Book Title: Pratikraman ki Sarthakta
Author(s): Sushma Singhvi
Publisher: Z_Jinavani_002748.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229755/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kI sArthakatA DaoN. suSamA siMghavI viduSI lekhikA ne prastuta lekha meM dravya pratikramaNa kI apekSA bhAva pratikramaNa kA mahattva sthApita kiyA hai tathA pratikramaNa ke ATha paryAyavAcI zabdoM kA vivecana kara pratikramaNa kI sArthakatA saba jIvoM ke prati kSamAbhAva evaM maitrIbhAva meM pratipAdita kI hai| -sampAdaka chU pichalA pApa se, navA na bAMdhU koya / to jaga meM saba jIva se, khamata khAmaNA hoya || yaha bhAvanA pratikramaNa karane se pUrNa hotI hai| vratI tathA avratI donoM ke liye pratikramaNa kA mahattva hai / avratI vratI bane tathA vratI kI Atmazuddhi ho isake lie pratikramaNa Avazyaka hai| pratikramaNa chaH AvazyakoM meM caturtha sthAna para parigaNita hai| bhUtakAla meM kiye sAvadya yoga (azubha kArya) kI mana, vacana, kAyA se garhA bhUtakAla kA pratikramaNa hai; vartamAna meM saMbhAvita sAvadya yoga kA manavacana kAyA se saMvara sAmAyika ArAdhana vartamAna pratikramaNa hai tathA anAgata kAla ke sAvadya yoga kA manavacana kAyA se parityAga rUpa pratyAkhyAna bhAvI pratikramaNa hai| sAmAyika tathA pratyAkhyAna kI sAdhanA hetu pratikramaNa Avazyaka hai / kAla bheda se azubha yoga ke nivRtti- -kAraka pratikramaNa ko tIna prakAra kA kaha diyA jAtA hai| - 15, 17 navambara 2006 jinavANI, 100 mithyAtva evaM pramAdavaza svasthAna (svabhAva) se parasthAna (vibhAva) meM gaI AtmA kA punaH svabhAva meM AnA pratikramaNa hai| dUsare zabdoM meM kSAyopazamika bhAva se audayika bhAva meM AI AtmA kA punaH kSAyopazamika bhAva meM lauTanA pratikramaNa hai / 'prati prati kramaNaM pratikramaNaM' isa nirvacana se azubha yoga se nivRtta hokara niHzalya bhAva se zubha yoga meM pravartana karanA pratikramaNa (bhAva) hai| jo azubha yoga se nivRtta hokara zubha yoga meM rahatA hai vaha pratikrAmaka ( karttA ) hai tathA jisa azubha yoga kA pratikramaNa hotA hai vaha pratikrAntavya (karma) kahalAtA hai| pratikramaNa kA artha hai- aticAra nivRtti kriyA hetu tatpara hokara aticAra vizuddhi ke lie manavacana- kAyA se apane guru ke samakSa yA apanI AtmA ke samakSa pratyarpaNa karanA / pratikramaNa karane kA artha hai- duSkRta ko mithyA karanA, pApa kA prAyazcitta karanA / isaliye pratikramaNa meM 'micchAmi dukkaDaM' (mithyA me duSkRtaM - merA duSkRtya samApta ho) kA kathana kiyA jAtA hai| yaha Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115, 17 navambara 2006 jinavANI mithyA duSkRta kathana do prakAra kA hotA hai- 1. dravya se 2. bhAva se / dravya mithyA duSkRta ko kumbhakAra ke dRSTAnta se samajhA jA sakatA hai eka kumhAra ke ghara meM sAdhu Thahare the| unameM se eka bAlavaya kSullaka usa kumhAra ke ghar3oM meM aMgulI ke barAbara dhanuSa se kaMkara pheMkakara cheda karatA hai| kumbhakAra ne nIMda se jAgane para dekha liyA aura kahA- mere bartanoM meM cheda kyoM kara rahe ho ? kSullaka kahatA hai- 'micchAmi dukkaDaM' (mithyA me duSkRtaM - merI galatI kI maiM nindA karatA hU~) aura dubArA ghar3oM meM cheda karatA hai aura phira 'micchAmi dukkaDa' merA duSkRta mithyA ho, aisA kahatA hai| isa para kumbhakAra bhI usa kSullaka ke kAna maror3atA hai| kSullaka kahatA hai- mujhe darda ho rahA hai| kumbhakAra kahatA hai- 'micchAmi dukkaDaM' merI galatI kI maiM nindA karatA huuN| isa prakAra bAra-bAra kAna maror3akara 'micchAmi dukkaDa' karatA hai| vyaMgyapUrvaka kSullaka kahatA hai- yaha acchA tarIkA hai pApa kI nindA karane kA / kumhAra kahatA hai- Apane bhI aisA hI 'micchAmi dukkaDa' kiyA aura dubArA ghar3oM ko kANA kiyaa| jisa duSkRta kI nindA kI, usI pApa kA punaH sevana kiyaa| yaha pratyakSamRSAvAdI (jhUThA vyavahAra karane vAlA) aura mAyAnikRti (kapaTa AcaraNa) kA prasaMga hai| yaha dravya pratikramaNa hai| isakA vizeSa lAbha nahIM hai| 101 bhAva 'micchAmi dukkaDa' ko mRgAvatI ke udAharaNa se samajha sakate haiN| bhagavAn mahAvIra svAmI kauzAmbI nagarI meM pdhaare| vahA~ candra aura sUrya bhagavAn mahAvIra ko vandana karane vimAna se utre| vahA~ Arya udayana kI mAtA mRgAvatI 'abhI dina hai' yaha jAnakara dera taka ruka gii| zeSa sAdhviyA~ tIrthaMkara bhagavAn ko vaMdana kara lauTa gayIM / candra-sUrya bhI tIrthaMkara ko vandana kara lauTa gye| zIghra hI ghanI rAta ho gaI, mRgAvatI ghabarAI aura AryA candanA ke pAsa gyiiN| isa bIca pahale lauTI sAdhviyA~ mRgAvatI kI AlocanA karane lagIM / AryA candanA ne pUchA- dera taka kaise rukIM ? tuma ucca kula meM utpanna huI ho, akelI dera taka ThaharanA ThIka nhiiN| mRgAvatI sadbhAva se 'micchA mi dukkaDaM' kahA aura AryA candanA ke caraNoM meM gira par3I, AryA candanA usa samaya zayyA para thI to unheM nIMda A gaI aura idhara mRgAvatI ko atyanta tIvra saMvega bhAva se pazcAttApa . karate hue kevalajJAna ho gyaa| mRgAvatI ne jAnA ki udhara se sA~pa A rahA hai aura AryA candanA kA eka hAtha zayyA para se nIce laTaka rahA hai, ataH sA~pa kATa na jAya isa Azaya se bacAne ke lie hAtha zayyA para rakhane lgii| AryA candanA kI nIMda TUTI, AryA candanA jAgakara bolI- tuma abhI taka yahIM ho, are ! 'micchAmi dukkaDa' (mujhase galatI huI vaha nindanIya hai) nIMda ke pramAdavaza maiMne caraNoM meM girI tumako uThAyA hI nhiiN| mRgAvatI bolI- yaha sarpa Apako Dasa na le, isaliye ApakA hAtha zayyA para rkhaa| candanA ne pUchA- sA~pa kahA~ hai? mRgAvatI dikhAtI hai, AryA candanA sA~pa ko nahIM dekha pAtI to kahatI haiM- AyeM ! kyA tumheM atizaya jJAna huA hai, jisase tuma sarpa dekha pA rahI ho? mRgAvatI bolI- jI hA~ / AryA ne pUchA- yaha jJAna kyA chadmastha avasthA meM hone vAlA hai yA kevala jJAna se saMbaMdhita hai| mRgAvatI bolI- kevalajJAna se saMbaMdhita | isa para AryA candanA mRgAvatI ke caraNoM meM girakara kahatI hai- 'micchAmi Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1102 || jinavANI 115,17 navambara 2006 dukkaDaM' merI galatI kA maiM pazcAttApa karatI hU~ aura isI pratikramaNa se AryA candanA ko kevalajJAna ho gyaa| yaha hai bhAva prtikrmnn| yaha duSkRta maiMne kiyA, yaha duSkRta maiMne karAyA, isa duSkRta kA anumodana kiyA, aise tIvra saMvega se antaHkaraNa kampAyamAna ho jAya aura bhItara hI bhItara pazcAttApa kI agni se vaha duSTa kRtya bhasma ho jAya, aisI svanindA kA bhAva 'bhAva-pratikramaNa' hai| mRgAvatI ne bhI bhAva pratikramaNa kiyA aura AryA candanA ne bhii| pratikramaNa meM ahaMkAra aura mamakAra kI nivRtti tathA sAvadha yoga kI nivRtti hone se kahA jAtA hai 'nindAmi garihAmi.appANaM vosiraami|' pratikramaNa ko vibhinna samAnArthaka zabdoM se samajhAne kA prayAsa bhadrabAha kI Avazyaka niyukti para haribhadra kI TIkA meM kiyA gayA hai| pratikramaNa (paDikamaNaM), praticaraNa (paDicaraNa), pariharaNa (paDiharaNa), vAraNa (vAraNa), nivRtti (niyattI), niMdA (niMdA), garhA (garihA), zuddhi (sohii)| ye ATha pratikramaNa ke paryAya haiN| haribhadra kI Avazyaka niyukti TIkA meM inakA nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, bhAva ina cha: nikSepoM dvArA nirUpaNa kiyA gayA hai| pratikramaNa- 'prati' upasargapUrvaka 'krama' dhAtu (gamana karanA, kadama bar3hAnA) se 'lyuT' pratyaya lagakara yaha 'pratikramaNa' zabda banA hai jisakA artha hai mithyAtvavaza hama jise anukUla yA priya mAnate haiM usa pApa mArga se viparIta pratikUla pratIta hone vAle samyaktva rUpI zreya mArga kI ora lauTanA pratikramaNa hai| mana-vacana-kAyA se kiye gaye azubha karma aprazasta yoga haiM, inakA tyAga kare aura dhyAna tathA mana-vacana-kAyA se kRta zubha puNya karma prazasta yoga hai, isa prazasta yoga kA abhyAsa kre| dhyAna meM bhI azubha dhyAna Arta aura raudra kA tyAga kare tathA dharma aura zukla dhyAna kA satata abhyAsa kre| praticaraNa- 'car' dhAtu gati tathA bhakSaNa arthoM meM prayukta hotI hai| 'prati' upasarga pUrvaka 'car' dhAtu se 'lyuT' pratyaya lagakara praticaraNa bnaa| zubhayoga meM gati karanA yA zubha yoga kA Asevana karanA praticaraNa hai| ataH yaha pratikramaNa kA paryAya kahA jAtA hai| pariharaNa- 'pari' upasarga pUrvaka 'ha' dhAtu (haraNa karanA) se 'lyuT' pratyaya lagakara pariharaNa' zabda banA hai| virAdhanA kA parihAra karane vAlI pratilekhana Adi vidhi pariharaNa hai| azubha yoga kA pariharaNa karane ke kAraNa pariharaNa ko pratikramaNa kA paryAya maanaa| vAraNA- vAraNA kA artha hai nissedh| vAraNa zabda 'vAri' (vR+Nic) (rokanA, niSedha karanA) dhAtu se lyuT pratyaya lagakara banA hai| saMyamAdi kA niSedha aprazasta vAraNa hai tathA pramAda kA niSedha prazasta vAraNa hai| nivRtti- isI prakAra nivRtti (ni+vRt+ktin) bhI azubha yoga se nivRtti kA paryAya hone se pratikramaNa kA paryAya kahI jAtI hai| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15, 17 navambara 2006 jinavANI 103 nindA - svabuddhi se asaMyamita AcaraNa evaM aprazasta bhAva kI AlocanA athavA AtmasAkSI se niMdA karanA pratikramaNa kA paryAya hI hai| cAritra meM lage doSa kA pazcAttApa niMdA hai jo sva AtmA ko sAkSI mAnakara kI jAtI hai| 'AtmasAkSikI niNdaa|' - guru Adi kI sAkSI meM kiyA gayA apane pApa kA prAyazcitta garhA hai| 'pareSAM jJApanaM garhA' zuddhi- isakA artha hai vimalIkaraNa yA pavitrIkaraNa / jJAnAdi dvArA zuddhi prazasta zuddhi hai / krodhAdi se zuddhi mAnanA aprazasta hai| saMkSepa meM kahA jAya to AThoM prakAra ke pratikramaNa kA ullekha nAnA prakAra se samajhAne kA upakrama hai, mUlataH arthabheda nahIM haiM / pratikramaNa meM pratikrAntavya kyA hai ? isa prazna kA samAdhAna karate hue mUlAcAra meM kahA gayA hai micchattaM paDikkamaNaM taheva assaMjame paDikkamaNaM / kasAyANaM paDikkamaNaM jogANa ya appasatthANaM // mithyAtva, asaMyama (hiMsA Adi), kaSAya (krodhAdi) aura aprazasta yoga ina cAra prakAra kA pratikramaNa hotA hai / ataH ye pratikrAntavya haiN| mithyAtvAdi na karanA, na karavAnA tathA na anumodana karanA pratikramaNa kA bhAva hai| mithyAtvAdi viSa tulya kahe gaye haiM, inakA Alambana vinAzakArI hai| svalpAhAra, alpavacana, alpanidrA, alpa parigraha pUrvaka rahane vAle ke liye pratikramaNa sulabha hai| pratikramaNa sUtra ke prArambha meM arihanta - siddha-sAdhu aura jinaprarUpita dharma ina cAra padoM kA maMgala prastuta kara pUre dina meM kiye aticAra (aniSTa AcaraNa) ke pratikramaNa kI icchA kI jAtI hai| "icchAmi ThAmi pddikkmiuN....|" zramaNa yA zrAvaka ke liye akaraNIya aticAroM kI gaNanA pratikramaNa sUtra meM kI gaI hai| zramaNa ke lie jaise - mana, vacana, kAyA se koI utsUtra (sUtraviruddha), unmArga ( mArga se viparIta), akalpa ( anyAyocita ), akaraNIya (akarttavya ), durdhyAta (Arta- raudra kA AcaraNa), durvicintita ( azubha cintana), anAcAra (anAcaraNIya), aneSTavya ( mana se bhI aprArthanIya) aisA aticAra karane meM AyA ho yA jJAna-darzanacAritra pAlana, zrutagrahaNa, sAmAyika sAdhanA, tIna gupti kI ArAdhanA, cAra kaSAyoM kA tyAga, paMca mahAvrata pAlana, SaTukAya ke jIvoM kI rakSA, sAta piNDeSaNA, ATha pravacanamAtA, nava brahmacarya, dazadharma pAlana meM virAdhanA kI ho to vaha sabhI pApa mithyA ho| yaha pratikramaNa sUtra kA sAra hai| 'icchAkAreNaM' ke dvArA sAdhaka gamanAgamana - aticAra pratikramaNa karatA hai / 'pagAmasijjAe...' ke dvArA sAdhaka tvagvartanasthAna- aticAra kA pratikramaNa karatA hai| 'paDikkamAmi....goyaracariyAe.. 'ke dvArA sAdhaka gocara - aticAra pratikramaNa karatA hai| 11 'paDikkamAmi... .sajjhAyassa.. ke dvArA sAdhu svAdhyAyAdi - aticAra pratikramaNa karatA hai| isI prakAra 1 se 33 taka pratikramaNa ke varNana meM ekavidha asaMyama kA pratikramaNa, dvividha rAga-dveSa kA pratikramaNa, Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 / jinavANI 115,17 navambara 2006|| trividha mana-vacana-kAya, tridaNDa yA trizalya (mAyA-nidAna-mithyAdarzana) kA pratikramaNa, cAra prakAra ke kaSAya, vikathA, saMjJA Adi tathA caturvidha dhyAna kA pratikramaNa (prathama do kA tyAga, apara do svIkRta) pratipAdita hai| TIkAkAra haribhadrasUri ne pratikramaNa ke liye zubha dhyAna ke mahattva ko pratipAdita kiyA hai| pratikramaNa kA prayojana evaM pariNAma samasta jIvayoni se kSamA tathA prANimAtra se maitrI hai ki maiM pratyeka jIva/sattvamAtra se kSamAyAcanA karatA hU~, sabhI jIva mujhe kSamA kareM, kisI ko azAMti nahIM ho| merI maitrI sabhI jIvoM se hai, merA kisI se vaira nahIM hai| isa prakAra maiM mana-vacana-kAyA se pratikramaNa dvArA apane duSkRtyoM kI AlocanA, nindA, gardA karatA hU~ aura caubIsa tIrthaMkaroM ko vaMdanA karatA huuN| khAmemi save jIvA, satye jIvA khamaMtu me| mittI me savvabhUesu, ve majjhaM na keNai / / evamahaM Aloiya nindiya garahiya dugaMchiyaM sammaM / tiviheNa paDikkaM to vaMdAmi jiNaM cauvIsaM / / -nidezaka, varddhamAna mahAvIra khulA vizvavidyAlaya, kSetrIya kendra, jayapura