- " tasmin vismayakAriNI ca tanaye zrIzAlini pronnate lokAhlAdii candramassurucire drAk candrasenAhvaye / candra dhvAntacayAni vAjiSu parA nArAjjayatyutmanA rAjA rajjayituM narAniva surAn saurAnvayasvaM yayau / / 770 || " 17. mahArAja candrasena jI (mArgazIrSa kR0 14 saM 1524 se phAlguna zu0 5 saM 1556 ) inake sambandha meM koI vizeSa ullekha nahIM hai / inake 6 patniyAM thI / putroM meM se jyeSTha mahArAja pRthvIrAja Amera ke zAsaka bne| itihAsa meM likhA hai "mahArAjA candrasena kI rANI 1, nolI ( solaMkharagIjI) sAMtala kI, 2. bolI ( baDagujarajI ) rAva cAMdA kI, 3. amRta de ( cauhANajI ) Udho kI 4. zaMkaraNa (suratArAjI) rAvata kumbhAkI 5. bhAMgA ( cauhANajI) narasiMha kI 6. prabhAvatI ( cauhANajI) vIramadeva kI thii| inake putra 1 pRthvIrAjajI amRta de ( pR0 33) ( cauhANajI) ke utpanna hue / " padya hai vikramya jitvA ripUn cikror3a Sar3abhiryuvA // rAjAvanISu zriyA zrImAn gajAdhIzvaraH / / " 771" pRthvIpatirbuddhimAn sa nAmotsave / saMpUjitairvyAhRto bahuratna hemanikaraM zrI candrasenaH kiran / / 772 / / " "rAjyaM prApya pituzzatakraturuco ApUryadraviNaiH svakozamadhikaM kAntAbhiH sumanoharAbhirabhito rAjantISu jayI gajIbhiriva sa zrImAMstasya suto babhUva balavAn pRthvIrAja marAtibhItikaramaM nAmnA evaM prItamanAdvijairabhidadhe hRyadbhi 15. mahArAja pRthvIrAjajI (phAlguna zu0 5 saM 1556 se kArtika zu. 11 saM 1564 ) inakA nAma itihAsa meM bahuta hI prasiddha hai / yaha kAvya bhI inhIM ke nAma para likhA gayA hai / inakA jIvana eka bhakta ke samAna thA / prathama to ye bAbA caturanAtha ke ziSya banakara jogI bana gaye the parantu Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaaN smaakr' ghnsii [ 305 bAda meM zrI kRSNadAsajI payohArI ke ziSya banakara bhagavAna zrIkRSNa ke upAsaka banagae the| Amera jAte samaya saMsthApita badarInAthajI kI DUMgarI Apake dvArA hI banavAI gaI thii| ApakI patnI bAlAM bAI prasiddha kRSNa bhakta thI tathA pratidina bhagavAna badrikezvara ke darzana karane jAyA karatI thii| inake sambandha meM aneka janazra tiyAM haiN| mAmera meM bAlAMbAI kI sAla' ke nAma se Aja mI eka sthAna hai, jahAM rAjagharAne ke mAMgalika kArya saMpanna hote the| mahArAja pRthvIrAja ke rAjyAdhirUDha hone kA samaya isa kAvya meM padya dvArA prastuta kiyA gayA hai jo sabhI itihAsa-granthoM se puSTa hai / padya hai "rAjyaM prAjyatamaM vibhujya janake svArAjya bhogezayA svaryAte bahadAyini thitanayaH zrI candrasene nRpaH / / aDakhuzvasanAvanI parimite saMvatsare vaikrame cakra phAlgunakRSNa kuNDalitithau viprarasau pArthivaH / / 774 // " aGka-6, iSu-5, zvasana-5 avani-1 aGgAnAM vAmato gatiH-1556 vikrama saMvat-phAlguna kRSNA kuNDali-sarpAMcamI tithi ko inakA rAjyAbhiSaka huaA thaa| isa kAvya meM inake viSaya meM koI vizeSa ullekha nahIM hai| inake 8 rAniyAM thI, 18 putra the tathA 8 mAsa 21 dina rAjya kiyA thA isakA ullekha hai| inake pazcAta inake jyeSTha putra zrI pUrNamala Amera kI gaddI para baiThe the, isa dina kArtika zuklA 11 thii| vaMzAvaliyoM meM inake 16 putra batalAye haiM jabaki isa kAvya meM 18 kA hI ullekha hai| rAniyoM ke saMbandha meM bhI likhA hai ki bAlAMvAI ke atirikta 6 thIM parantu yaha itihAsa se asatya siddha hai / bAlAMbAI kA nAma apUrva devI thaa| yahI bhrAMti saMkhyA meM vRddhi karatI hai / itihAsa meM likhA hai "pRthvIrAja jI ke rANI-(1) bhAgavatI (baDagujara jI) devatI ke rAjA jaitA kI, (2) padArathade (taMvara jI) bhagavantarAva gAMvaDI kI (3) apUrvadevI "bAlAbAI" (rAThaur3a jI) rAva lUNakaraNa jI bIkAnera kI (4) rUpAvatI (solaMkharaNI jI) rAva lakhAnAtha ToDA kI (5) jAMbavatI (sIsodaNa jI) rANA rAyamalajI udayapura kI (6) ramAde (nirvANa jI) rAyasala acalA kI (7) ramAde (hADI jI) rAvanaravada bUdI kI (8) gaukhade (nirvANa jI) dhAmadeva kI aura (8) narabadA (gauDa jI) khairahatha kI (pR0 42) "rAmAbhirvijahAra bhUrinavabhi / labdhAGgakAmadya ti zrIdazrI smarasundarI surucibhiH droNI nijAde shubhaa| nAnaprabhavaprasUnanikara svAmoda maktAlikA adhyuSyendumarIci rocitarU zrI candrasenAtmajaH / / 745 // " 'putroM ke viSaya meM likhA hai 'tasyASTAdazatuSTidAjanahRdAM putrAH vabhUvuH zubhA. mitrAbhAsuhRdAM hRdambujavane zUrAraNotsAhikaH / / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthvIrAja vijaya-eka aitihAsika mahAkAvya rAjA rAjyasukhaM catubhiradhikA saMvatsarANAmasau bheje viMzatimekaviMzati dinAmaSTau ca mAsAnapi / / 776 / / " 16 maharAja pUrNamalajI (kArtika zu0 11 saM0 1584 se mAgha zu0 5 saM0 1560) inake saMbandha meM itihAsa meM matabheda haiM / itihAsa-lekhaka zrI hanumAnaprasAda zarmA ne likhA hai ki ye 18 bhAiyoM meM eka se bar3e tathA anya sabase choTe the| kisI kAraNavaza mahArAja pRthvIrAja ne inheM apanA uttarAdhikArI banAyA thaa| isa kAvya meM bhI inake lie kahIM jyAyAna zabda kA prayoga nahIM hayA hai / likhA hai "pRthvIrAjasamAhvaye narapatau yAte padaM nAkinAm kInAzAti bhayaGkare bhagavato vyutthApanArhe titho / pratyedya stanayosya bhAsvaravapuH zrI pUrNamallAbhidho rAjyaM prAjyaguNaM guNaragaNitairAya prajArajayan / / 777 / / " inhoMne 6 varSa 2 mAsa 23 dina rAjya kiyA thaa| inakI mRtyu saMdigdha hai| kucha loga bhImasiMha (bhAI) dvArA mAre gae the, aisA kahate haiM, kucha prAkRtika mRtyu batalAte haiN| inakI mRtyu ke pazcAt inake pUtra sujAjI bAlaka the aura isaliye inake bhAI mahArAja bhImasiMha gaddInazIna hue| Sar3avarSANi SaDAnanonnataruci nIcIkRtAnyadya ti dvaumAsau divasAnapi zru tavatAM varyastrayoviMzAtim / bhuktvA bhaumasamau sukhaM sukhasakhau rAjA bubhUburdivaM pUSpodya ranaghojitAM jitaripUH zrI pUrNamallo yayau / / 778 / / " 20. mahArAja bhImasiMhajI (mAgha zu. 5 saM 1560 se zrAvaNa zu. 15 saM. 1563) yahAM pahuMca kara niyamita calA A rahA kachavAhoM kA itihAsa apane niyamoM se cyuta ho gyaa| gaddI para zrI pUrNamala ke beTe zrI sUjAsiMha nahIM baitthe| unake bhAI zrI bhImasiMhajI ne sNbhaalii| unake viSaya meM itihAsa abhI taka saMdigdha hai / koI inheM pitRhantA tathA bhrAtRhantA batalAte haiN| upalabdha kAvya kA yaha antima padya hai jisameM mahArAja bhImasiMha ko uttarAdhikAra milane kA varNana hai "yAte tUvarikAsute surapuraM bAlAsuto vikramI saMcakrAma ca vaikrame balanidhi ?mAGga bAraNendubhiH / varSe saMkalite sahasrAdhika dhI zukle mRDAnI tithau rAjyaM bhrAturalaMcakAra caturo bhImobhidhassvaibalaH / 776 / / yAvanmAtra vaMzAvaliyoM evaM itihAsa granthoM meM zrI pUrNamala kI nidhanatithi tathA mahArAja bhImasiMha kI rAjyAbhiSeka tithi mAgha zu. 5 saM 1560 dI gaI hai, parantu isa kAvya meM saMvat to ThIka hai parantu mAsa va tithi kA ullekha ThIka nahIM hai / 'sahasya' kA artha pauSa mAsa hotA hai - 'paudhe taiSa sahasyo hai|" amarakoza meM likhA hai| 'adhika dhI' zabda se tAtparya yadi eka mAsa adhika hai to mAsa ThIka hai / 'mRDAnI' tithi se tAtparya paMcamI to nahIM hotA / SaSThI yA ekAdazI hotA hai| eka tithi kA antara koI mahatvapUrNa antara nhiiN| padya meM - 'bhrAta ralaMcakAra' pada isa bAta ko siddha karatA hai ki zrI bhImasiMha apane bhAI ke uttarAdhikArI bane the| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN0 prabhAkara zAstrI 307 ] isa padya meM unakI mAtA 'bAlAbAI' kA bhI ullekha hai- 'bAlAsuto' pada se / saMvat ke liye vizeSa likhane kI AvazyakatA nahIM hai- vyoma=0, aMka=6, bANa=5, indu-1- akAnAM bAmato gatiH ke anusAra 1560 saMvat prA jAtA hai / kheda hai, isa padya ke pazcAt grantha ke patra nahIM milate / ataH apUrNa hone se nahIM kahA jA sakatA yaha kitanA aura rahA hogaa| samAlocana isa grantha ke lekhaka kA nAma upalabdha padyoM meM kahIM bhI nahIM milatA / grantha ke nAma ke sambandha meM bhI kevala pustaka ke (upalabdha patroM ke 7 veM patra ke pRSTha para likhe gae- "gokula prasAda syadaM pustakaM pRthvIrAjavijaya khaNDita 12 patrAriNa" ke AdhAra para svIkAra kiyA gayA hai / merI dRSTi meM isa kAvya kA yaha nAma nahIM rahA hogaa| kyoMki isa kAvya kA nAyaka yadi pRthvIrAja ko mAnate haiM to lekhaka usakA bahuta vistRta varNana karatA tathA unake jIvana kI ghaTanAoM para vizad prakAza DAlatA / lekhaka ne pRthvIrAja ke viSaya meM koI bhI ullekhanIya ghaTanA nahIM likhI hai tathA rAniyoM evaM putroM kI saMkhyA mAtra do hai| kisI bhI kAvya yA mahAkAvya ke nAyaka ke lie 2-3 padya likhanA hI paryApta nahIM mAnA gayA hai / phira eka bAta aura bhI hai / pRthvIrAja hI yadi isake nAyaka haiM to unakI 'vijaya' se sambandhita kisI ghaTanA kA ullekha bhI honA cAhiye- taba nAma kI sArthakatA bnegii| isake atirikta lekhaka isakI samApti pRthvIrAja ke zAsanakAla ke sAtha hI nahIM karatA, vaha usake putra pUrNamala va bhImasiMha kA bhI varNana karatA hai| cUki itane hI padya upalabdha haiM, ataH nahIM kahA jA sakatA isake pazcAt kitane zAsakoM kA varNana aura kiyA hogaa| zrI pRthvIrAja ke varNana se to adhika mahArAja soDhadeva va dUlaharAya kA varNana hai| 'jaba isa kAvya kA nAma "pRthvIrAja vijaya" ucita nahIM hai to kyA nAma ho sakatA hai- isa para vicAra karanA bhI kaThina hai| yadi grantha Adi yA aMta meM kahIM bhI pUrNa hotA to yaha vicAra phira bhI saMbhava thaa| itanA jarUra kahA jA sakatA hai ki isameM jayapUra (Amera) ke kachavAhoM kA itihAsa vaNita hai aura yaha itihAsa upalabdha vaMzAvaliyoM evaM aitihAsika ghaTanAoM ke viruddha nahIM hai| kahIM kahIM mata-matAntara avazya haiM parantu ve itane vicAraNIya nahIM hai| bIca-bIca meM zAsanakAla kA bhI saMketa isake aitihAsika kAvyatva meM sahayogI hai / cUki, isameM itihAsa evaM aitihAsika ghaTanAoM kA kAvyamaya varNana hai, ata: aitihAsika kAvya ko svIkAra karane meM sandeha nahIM hai / mahAkAvya svIkAra kiyA jAya yA nahIM, yaha prazna vicAraNIya avazya hai, parantu grantha ke pUrNa upalabdha na hone evaM upalabdha padyoM ke AdhAra para ise lakSaNagranthoM kI kasauTI para nahIM utArA jA sktaa| sArAMza meM- yahI kahA jA sakatA hai ki padya sarala evaM sundara haiN| yaha eka aitihAsika kAvya haiyaha tathya nirvivAda hai / grantha meM azuddhiyAM lekhaka kI na hokara lipikAra kI haiM, jisane mUlagranthaM se isakI nakala kI thI / grantha truTita va kITa azita lagatA hai, kyoMki aneka sthAnoM para pada upalabdha nahIM hai| isa kAvya kI pUrNa pratilipi rAjakIya pothIkhAne meM ho sakatI hai| yadi vaha upalabdha ho to isa para vivecanA kI jA sakatI hai|