Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15,17 navambara 2006 jinavANI, 227 pratikramaNa aura pratyAkhyAna : pArasparika sambandha zrI cA~damala karNAvaTa, udayapura bhUtakAlIna bhUloM kI zuddhi kA sarala upAya pratikramaNa hai aura bhaviSyakAlIna pApoM se bacAne vAlA pratyAkhyAna hai / pratikramaNa aura pratyAkhyAna donoM eka-dUsare kI apekSA rakhane se pUraka haiM ! lekhaka ne vibhinna binduoM meM pratikramaNa aura pratyAkhyAna ke pArasparika saMbaMdha ko suspaSTa kiyA hai| pratyAkhyAna kI preraNA se sampUrita yaha lekha pAThakoM ke jIvana meM cetanA lAne vAlA hai| -sampAdaka pratikramaNa jaina dharma kA eka pramukha anuSThAna hai| pratyAkhyAna bhI pratikramaNa (Avazyaka) meM kiye jAne vAlA eka mahattvapUrNa Avazyaka hai, jise dhAraNa kara bhaviSya kAla ke pApoM se sAdhaka bacatA hai| pahale ina donoM ke viSaya meM saMkSepa meM samajha lenA Avazyaka hogA, jisase inakA pArasparika sambandha samajhA jA ske| pratikramaNa kyA hai? pratikramaNa dainandina hone vAlI bhUloM/pApoM/doSoM se zuddha hone kI kriyA hai| dinabhara meM hone vAlI bhUloM kA ciMtana kara dUsare dina inake na duharAne kA saMkalpa pratikramaNa hai| pratikramaNa kA zabdArtha hai pratikramaNa arthAt pApoM se pIche haTanA aura apane zuddha svarUpa meM aanaa| Avazyaka cUrNi meM kahA gayA hai"paDikkamaNaM punarAvRttiH" arthAt jina pravRttiyoM se sAdhaka samyak jJAna, darzana evaM cAritra rUpa svasthAna se (AtmasvabhAva se) haTakara mithyAtva, ajJAna evaM asaMyamamaya sthAna meM jAne ke pazcAt punaH usakA apane ApameM (AtmasvabhAva meM) lauTa AnA pratikramaNa yA punarAvRtti hai| AcArya hemacandra ne yogazAstra meM aura AcArya haribhadra ne AvazyakavRtti meM zubhayogoM se azubhayogoM meM jAne para punaH zubha yogoM meM lauTane ko pratikramaNa mAnA hai| pratikramaNa AlocanApUrvaka 'micchAmi dukkaDaM' rUpa pazcAttApa yA prAyazcitta hai| yaha eka tapa hai aura zuddhi kA kAraNa hai! sAdhvI mRgAvatI ne isI pazcAttApa athavA prAyazcitta se samasta karmoM kA kSaya karake kevalajJAna prApta kara liyA thaa| pratikramaNa AtmA kA snAna hai, jo aneka janmoM ke karmamala ko dhokara AtmA ko zuddha banAtA hai| hameM upayogapUrvaka pApoM kI AlocanA yA pazcAttApa svarUpa bhAva-pratikramaNa karane kA prayAsa karanA caahie| Avazyaka niyukti (1233) meM AcArya bhadrabAhu ne pratikramaNa ke 8 paryAyavAcI zabdoM meM nindA,
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 jinavANI garhA, zuddhi Adi ko bhI pratikramaNa kA paryAya batAyA hai| pratyAkhyAna kyA hai? sAmAyikAdi chaH AvazyakoM meM pratyAkhyAna chaThA aura aMtima Avazyaka hai| isakA artha hai- asIma icchAoM para niyaMtraNa karane hetu dravya, kSetra, kAla, bhAva kI maryAdApUrvaka kucha vrata, niyama yA pratijJA grahaNa karanA, pravacanasAroddhAravRtti meM kahA gayA- "avirati aura asaMyama ke pratikUla rUpa meM maryAdA ke sAtha pratijJA grahaNa karanA / maryAdA ke sAtha azubha yoga se nivRtti aura zubhayoga meM pravRtti kA AkhyAna karanA pratyAkhyAna hai / anuyogadvArasUtra meM pratyAkhyAna kA nAma guNadhAraNa prayukta huA hai| guNa mukhyataH mUlaguNa aura uttaraguNa do haiN| mUlaguNoM meM sAdhu-sAdhvI ke 5 mahAvrata aura zrAvaka-zrAvikA ke ahiMsAdi 5 aNuvrata haiM aura uttara guNoM meM sAdhu-sa - sAdhvI ke navakArasI Adi 10 paccakkhANa aura zrAvaka-zrAvikA ke lie 3 guNavrata, 4 zikSAvrata tathA 10 pratyAkhyAna haiN| uttarAdhyayana 29 / 37 meM 9 prakAra ke pratyAkhyAnoM meM kaSAya kA pratyAkhyAna bhI batAyA hai| pratyAkhyAna pApoM se surakSA kA eka kavaca hai| yaha sAdhaka ko bhaviSya kAlIna pApoM se bacAtA hai| 'Avazyaka niryukti' meM AcArya bhadrabAhu ne pratyAkhyAna ke lAbhoM kI eka zRMkhalA dI hai| pratyAkhyAna se saMyama, sayaMma se Asrava nirodha, Amrava-nirodha se tRSNA kA anta, usase upazamabhAva va upazama bhAva se cAritradharma, usase karma - nirjarA, karma nijarrA se kevala jJAna darzana aura usase sAdhaka aMta meM mukti prApta karatA hai| 15, 17 navambara 2006 sAdhaka ko supratyAkhyAna aura duSpratyAkhyAna kA svarUpa samajhakara inakA zuddhipUrvaka pUrNa pAlana karanA cAhie / pratikramaNa aura pratyAkhyAna dvArA pApoM se nivRtti pratikramaNa bhUtakAla kA evaM pratyAkhyAna bhaviSya kAla kA hotA hai| pratikramaNa bhUtakAla kI bhUloM aura doSoM kI zuddhi ke lie kiyA jAtA hai, jabaki pratyAkhyAna bhaviSyakAla meM doSa na karane hetu kiyA jAtA hai| AcArya bhadrabAhu ke anusAra bhaviSyakAla ke prati A-maryAdA ke sAtha azubha yogoM se nivRtti aura zubha yogoM meM pravRtti kA AkhyAna hone se pratyAkhyAna bhaviSyakAla kA pratikramaNa hai / pratyAkhyAna grahaNa karane se bhaviSya kAla meM hone vAle pApoM para roka laga jAtI hai, sAdhaka azubhayogoM se nivRtta hokara zubha meM sthita hotA hai, yahI pratikramaNa hai jo bhaviSyakAla kI dRSTi se hotA hai| vartamAna meM to sAdhaka sAmAyika saMvara meM hotA hI hai, vaha vartamAna kAla kA pratikramaNa hai| isa prakAra pratyAkhyAna aura pratikramaNa donoM milakara pApoM se lauTane kI kriyA ko sampanna karate haiM / pratikramaNa pratyAkhyAna se paripuSTa mUlaguNoM evaM uttaraguNoM ke pratyAkhyAna se pratikramaNa kA anuSThAna adhika puSTa banatA hai / mUlaguNa
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2291 ||15,17 navambara 2006 jinavANI ahiMsAdi tathA uttaraguNa chaThe se 12veM vrata taka ke pratyAkhyAna- ina donoM se doSoM kA nirodha hokara jIvana zuddhi kI ora agrasara hotA hai| uparyukta pratyAkhyAnoM se sAdhaka ke jIvana meM aticAroM/AsravoM meM kamI hokara zubhayogoM evaM AtmasvabhAva yA AtmaguNoM meM unake kadama Age bar3hate haiM ! Atmazuddhi ke upakrama meM puSTi aura tIvratA AtI hai| mokSamArga adhika prazasta banatA hai| isa prakAra pratyAkhyAna bhaviSyakAlIna pApoM se hameM bacAtA, aticAroM ko kama karatA aura zubhayogoM meM sthita rahane meM puSTatA pradAna karatA hai| mokSa-prApti meM donoM kA sahasambandha pratikramaNa AsravadvAroM kA nirodha karane ke kAraNa saMvararUpa mAnA gayA hai| pratikramaNa isa prakAra navIna karmoM ke baMdha se AtmA ko bacAtA hai| isake sAtha pratyAkhyAna bhI AsravoM ko rokatA hai| uttarAdhyayana sUtra (29/12-13) meM kahA gayA hai - 1. paDikkamaNeNaM vayachidAI pihei, pihiyavayachide puNa jIve niruddhaasve| 2. paccakkhANeNaM AsavadArAI nirumbhi| arthAt pratikramaNa aura pratyAkhyAna donoM AsravadvAra ke pApa mArgoM ko rokakara AtmA ko saMvaramaya banAte haiN| saMvara nirjarA kA hetu bhI hai, kyoMki mana, vacana, kAyA, pA~ca indriyoM Adi para niyaMtraNa nirjarA kA kAraNa bhI hai| isa prakAra saMvara-nirjarA donoM kI sampannatA se AtmA mokSamArga kI ora agrasara hotI hai| mokSasiddhi meM donoM kA yoga pratikramaNa saMvararUpa hai aura pratyAkhyAna tapa nirjarA ruup| dazavaikAlika vRtti meM AcArya jinadAsa ne batAyA- 'icchaanirodhstpH'| pratyAkhyAna meM sAdhaka icchAoM kA nirodha karatA hai, jisase tapa kI sAdhanA karatA hai| isa prakAra pratikramaNa se saMvara (navIna kAryo para roka) aura pratyAkhyAna rUpa tapa se pUrvakRta karmoM kI nirjarA karate hue sAdhaka mokSa siddhi karatA hai| isa taraha pratikramaNa evaM pratyAkhyAna donoM kA mokSasiddhi meM yoga hai| uttarAdhyayana (30/5-6) meM tAlAba kA udAharaNa dekara batAyA gayA hai ki jaise tAlAba ko khAlI karane ke lie pAnI Ane kA mArga banda karanA tathA bAda meM ekatrita pAnI ko nikAlanA Avazyaka hai isI prakAra karmarUpa ekatra jala ke lie bhI saMvara aura nirjarA dvArA kramazaH pApakarmoM ko rokanA aura pUrva karmo ko kSaya karanA Avazyaka hai| pratyAkhyAna kI pratikramaNa se sArthakatA pratyAkhyAna pratikramaNa karane se hI sArthaka banate haiN| pratikramaNa karate hue sAdhaka yaha ciMtana karatA hai ki usake pratyAkhyAnoM meM kahIM doSa to nahIM lgaa| atikramaNa yA grahIta maryAdA kA ullaMghana to nahIM huaa| isa prakAra cintana karane se pratyAkhyAna kA samyak paripAlana saMbhava hai, anyathA nhiiN| kaha sakate haiM ki pratikramaNa kI kriyA pratyAkhyAnoM kI samIkSA hai| atikramaNa yadi huA to usase punaH vrata meM sthita hone kI
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 jinavANI 15, 17 navambara 2006 yaha mahattvapUrNa kriyA hai| ataH pratikramaNa pratyAkhyAna kA rakSaka hai| isase doSa utpanna hI nahIM ho skte| yaha sAdhaka ko jAgarUka banAtA hai aura sAdhaka pratyAkhyAnoM kA niraticAra pAlana karate hue apane lakSya / gaMtavya taka pahu~ca jAtA hai| pratikramaNa se pratyAkhyAna pAlana meM zuddhi evaM jAgarUkatA pratikramaNa bhUlazuddhi kI prabhAvI prakriyA hai| yadi doSoM kI zuddhi nahIM kI gaI, unheM andara hI dabAkara rakhA gayA to andara hI andara viSa baDhatA calA jAyegA aura sAdhaka ke jIvana ko barbAda kara degA, isalie doSoM kI garhA nindA karanI cAhie / yahI pratikramaNa hai| isase arthAt pratikramaNa se bhUloM kI dUrI bar3hegI aura eka dina sAdhaka unase mukta ho sakatA hai anyathA viSAkta sthiti asAdhya roga ko janma de sakatI hai| (draSTavya, Avazyaka sUtra, prastAvanA, zrI devendramuni zAstrI ) pratyAkhyAna aura pratikramaNa kI pArasparika pUrakatA pratyAkhyAna na ho to pratikramaNa kisakA kiyA jAya aura pratikramaNa maryAdA ke atikramaNa kA na kiyA jAya to kaisA pratyAkhyAna - isa prakAra donoM eka dUsare ke pUraka haiN| pratyAkhyAnoM se pratikramaNa kI sArthakatA hai aura pratikramaNa se pratyAkhyAnoM kI sArthakatA hai| jIvana meM donoM Avazyaka haiN| jaba taka jIvana meM doSa lagane saMbhava haiM taba taka pratikramaNa evaM pratyAkhyAna Avazyaka haiN| saMsArI rAgadveSagrasta AtmA ke lie ye donoM Avazyaka haiN| lakSya phira bhI vItarAgatA kA hI honA caahie| vItarAgatA ke rAjamArga para Age baDhane ke krama meM pratikramaNa evaM pratyAkhyAna donoM kA milAjulA yogadAna hai| pratyAkhyAna pratikramaNa punaH punaH malinatA se bacAva hetu pratikramaNa kA lakSya hai ki punaH punaH aticAra yA doSoM kA sevana na ho| pratyAkhyAna bhI isI lakSya se kie jAte haiN| sAmAyikAdi se Atmazuddhi kI jAtI hai, kintu punaH AsaktirUpI taskararAja antarmAnasa meM praviSTa na ho, isake lie pratyAkhyAna atyanta Avazyaka hai| jaise eka bAra vastra ko svaccha banA diyA gayA, vaha punaH malina na ho isake lie vastra ko kapATa meM rakhA jAtA hai, isI prakAra mana meM malinatA na Ae isake lie bhI pratyAkhyAna kiyA jAtA hai| (devendramuni zAstrI, Avazyaka sUtra kI prastAvanA pR.50) isa prakAra pratyAkhyAna pratikramaNa kI lakSya prApti meM aura pratikramaNa pratyAkhyAna kI siddhi meM sahAyaka hai| sambandhoM meM zAzvatatA / cakravat Avartanavat - jaba taka jIvana meM pratikramaNa aura pratyAkhyAna kI AvazyakatA hai taba taka ye donoM cakravat kramazaH prayukta hote rheNge| pratikramaNa kiyA jAyegA to samApti meM chaThe Avazyaka / aMtima Avazyaka meM pratyAkhyAna bhI kie jAyeMge aura pratyAkhyAna ke uparAnta punaH pratikramaNa bhI dUsare dina kiyA jAyegA / spaSTa kareM to kahanA hogA ki jaba-jaba pratyAkhyAna kiye jAyeMge taba taba unameM lage doSoM yA maryAdA ke atikramaNa kA pratikramaNa bhI kiyA hI jaayegaa| jaba-jaba pratikramaNa kiyA jAegA to aMtima Avazyaka meM pratyAkhyAna bhI grahaNa kie
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15,17 navambara 2006|| jinavANI hI jaayeNge| vizeSa kathanIya - pratikramaNa jIvana meM Age baDhane evaM Atma-kalyANa hetu Avazyaka hai| isake lie Avazyaka hai ki hamArA pratikramaNa dravya pratikramaNa na hokara bhAva pratikramaNa ho| anuyogadvAra sUtra meM pratikramaNa ke ina donoM bhedoM para prakAza DAlA gayA hai| pratikramaNa karate hue vratoM meM lage aticAroM kA ciMtana kareM unake prati pazcAttApa kareM aura bhaviSya meM unheM na duharAne kA saMkalpa kareM tathA "taccitte tammaNe tallesse' Adi ke anusAra ekAgracitta hokara ise saMpanna kreN| ____ isI prakAra pratyAkhyAna ke viSaya meM Avazyaka digdarzana' meM upAdhyAyazrI amaramunijI ne pratyAkhyAna yA tyAga ke dravya aura bhAva do bheda kie| agara bhAvapUrvaka tyAga nahIM huA aura dravya kA hI tyAga rahA to vaha vizeSa phaladAyaka kaise ho sakatA hai ? indriya viSayoM para evaM kaSAyAdi para vijaya tathA karmanirjarA ke lie hI pratyAkhyAna kAla ucita hogaa| koI bhI pratyAkhyAna bhalI-bhA~ti usakA svarUpa samajhakara kiyA jAya tabhI vaha supratyAkhyAna ho skegaa| pratyAkhyAna aura pratikramaNa donoM kevala AdhyAtmika lAbha ke hI kAraNa nahIM, ve isa loka meM bhI samatA, namratA, kSamAbhAva Adi sadguNoM kI vRddhi hone se zAnti aura sukha pradAyaka banate haiN| (Avazyaka sUtra, prastAvanA- devendramuni zAstrI) mUlaguNoM kI surakSArtha uttara guNa haiN| uttaraguNa na bhI hoM aura mUlaguNa hoM to dharma, guru kI zobhA hogii| vyavahAra meM hiMsAdi kA tyAga hogaa| isa prakAra mUlaguNoM ke sAtha uttaraguNoM kI zobhA hetu pratyAkhyAna meM mUlaguNoM aura uttaraguNoM ko dhAraNa kiyA jA sakatA hai| (samyaktva parAkrama, javAharAcArya, pR. 169-170) -35, ahiMsApurI, phatahapurA, udayapura (rAja.)