Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15.17 navambara 2006 jinavANI, _ 34. pratikramaNa Avazyaka : svarUpa aura cintana upAdhyAya zrI ramezamuni jI zAstrI pratikramaNa ke svarUpa, usake ATha paryAyavAcI zabda, AsravadvAra Adi paMcavidha pratikramaNa, prAyazcitta tapa ke bhedarUpa meM pratikramaNa kI mahattA Adi viSayoM para prastuta Alekha meM vizada vicAra kiyA gayA hai| -sampAdaka isa asAra saMsAra rUpI mahAsAgara se sarvathArUpeNa pAra pAnA, na kevala durgama hai, apitu eka ati duSkara kArya hai| tathApi isI durgama, duSkara aura duSprApya ko adhyAtma-sAdhanA ke dvArA prApta kiyA jA sakatA hai| jisa prakAra sahasrakiraNa dinakara aura agni bhI apane tApa se maloM kI vizuddhi karate haiM, usI prakAra sAdhanA ke prakhara teja se mAnava kI antazcetanA para anAdi kAla se jamA huA mala zanaiH-zanaiH pighala kara baha jAtA hai| ise AtmA ke sAtha pragAr3ha rUpa se cipake hue karmoM ke saMbaMdha kA Atyantika rUpeNa viccheda ho jAnA svIkAra kiyA jAtA hai| 'Avazyaka' jaina-sAdhanA kA prANa tattva hai| vaha jIvana-vizuddhi evaM doSa-pariSkAra kA jvalantajIvanta mahAbhASya hai aura sAdhaka ko apanI AtmA ko parakhane evaM nirakhane kA eka parama viziSTa upAya hai| Avazyaka ke saMdarbha meM spaSTataH ullekha hai ki zramaNa aura zrAvaka dina-rAta ke bhItara jisa vidhi ko avazyakaraNIya samajha kara kiyA karate haiM, usakA nAma 'Avazyaka hai| jo avazya kiyA jAya vaha Avazyaka hai| jo AtmA ko durguNoM se haTA kara sadguNoM kI ora pravRtta karatA hai, vaha Avazyaka hai| kamoM se AvRtta AtmA ko jo guNoM se vAsita yA pUrita karatA hai, guNoM se saMyukta kara detA hai, usakA nAma 'Avazyaka' hai| jo guNoM kI AdhAra bhUmi hai, use 'ApAzraya' kahate haiN| Avazyaka AdhyAtmika-samabhAva, vinamratA, saralatA, nirlobhatA Adi vividha sadguNoM kA pradhAna AdhAra hai, isaliye vaha 'ApAzraya' bhI hai| sAdhaka kA lakSya bAhya padArtha nahIM hotA hai| Atmazodhana hI usakA mUlabhUta lakSya hotA hai| jisa sAdhanA se AtmA zAzvata evaM akSaya sukha kA anubhava karatI hai, karma-mala ko vinaSTa kara ajara-amara pada prApta karatI hai tathA samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra kI adhyAtma-jyoti prajvalita hotI hai, vaha Avazyaka hai| Avazyaka vAstava meM adhyAtma-sAdhanA rUpI suramya prAsAda kI sudRr3ha bhUmikA hai| yaha satya hai ki 'Avazyaka' durvicAroM evaM kusaMskAroM ke parimArjana kI eka adhyAtma-pradhAna sAdhanA hai| yahI vAstavika adhyAtmayoga hai| Avazyaka ke chaha bheda haiN| unake nAma isa prakAra se pratipAdita haiM- 1.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ |15,17 navambara 2006 jinavANI | 35 sAmAyika- samabhAva kI saadhnaa| 2. caturviMzatistava- tIrthaMkara deva kI stuti| 3, vandana- sadguruoM ko nmskaar| 4. pratikramaNa- doSoM kI aalocnaa| 5. kAyotsarga- zarIra ke prati mamatva kA tyaag| 6. pratyAkhyAna- AhAra Adi kA prityaag| AtmA kI jo vRtti azubha ho cukI hai, usa vRtti ko zubhasthiti aura zuddha dazA meM lAnA pratikramaNa hai| pratikramaNa ke ATha paryAyavAcI zabda haiN| unakA svarUpa isa prakAra hai1.pratikramaNa- isakA zAbdika artha hai- punaH lauTanA ! hama apanI maryAdAoM kA atikramaNa karake apanI svabhAva dazA meM se nikala kara vibhAva dazA meM cale gaye the to punaH svabhAva rUpa sImAoM meM pratyAgamana karanA pratikramaNa hai| jo pApakarma mana, vacana aura kAyA se svayaM kiye jAte haiM, dUsaroM se karavAye jAte haiM aura dUsaroM ke dvArA kiye hue pApoM kA anumodana kiyA jAtA hai, una sabhI pApoM kI nivRtti hetu kRta pApoM kI AlocanA karanA, nindA evaM gardA karanA pratikramaNa kahalAtA hai| 2. praticaraNA- pApa se nivRtta na honA asaMyama hai| asaMyama kSetra se alaga-thalaga rahakara atyanta hI jAgarUka hokara vizuddhatA ke sAtha saMyama kA pAlana karanA praticaraNA hai| saMyama mukti-prApti kA ananya kAraNa hai| dazavidha zramaNa dharma meM 'saMyama' bhI eka dharma haiN| vaha utkRSTa maMgala svarUpa dharma hai| kevala bAhya pravRttiyoM kA parityAga karanA hI saMyama nahIM hai, apitu Antarika pravRttiyoM kI pavitratA kA nAma 'saMyama' hai| saMyamasAdhanA meM dRr3hatA ke sAtha agrasara honA praticaraNA hai| 4. pariharaNA- sAdhaka ko sAdhanA ke prazasta patha para bar3hate hue aneka bAdhAoM ko sahana karanA hotA hai| asaMyama kA AkarSaNa use sAdhanA se vicalita karanA cAhatA hai| bAIsa prakAra ke parISaha Ate haiN| yadi sAdhaka pariharaNA na rakhe to vaha patha-bhraSTa ho sakatA hai| isaliye vaha pratipala-pratikSaNa azubha yoga, azubha dhyAna aura durAcaraNoM kA parityAga karatA hai, yahI pariharaNA hai| 4. vAraNA- isakA zAbdika artha hai- nissedh| sAdhaka viSaya-bhoga ke daladala meM na pha~se, isaliye sAdhaka ko pratipala-pratikSaNa jAgarUka rahanA nitAnta Avazyaka hai| sAdhaka rAga aura dveSa ke dAvAnala se bacakara aura saMyama-sAdhanA meM dRr3hatA ke sAtha bar3hatA huA hI mokSa prApta kara sakatA hai| isaliye viSaya-kaSAya se sarvathA nivRtta hone ke liye pratikramaNa ke artha meM 'vAraNA' zabda kA prayoga huA hai| 5. nivRtti- jaina sAdhanA-paddhati meM 'nivRtti' kA mahattva rahA hai| sAdhaka satata jAgarUka rahatA hai, tathApi pramAdavaza azubha kAryoM meM usakI pravRtti ho jAya to use atizIghra hI punaH zubha meM AnA cAhiye / azubha se nivRtta hokara zubha meM pravRtti karanA caahiye| azubha se nivRtta hone ke liye hI pratikramaNa kA paryAyavAcI zabda 'nivRtti' prayukta hai| 6. nindA- sAdhaka ko pratikramaNa ke samaya antarnirIkSaNa karanA hotA hai| usake jIvana meM jo bhI pApayukta
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 jinavANI 115.17 navambara 2006 1 pravRtti huI hai, zuddha mana se use una pApoM kI nindA karanI cAhiye / yathArtha aura ayathArtha doSoM ke prakaTa karane kI jo icchA hotI hai use nindA kahA jAtA hai| sva-nindA jIvana ko mAMjane ke liye hai| pApakarmoM kI nindA karane ke liye pratikramaNa ke artha meM- 'nindA' zabda prayukta huA hai| 7. ga - nindA apane Apa kI jAtI hai| jabaki garhA gurujanoM ke samakSa kI jAtI hai| guruoM ke samakSa niHzalya hokara apane pApoM ko prakaTa kara denA atyadhika kaThina kArya hai / jisa sAdhaka kA Atmabala prabala nahIM hotA hai vaha kadApi garhA nahIM kara sktaa| dUsare ke samakSa jo Atma-nindA kI jAtI hai vaha gahIM hai| garhA meM pApoM ke prati tIvra rUpa se pazcAttApa hotA hai| garhA pApa rUpI viSa ko utArane vAlA vaha gArur3I maMtra hai jisake prayoga se sAdhaka pApa ke viSa se mukta ho jAtA hai| isaliye pratikramaNa kA paryAyavAcI zabda 'garhA' hai| 8. zuddhi zuddhi kA artha hai-nirmalatA / jaise sone para lage hue maila ko agni meM tapAkara vizuddha kiyA jAtA hai, vaise hI hRdaya ke maila ko pratikramaNa kara ke dUra kiyA jAtA hai| isaliye use 'zuddhi' kahate haiM / pratikramaNa ke ye paryAyavAcI zabda bhinna-bhinna arthoM ko abhivyakta karate haiN| yadyapi ina sabakA bhAva eka hai, unameM kucha bhI antara nahIM hai, para vistAra kI dRSTi se samajhane ke liye paryAyavAcI zabda nitAnta upayogI haiN| yaha pUrNataH spaSTa hai ki zubha yogoM se azubha yogoM meM gaye hue apane Apa ko punaH zubha yogoM meM lauTA lAnA 'pratikramaNa' hai| saMsAra abhivRddhi kA kAraNa rAga-dveSa prabhRti audayika bhAva haiM aura mokSa prApti kA mUlabhUta kAraNa kSAyika bhAva hai| sAdhaka kSAyopazamika bhAva se audayika bhAva meM jAtA hai, jo nijabhAva nahIM hai / taduparAnta vaha punaH kSAyopazamika bhAva meM AtA hai| isa pratikUla gamana ko pratikramaNa kahA jAtA hai| isake pA~ca bheda haiM- paMcavihe paDikkamaNe paNNatte, taMjahA- AsavadArapaDikkamaNe, micchattapaDikkamaNe, kasAyapaDikkamaNe, jogapaDikkamaNe, bhAvapaDikkamaNe / ' 1. AsravadvAra pratikramaNa 2. mithyAtva pratikramaNa 4. yoga pratikramaNa 3. kaSAya pratikramaNa 5. bhAva pratikramaNa : saMkSepa meM ina paMcavidha pratikramaNa kA svarUpa varNana isa prakAra se sapramANa nirUpita hai: 1. AsravadvAra pratikramaNa jIva parama-zuddha svarUpI hai, parantu ajJAna ke kAraNa karmoM kA parisaMcaya kara rahA hai| ataH vaha karmoM kA kartA hai| karmoM ke Agamana kA jo mArga hai, vaha Asrava" hai / dUsare zabdoM meM kahA jAya to kAya, vacana aura mana ke kriyA rUpa yoga Asrava" hai| jaise ghaTa ke nirmANa meM miTTI kAraNa hai, vRkSa ke liye bIja nimitta hai, vaise AtmA ke sAtha karmo kA saMyoga hone meM kAraNa 'Asrava' hai| Asrava ke dvArA hI zubhAzubha karma AtmA meM praviSTa hote haiN| jisa prakAra tAlAba meM nAlI ke dvArA jala AtA hai, vaise hI Asrava ke dvArA karmarUpI pAnI AtA hai| Asrava kAraNa hai aura karmabaMdha kArya hai / Asrava ke dvAra prANAtipAta,
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ ||15,17 navambara 2006 jinavANI mRSAvAda, adattAdAna, maithuna aura parigraha se nivRtta honA, punaH inakA sevana na karanA Asrava dvAra pratikramaNa hai| 2. mithyAtva pratikramaNa- jo tattva meM zraddhA utpanna nahIM hone detA hai aura viparIta zraddhA utpanna karatA hai, vaha mithyAtva hai| mithyAtva-moha ke udaya ke kAraNa jIva ko tattva evaM atattva kA bheda vijJAna nahIM ho pAtA hai| vaha saMsAra ke vikAroM meM ulajhA rahatA hai ! jaise madirApAna ke kAraNa buddhi mUrcchita ho jAtI hai| vaise hI mithyAtva ke udaya se AtmA kA viveka bhI vilupta ho jAtA hai| vaha anAtmIya padArthoM ko AtmIya samajhatA hai| mithyAtva mohanIya sarvaghAtI hai| isa mithyAtva ke kAraNa hI padArtha ke svarUpa meM bhrAnti banI rahatI hai| vAstava meM mithyAtva saMsAra-vRddhi kA mUlabhUta kAraNa hai| yaha spaSTa hai ki mithyAtva ke bheda-prabheda ke saMbaMdha meM bhinna-bhinna mata haiN| eka mata ke anusAra mithyAtva ke do bheda haiM -1. abhigRhIta, 2. anAbhigRhIta / dvitIya mata ke anusAra mithyAtva ke tIna bheda haiM -1. saMzayita, 2. AbhigrAhika, 3. anAbhigrAhika ! tRtIya abhimata ke anusAra mithyAtva ke pA~ca bheda" haiM- 1. AbhigrAhika 2. anAbhigrAhika 3. sAMzayika 4. Abhinivezika aura 5. anAbhogika / mithyAtva ke jitane bhI bheda haiM, ve apekSA-dRSTi se pratipAdita hue haiN| upayoga, anupayoga yA sahasA kAraNavaza AtmA ke mithyAtva pariNAma meM prApta hone para usase nivRtta honA mithyAtva pratikramaNa hai| 3. kaSAya pratikramaNa- 'kaSAya' zabda kI niSpatti 'kaSa' aura 'Aya' se huI hai| kaSa kA artha haisaMsAra aura Aya kA abhiprAya hai. laabh| jisase saMsAra arthAt bhava-bhramaNa kI abhivRddhi hotI hai, vaha kaSAya hai| kaSAya vAstava meM saMsAra kI abhivRddhi karatA hai|" kaSAya kA vega vizeSa rUpa se prabala hotA hai aura vaha punarbhava ke mUla ko parisiMcita karatA hai|" use zuSka nahIM hone detA hai| yadi kaSAya kA abhAva ho to janma-mRtyu kI paramparA kA viSa-vRkSa svayaM hI sUkha kara naSTa ho jAtA hai| kaSAya cAra prakAra kA hai, unake nAma isa prakAra haiM-1. krodha 2. mAna 3. mAyA 4. lobha saMkSepa meM kaSAya ke do bheda haiM"- rAga aura dveSa ! ina donoM meM bhI una cAroM kA samanvaya ho jAtA hai| rAga meM mAyA aura lobha ina donoM kA antarbhAva ho jAtA hai tathA dveSa meM krodha evaM mAna kA samAveza hotA hai| rAga aura dveSa ke kAraNa hI aSTavidha karma kA baMdha hotA hai| ataeva rAga aura dveSa ko bhAva karma kahA gayA hai|" ina donoM kA mUla 'moha' hai| ukta kathana se yaha spaSTa hai ki kevala saMkSepa-vistAra ke vivakSA-bheda se jo pratipAdana huA hai, vaha samajhAne ke liye hai| sabhI kA sAra eka hI hai ki kaSAya vAstava meM AtmA ko malina kara detA hai, karma raMga se jIva ko raMga detA hai| kaSAya-pariNAma se AtmA ko nivRtta karanA 'kaSAyapratikramaNa' hai| 4. yoga pratikramaNa- mana, vacana aura kAya ke nimitta se AtmA ke pradezoM meM jo parispandana hotA hai, __ vaha yoga hai| yoga Asrava hai| isase karmo kA Agamana hotA hai| zubhayoga se puNya kA Asrava hotA hai aura
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 38 | jinavANI ||15,17 navambara 2006|| azubha yoga se pApa kA Asrava hotA hai| mana, vacana aura kAyA ke azubha vyApAra hone para unase AtmA ko pRthak karanA 'yoga pratikramaNa' kahalAtA hai| 5. bhAva pratikramaNa- Asrava dvAra, mithyAtva, kaSAya aura yoga inameM tIna karaNa evaM tIna yoga se pravRtti na karanA 'bhAva-pratikramaNa' hai| mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura azubha yoga ke bheda se bhI pratikramaNa pA~ca prakAra kA kahA jAtA hai, kintu vAstava meM ye pA~coM bheda eka hI haiN| avirati aura pramAda ina donoM kA samAveza 'AsravadvAra' meM ho jAtA hai| ye pA~coM hI bhayaMkara doSa mAne gaye haiN| sAdhaka prAtaH aura saMdhyA ke samaya meM apane jIvana kA antarnirIkSaNa karatA hai| usa samaya vaha gaharAI se cintana karatA rahatA hai ki vaha kahIM samyagdarzana ke pAvana-patha se vimukha hokara mithyAtva kI kaMTIlI-jhAr3iyoM meM to nahIM ulajhA hai| vrata ke vAstavika svarUpa ko vismRta kara usane avrata ko to grahaNa nahIM kiyA hai? apramattatA ke nandanavana meM viharaNa ke sthAna para pramAda kI jhulasatI marubhUmi meM to vicaraNa nahIM kiyA hai? akaSAya ke sugandhita sarasajja-upavana ko chor3akara vaha kaSAya ke dhadhakate hue patha para to nahIM calA hai? mana, vacana aura kAya kI pravRtti jo zubhayoga meM laganI cAhiye, vaha azubha yoga meM to nahIM lagI hai? yadi maiM mithyAtva, avrata, pramAda, kaSAya aura azubhayoga meM gayA hU~ to mujhe punaH samyaktva, vrata, akaSAya, apramAda aura zubhayoga meM AnA caahiye| isI dRSTi se ina pA~coM kA pratikramaNa kiyA jAtA haiN| ye pA~coM karmabaMdha ke mukhya hetu hai| inakA pratikramaNa karane vAlA sAdhaka apane jIvana ko nirmala banA detA hai| pApa-karma ke mahAroga ko vinaSTa karane ke liye pratikramaNa vAstava meM sabase bar3I amogha auSadhi hai| isa auSadhi ke sevana se hamArI AtmA svastha banatI hai| sAdhaka pratikramaNa meM pramukha rUpa se cAra viSayoM para gaharAI se anucintana karatA hai| isa dRSTi se pratikramaNa ke cAra bheda banate haiN| unakA svarUpa isa prakAra hai - 1. zramaNa aura zrAvaka ke liye kramazaH mahAvrata aura aNuvrata kA vidhAna hai| unameM doSa na lage, isake liye nirantara jAgarUkatA nitAnta apekSita hai| yadyapi zramaNa aura zrAvaka jAgRta evaM sAvadhAna rahatA hai, tathApi kabhI asAvadhAnI se yadi hiMsA, asatya, corI, abrahma, parigraha Adi ke kAraNa skhalanA ho gaI ho to zramaNa evaM zrAvaka ko usakI vizuddhi hetu pratikramaNa karanA caahiye| 2. zramaNa aura zrAvaka ke liye eka AcAra-saMhitA nirdhArita hai| zramaNa ke liye svAdhyAya, dhyAna, pratikramaNa Adi aneka vidhAna haiN| zrAvaka ke liye bhI dainandina-sAdhanA ke vidhAna haiN| yadi una vidhi-vidhAnoM ke anupAlana meM skhalanA ho jAe, samaya para svAdhyAya, dhyAna Adi na kiyA jAya to usa saMbaMdha meM pratikramaNa karanA caahiye| 3. AtmA avinAzI hai, ajara aura amara hai| jJAna-darzana svarUpa AtmA zAzvata hai aura vaha amUrta hai! usa amUrta AtmA ke viSaya meM, mana meM yaha socanA hai ki AtmA hai yA nahIM hai| yadi isa prakAra mana meM
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15.17 navambara 2006 jinavANI 391 azraddhA utpanna huI ho to usakI zuddhi ke liye sAdhaka ko pratikramaNa karanA caahiye| 4. hiMsA, asatya Adi duSkRtya jinakA niSedha kiyA gayA hai, sAdhakoM ko unakA pratipAdana kadApi nahIM karanA caahiye| kabhI asAvadhAnI se yadi nirUpaNa kiyA ho to usakA pratikramaNa karanA caahiye| yaha spaSTa hai ki ukta cAra bheda apekSA dRSTi se pratipAdita hue haiN| una sabhI kA abhiprAya yahI hai ki jo bhI pApapUrNa pravRttiyA~ huI haiM, unakA zuddha-hRdaya se prAyazcitta karanA caahiye| pratikramaNa eka aisI adhyAtma pradhAna sAdhanA hai| jisake dvArA sAdhaka kRta pApoM kA prakSAlana karatA hai| pratikramaNa kevala atIta kAla meM lage doSoM kI zuddhi hI nahIM karatA hai, apitu vaha vartamAna aura bhaviSyakAla ke doSoM kI bhI zuddhi karatA hai| atIta kAla meM lage hue doSoM kI AlocanA to pratikramaNa meM hI kI jAtI hai| vartamAna-kAla meM sAdhaka saMvara-sAdhanA meM lage rahane se pApa-karmo se nivRtta rahatA hai| sAtha hI pratikramaNa meM vaha pratyAkhyAna grahaNa karatA hai, jisase bhAvI doSoM se baca jAtA hai| niSkarSa yaha hai ki bhUtakAla ke azubhayoga se nivRtti, vartamAnakAla meM azubhayoga se nivRtta hokara zubha yoga meM pravRtti aura bhaviSyakAlIna azubhayoga se haTakara zubhayoga meM pravRtti karUMgA- yaha saMkalpa hotA hai| isa taraha vAstava meM pratikramaNa eka viziSTa sAdhanA hai| pratikramaNa' sAdhanA kA mahattva aneka dRSTiyoM se rahA hai| zramaNa ke vividha kalpa haiN| kalpa kA artha hai jo kArya jJAna, zIla, tapa Adi kA upagraha karatA hai aura doSoM kA nigraha karatA hai vaha nizcaya dRSTi se kalpa hai aura zeSa akalpa hai| kalpa zabda kA artha 'kAla bhI haiM, kintu yahA~ para isakA artha 'maryAdA' hai, 'nIti' hai aura 'AcAra' bhI hai| yaha bhI samajhanA hogA ki kalpa ke saMdarbha meM zramaNoM kI samAcArI' bhI vizeSa rUpa se pratipAdita hai| 'kalpa' ke saMbaMdha meM vividha dRSTiyoM se vicAraNA huI hai| isake daza bheda bhI pratipAdita hue haiN|" unake nAma ye haiM1. Acelakya 2. auddezika 3. zayyAtara 4. rAjapiNDa 5. kRtikarma 6. vrata 7. jyeSTha 8. pratikramaNa 9. mAsakalpa 10.paryuSaNA kalpa ina dazavidha kalpoM meM pratikramaNa bhI eka kalpa hai aura yaha kalpa doSa parihAra kA mahattvapUrNa upakrama hai| zramaNa apane aparAdha kA nirAkaraNa karane ke liye jo anuSThAna karatA hai, usako 'pratikramaNa' nAma kA kalpa kahA gayA hai| sAdhaka gurudeva kI sAkSI se apanI AtmA kI malinatA ko dUra karatA hai| apanI bhUloM ko dhyAna meM
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 jinavANI ||15,17 navambara 2006 lAtA hai| mana, vANI aura karma ko pazcAttApa kI Aga meM DAla kara nikhAratA hai| eka-eka dAga ko sUkSmatama nirIkSaNa-zakti se dekhatA hai aura unheM dho DAlatA hai| yaha mahAn sAdhanA mana, vANI aura karma ke santulana ko kadApi avyavasthita nahIM hone detA hai aura nirmala jIvana kA eka navIna adhyAya bhI khola detA hai| pratikramaNa bhI eka prakAra kA prAyazcitta hai| prAyazcitta Abhyantara tapa hai aura isa zabda meM do zabda mile hue haiN| ye haiM'prAyas' aura citt| 'prAyas kA zAbdika artha hai- pApa athavA aparAdha aura citta kA artha hotA hai usakA saMzodhana krnaa| yAnI pApa kA, aparAdha kA sNshodhn|" isa artha ke AdhAra para prAyazcitta kA yahI artha hogA- vaha prakriyA jisake dvArA pApa arthAt aparAdha kI zuddhi hotI hai| dUsare zabdoM meM prAyazcitta usako kahA jAyegA, jisase pApa kA chedana ho| muni pUrNa viveka ke sAtha apanA dharmAcaraNa karatA hai| phira bhI isake vrata yA AcaraNa meM yadi koI doSa laga jAtA hai to vaha jisa kArya ke karane se apane ina doSoM se nirdoSatA ko prApta kara letA hai, usa kArya ko prAyazcitta tapa' karma kahA gayA hai|" pramAdavaza dharma kI sAdhanA aura ArAdhanA meM yadi kisI prakAra kA koI doSa A jAye to usakA parihAra karanA 'prAyazcitta' nAmaka tapa kahalAtA hai| ___ isa vivecana se yaha phalita hotA hai ki eka sAdhaka muni ko apane mana, vANI aura zarIra kI halacaloM se jAne-anajAne meM kucha na kucha bahiraMga evaM antaraMga doSa lagate hI rahate haiN| una doSoM kI nivRtti ke liye aura apane antarzodhana ke liye kiyA gayA pazcAttApa athavA daNDasvarUpa svIkAra kiyA gayA upavAsa Adi kA grahaNa 'prAyazcitta' kahA jaaegaa| yaha spaSTa hai ki hamArI malina huI AtmA jisa anuSThAna se nirmala ho, pavitra ho, use prAyazcitta kahate hai| prAyazcitta ke dasa bheda bhI haiN| unakenAma ye haiM1. AlocanA yogya 2. pratikramaNa yogya 3. tadubhaya yogya 4. viveka yogya 5. vyutsarga yogya 6. tapa yogya 7. cheda yogya 8. mUla yogya 9. anavasthApanA yogya 10.pArAMcika yogya prAyazcitta ke ina dasa bhedoM meM pratikramaNa' dvitIya bheda hai| pratikramaNa prAyazcitta kA abhiprAya hama isa prakAra kaha sakate haiM ki adhyAtma-jagat meM doSa arthAt aparAdha ko 'roga' kahA jA sakatA hai aura prAyazcitta-vidhAna ko usakI 'cikitsA' mAnA jA sakatA hai| cikitsA kA uddezya rogI ko kaSTa denA nahIM hotA hai, apitu usake roga kA nivAraNa karanA hotA hai| usI taraha doSayukta zramaNa ko pratikramaNa prAyazcitta karane kA uddezya kaSTa yA kleza prApta karAnA nahIM hotA hai, apitu doSa-mukta honA hotA hai|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ ||15,17 navambara 2006 jinavANI isI saMdarbha meM yaha spaSTataH jJAtavya hai ki 'micchA mi dukkar3a' kahanA pratikramaNa rUpa prAyazcitta hai|" yaha prAyazcitta adhyAtma-sAdhanA ko pavitra, nirmala tathA vizuddha banAtA hai| jijJAsu ke mana meM prazna uTha sakatA hai ki 'micchA mi dukkaDaM' kyA koI maMtra hai, jo 'micchA mi dukkaDaM' kahA aura saba pApa vinaSTa ho ge| isa prazna kA samAdhAna yaha hai ki kevala kathana mAtra se hI pApa dUra ho jAte hoM, yaha bAta nahIM hai| zabda meM svayaM koI pavitra athavA apavitra karane kI zakti nahIM hai| ve jar3a haiM, pudgala kA eka bheda haiN|" pudgala jar3a haiM, caitanya nhiiN| isaliye vaha kisI ko pavitra nahIM bnaaegaa| parantu zabda ke pIche rahA huA mana kA bhAva hI sabase bar3I zakti hai| vANI ko mana kA pratIka kahA jA sakatA hai| ataeva 'micchA mi dukkaDaM' mahAvAkya ke pIche jo Antarika pazcAttApa kA bhavya-bhAva rahA huA hotA hai, usI meM zakti nihita hai aura vaha bahuta bar3I acintya zakti hai| pazcAttApa kA parama divya nirjhara AtmA para lage hue pApa-mala ko bahAkara sApha kara detA hai| yadi sAdhaka sacce mana se pApAcAra ke prati ghRNA vyakta kare, pazcAttApa kare, to vaha pApa-kAlimA ko sahaja hI dhokara sApha kara sakatA hai| aparAdha ke liye diyA jAne vAlA tapazcaraNa yA anya kisI taraha kA daNDa bhI to mUla meM pazcAttApa hI hai| yadi mana meM pazcAttApa na ho aura kaThora se kaThora prAyazcitta grahaNa kara bhI liyA jAya to kyA Atmazuddhi ho sakatI hai? kadApi nhiiN| daNDa kA uddezya deha-daNDa nahIM hai| apitu mana kA daNDa hai aura mana kA daNDa kyA hai? apanI bhUla svIkAra kara lenA, pazcAttApa kara lenaa| yahI pramukha kAraNa hai ki sAdhanA ke kSetra meM pApa ke liye prAyazcitta kA vidhAna hai, daNDa kA nhiiN| daNDa prAyaH bAhara aTaka kara raha jAtA hai, antaraMga meM praveza nahIM kara pAtA hai| pazcAttApa kA jharanA nahIM bahAtA hai| prAyazcitta sAdhaka kI svayaM apanI taiyArI hai| vaha antarhadaya meM apane pApa kA zodhana karane ke liye utsAhita hai| ataeva vaha aparAdhI ko pazcAttApa ke dvArA vinIta banAtA hai, sarala evaM niSkapaTa banAtA hai| 'micchA mi dukkaDaM' bhI eka prAyazcitta hai| isake mUla meM pazcAttApa kI bhAvanA hai aura hRdaya kI pavitratA hai! Upara ke lekhana meM bAra-bAra sacce mana aura pazcAttApa kI bhAvanA kA ullekha kiyA gayA hai| usakA kAraNa yaha hai ki ajJAnI vyakti kI sAdhanA ke liye taiyArI to hotI nahIM hai| pratikramaNa kA mUlabhUta abhiprAya samajhA to jAtA nahIM hai| vaha pratikramaNa to avazya karatA hai| 'micchA mi dukkar3a bhI detA hai, parantu phira usI pApa ko karatA rahatA hai| usase nivRtta nahIM hotA hai| pApa karanA aura 'micchA mi dukkaDaM denA, phira pApa karanA aura 'micchA mi dukkaDaM' denA, yaha jIvana ke anta taka calatA rahatA hai| parantu isase Atmazuddhi ke mahAmArga para sAmAnyataH pragati nahIM ho pAtI hai| isa prakAra kI bAhya sAdhanA ko 'dravya-sAdhanA' kahA jAtA hai| kevala vANI se 'micchA mi dukkar3a kahanA aura phira usa pApa ko karate rahanA, ucita nahIM hai| mana ke maila ko sApha kie binA aura punaH usa pApa ko nahIM karane kA dRr3ha nizcaya kie binA khAlI Upara se 'micchA mi dukkaDaM' kahane kA kucha artha nahIM hai| eka ora dUsaroM kA dila duHkhAne kA kAma karate raheM, hiMsA karate raheM, jhUTha bolate raheM aura dUsarI ora 'micchA
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinavANI 15,17 navambara 2006 mi dukkar3a dete rheN| isa prakAra kA yaha 'micchA mi dukkaDaM AtmA kA zuddha nahIM adhika azuddha banA detA hai| isa saMbaMdha meM spaSTa ullekha hai ki pApakarma karane ke bAda jaba pratikramaNa avazya karaNIya hai, taba sarala mArga to yaha hai ki pApa karma kiyA hI na jaay| AdhyAtmika dRSTi se vastutaH yahI saccA pratikramaNa hai|" jo sAdhaka trividha yoga se pratikramaNa karatA hai, jisa pApa ke liye 'micchAmi dukkar3a' detA hai| phira bhaviSya meM usa pApa ko nahIM karatA hai, vastutaH usI kA duSkRtya niSphala hotA hai|" sAdhaka eka bAra micchAmi dukkaDaM dekara bhI yadi phira usa pApAcaraNa kA sevana karatA hai to vaha pratyakSataH jhUTha bolatA hai| dambha kA jAla bunatA hai| isa prakAra ke sAdhaka ke liye bar3I kaThora bhASA meM bhartsanA kI gaI hai| jo vyakti jaisA bolatA hai, yadi bhaviSya meM vaisA nahIM karatA hai, to usase bar3hakara mithyAdRSTi aura kauna hogA? vaha dUsare bhadra-vyaktiyoM ke mana meM zaMkA paidA karatA hai aura isa rUpa meM mithyAtva kI vRddhi karatA hai| ukta kathana vAstava meM sarvathArUpeNa yathArtha hai| isI vivecanA ke paripArzva meM yaha jJAtavya tathya hai ki 'micchA mi dukkar3a' ke eka-eka akSara para kitanA bhAvapUrNa varNana hai| yadi sAdhaka micchA mi dukkaDaM kahatA huA usa para gaharAI se vicAra kara le to phira pApAcaraNa karane ke liye tatpara na hogaa| 'micchA mi dukkar3a' meM 'mi' kA artha hai- mRdutA yA maardv| kAya-namratA ko mRdutA kahate haiM aura bhAva-namratA ko mArdava kahA jAtA hai| 'cha' kA artha asaMyama yoga rUpa doSoM kA chAdana karanA hai, unheM roka denA hai| 'mi' kA artha maryAdA bhI hai, arthAt maiM cAritra rUpa maryAdA meM avasthita huuN| 'du' kA Azaya hai 'nindaa'| maiM duSkRta karane vAle bhUtapUrva Atma paryAya kI nindA karatA huuN| 'ka' kA bhAva pApakarma kI svIkRti hai| arthAt maiMne pApa kiyA hai| pApa azubha karma hai| 'Da' kA artha upazama bhAva hai! Atma meM kAraNavaza karma kI zakti kA anubhUta honA, sattA meM rahate hue bhI udaya prApta na honA isakA nAma 'upazamabhAva' hai|" upazama bhAva ke dvArA pApakarma kA pratikramaNa karanA hai, pApa-kSetra ko lAMgha jAnA hai| yaha atIva saMkSepa meM 'micchA mi dukkar3a' kA spaSTa rUpeNa akSarArtha hai| vAstavikatA yaha hai ki pratikramaNa eka antarmukhI sAdhanA hai| yadi pramAda kI sthitivaza hamArI AtmA saMyama-kSetra se asaMyama kSetra meM calI gayI ho, to use punaH saMyama kSetra meM lauTA lAnA, yahI pratikramaNa hai| pratikramaNa kI sAdhanA pramAda bhAva ko dUra karane ke liye hai| sAdhaka ke jIvana meM pramAda hI vaha viSa hai, jo andara hI andara sAdhanA ko vinaSTa kara DAlatA hai| ataeva zramaNa aura zrAvaka ina donoM kA parama kartavya hai ki pramAda se baceM aura pratikramaNa ke dvArA apanI sAdhanA ko apramatta sthiti pradAna kreN| sArapUrNa bhASA meM yahI kahA sakatA hai ki pratikramaNa eka prakAra kA prAyazcitta hai| saMyama-jIvana ko vizeSa rUpeNa pariSkRta karane ke liye, zuddhatama karane ke liye, AtmA ko rAga-dveSa se rahita karane ke liye, pApakarmoM ke nirghAta ke liye 'pratikramaNa' kiyA jAtA hai aura isa adhyAtma-pradhAna sAdhanA meM nirata sAdhaka
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15, 17 navambara 2006 jinavANI 43 apanI AtmA meM eka apramatta bhAva kI divya jyoti ko prakAzamAna kara detA hai, jisase usakA ajJAna evaM aviveka vinaSTa hotA hai| vAstava meM pratikramaNa, antarmukhI sAdhanA hai, jo bhaviSya meM Ane vAle pApakarmo ko rokakara andara meM pUrvabaddha karmoM se lar3ane kI kalA hai| yaha AdhyAtmika yuddhakalA hI vastutaH mukti ke sAmrAjya para adhikAra karA sakatI hai| saMdarbha 1. (ka) anuyogadvAra sUtra, sUtra 28, gAthA 2 (kha) vizeSAvazyaka bhASya gAthA 876 (ga) anuyogadvAra sUtra vRtti 28, pRSTha 31, maladhArakagacchIya hemacandra 2. (ka) anuyogadvAra cUrNi, pRSTha 14 (kha) anuyogadvAra vRtti, pRSTha 3 (ga) Avazyaka sUtra haribhadrIya vRtti, 21 (gha) mUlAcAra, 7-14 3. (ka) Avazyaka niryukti, 1233 (kha) haribhadrIyAvazyaka sUtra, adhyayana 4, niryukti gAthA 1242 4. (ka) sthAnAMga sUtra, sthAna - 10-16 (kha) samavAyAMga sUtra, samavAya 10 (ga) navatattva, gAthA 23 5. dazavaikAlika sUtra adhyayana 1, gAthA 1 6. (ka) uttarAdhyayana sUtra adhyayana 2 (kha) samavAyAMga sUtra, samavAya 22 (ga) tattvArtha sUtra, 9.8 7. (ka) sarvArthasiddhi, 6 . 25 (kha) tattvArthavArtika, 6 . 25.1 (ga) tattvArthazlokavArtika, 6.25 8. (ka) Avazyaka niryukti - 1050 (kha) dazavaikAlikasUtra vRtti - haribhadrasUri, 4 . 2 (ga) sthAnAMgasUtra vRtti-abhayadevasUri, 3, 3, 168 (gha) kArtikeyAnuprekSA TIkA, 326 (Ga) paMcAdhyAyI - 2.474 9. (ka) sthAnAMgasUtra, 5. 3.467 (kha) haribhadrIyAvazyaka sUtra, pratikramaNAdhyayana, pRSTha 564 10. samayasAra, 92
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 115,17 navambara 2006|| || jinavANI 11. (ka) sarvArthasiddhi-6.2 (kha) sUtrakRtAMga zIlAMkAcArya vRtti, 2.5.17, pRSTha 128 (ga) adhyAtmasAra, 18.131 (gha) tattvArtha sUtra , 6.1-2 (Ga) zrAvaka prajJapti, 79 (ca) tattvArtha sAra 4-2 (cha) candraprabha caritra-AcArya vIranandI, 18.82 (ja) amitagati zrAvakAcAra, 3.38 (jha) jJAnArNava, 1, pRSTha 42 (a) dharmazarmAbhyudaya-kavi haricandra, 21.84 (Ta) mUlAcAravRtti-vasunandyAcArya, 5-6 (Tha) ArAdhanA sAra TIkA- zrI ratnakIrtideva,4 (Da) Avazyaka sUtra haribhadrIyA vRtti, pRSTha 84 12. (ka) prathama karmagrantha, gAthA 13 (kha) sthAnAMma sUtra 2.4.1.5 TIkA (ga) gommaTasAra, karmakANDa 21 13. paMcAdhyAyI- 2.98-6-7 14. (ka) gommaTasAra, karmakANDa, 39 (kha) sthAnAMga sUtra 2.4.105 TIkA 15. tattvArtha bhASya 8.1 16.(ka) AvazyakacUrNi 6.1658 (kha) prAkRta paMca saMgraha-1.7 17.(ka) guNasthAna kramArohaNa svopajJa vRtti, gAthA 6 (kha) karmagrantha, bhAga-4, gAthA 51 (ga) loka prakAza sarga-3, gAthA 689 18. (ka) Avazyaka malayagiri vRtti, pRSTha 116 (kha) vizeSAvazyaka bhASya 1227 (ga) Avazyaka sUtra haribhadrIya vRtti, 109, pRSTha 77 (gha) paMca saMgraha svopajJa vRtti, 3-123, pRSTha 35 (Ga) uttarAdhyayana sUtra niyukti-vRtti-zAnticandrasUri, 180 (ca) sthAnAMga sUtra, abhayadeva vRtti- 4, 1 19.(ka) dazavaikAlika sUtra adhyayana 8
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15, 17 navambara 2006 (kha) tattvArtha vRtti zrutasAgara, 8-2 20. (ka) sUtrakRtAMga sUtra 6.26 (kha) sthAnAMga sUtra 4.1.251 (ga) prajJApanA sUtra 23.1.290 21. uttarAdhyayana sUtra 32.7 22. (ka) sthAnAMga sUtra 2.3 (kha) prajJApanA sUtra 23 (ga) pravacanasAra gAthA 95 23. (ka) uttarAdhyayana sUtra 32.7 (kha) sthAnAMga sUtra 2.2 (ga) pravacana sAra 1.84.88 (gha) samayasAra gAthA 94, 96, 109, 177 24. Avazyakaniryukti, gAthA 1250 25. (ka) sthAnAMga sUtra 418 (kha) samavAyAMga sUtra samavAya 5 (ga) tattvArtha sUtra 8.1 26. Avazyaka niryukti AcArya bhadrabAhu gAthA, 1268 27. (ka) niyamasAra, 102 (kha) tattvasAra 17 (ga) jJAnasAra vRtti, 13 - 3, pRSTha 43 28. prazamarati prakaraNa 143 29. tattvArtha sUtra vRtti zrutasAgara sUri 327 - 30. (ka) Avazyaka niryukti vRtti AcArya malayagiri, 121 (kha) nizItha bhASya AcArya malayagiri, bhAga-4, gAthA 5933 (ga) bRhatkalpa bhASya, gAthA 63-64 (gha) bhagavatI ArAdhanA gAthA, 427 (Ga) kalpasUtra kalpalatA gAthA 1, pRSTha 2 31. (ka) uttarAdhyayana sUtra 30.9 (kha) tattvArtha sUtra 9. 20 - (ga) mUlAcAra, gAthA 360 (gha) bhagavatI sUtra 25.7 32. dharmasaMgraha, adhikAra 3 jinavANI 45
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 | jinavANI ||15,17 navambara 2006 33. rAjavArtika 9.22.1 34. paMcAzaka-saTIka vivaraNa 16.3 35. mUlAcAra, 361 va 363 36. (ka) aupapAtika sUtra, sUtra 20 (kha) bhagavatI sUtra 25.7.125 (ga) sthAnAMga sUtra 10.72 (gha) mUlAcAra 362 (Ga) cAritrasAra 137 (ca) dhavalA-13.5,4,26 37. rAjavArtika 9.22.3 38. dravyasaMgraha-AcArya nemicandra, gAthA 16 39. Avazyakaniyukti, gAthA 683 40.Avazyakaniyukti, gAthA 684 41. Avazyakaniyukti, gAthA 685 42.upadezamAlA, 506 43. (ka) prazamarati prakaraNa-219 (kha) paMcAstikAya-amRtacandrAcArya vRtti, 108 (ga) AptamImAMsA-AcArya vasunandI padavRtti, 40 (gha) samavAyAMga sUtra, abhayadevasUri vRtti, 1, pRSTha 6 44. sarvArthasiddhi, 2.1 -tAraka guru granthAlaya, zAstrI sarkila, udayapura (rAja.)