Book Title: Prama ki Nayi Paribhasha Author(s): Sangamlal Pandey Publisher: Z_Kusumvati_Sadhvi_Abhinandan_Granth_012032.pdf Catalog link: https://jainqq.org/explore/211389/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramA kI nayI paribhASA pro. saMgamalAla pANDeya adhyakSa : darzana vibhAga ilAhAbAda vizvavidyAlaya, ilAhAbAda | | tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana l jaina darzana ne darzana aura jJAna meM jo antara kiyA hai vaha mujhe pUrNatayA pramANita lagatA hai| usane cAritra para jo bala diyA hai vaha usakA sarvazreSTha pakSa hai / samyakdarzana, cAritra tathA jJAna - ye trividha vyApAra jisa jJAnarAzi ko utpanna karate haiM use maiM saMdarzana kahatA hU~, usase saMdarzanazAstra kA janma hotA hai / spaSTa hai ki jainoM ke yahA~ darzana zabdayarthaka hai | 'samyakdarzana jJAna cAritrANi mokSamArgaH" isa sUtra meM darzana kA jo artha hai vaha usa mokSavidyA se bhinna hai jo isI sUtra meM mokSamArga se abhihita kI gaI hai| vastutaH samagra mokSamArga darzana nahIM pratyuta saMdarzana hai| isa saMdarzana meM darzana, jJAna tathA cAritra ke ghaTaka haiM / aisA jaina dArzanikoM ke vizleSaNa se siddha hai / ataH maiM eka naI dRSTi yA dArzanikadhArA kA pravartana karanA cAhatA hU~ / use maiM saMdarzanazAstra kahatA hU~ / saMdarzana kA mUla abhiprAya samasta darzanoM meM saMprApta bodha yA prAtibha jJAna kI vyApakatA ko prakAzita karanA hai aura usI ke AdhAra para eka sampUrNa vicAradhArA nirmANa karanA hai / vAstava meM saMdarzana trivalayAtmaka hai / darzana, jJAna tathA cAritra isake valaya haiM / isakA tAtparya yaha hai ki saMdarzana kI utpatti meM darzana, jJAna tathA cAritra kI bhUmikA hai / vAstava meM sattA kI sUcanA yA usako batalAne kI zakti mAtra jJAna meM rahatI hai / darzana tathA cAritra yAcitamaNDana nyAya se hI sattA bodhaka yA vAcaka haiM arthAt unake dvArA jisa prakAra sattA kA paricaya hotA hai vaha jJAna se yAcita hai, jJAna se udhAra liyA gayA hai / jJAna bhI mAtra jJApaka hotA hai, kAraka nhiiN| vaha viSaya kI jJApanA karatA hai, usakI sRSTi nahIM karatA / dRSTi-sRSTi nahIM hai vaha jJapti hai kintu darzana tathA cAritra meM kArakatva kI vizeSatA hai / ve guNAdhAna karate haiN| jisa sat kA paricaya jJAna se hotA hai ve usameM guNoM kI sRSTi karate haiM athavA usako vauddhika prakAroM meM bA~Tate haiM / unake ye vyApAra sattA kA anyathAkaraNa nahIM kara sakate, usakA vidrUpaNa nahIM kara sakate, kyoMki jJAna ke kisI prakAra yA sahayogo meM kudra patA nahIM hai -- usameM arthakriyAkAritva bhI nahIM hai / usameM kevala arthaprakAzakatva hai / guNa-sRSTi se isa prakAza kA hI bodha karAyA jAtA hai vaha svayaM gauNa hai, mukhyArtha nahIM / samyakdarzana, samyakjJAna tathA samyakcAritra meM jo samyaktva hai| usake kAraNa mokSavidyA jise saMdarzanazAstra kahA jA rahA hai sayamvatva 22 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se vizeSita hai / saMdarzanazAstra meM sam upasarga isI savaprathama ina lakSaNoM meM 'iddha' zabda kI vyAkhyA samyaktva kA dyotaka hai| vaha saMdarzanazAstra ko apekSita hai| kozakAroM ne iddha kA artha prajvalita samyakdarzanazAstra, samyakjJAnazAstra tathA samyak- yA prakAzita kiyA hai yaha indha dhAtu se niSpanna cAritrazAstra banAtA hai| isa kAraNa samyaktva yA huA hai| isI se IMdhana zabda banA hai jo jalAne kI pramAtva usakA pramukha lakSaNa hai| saMdarzanazAstra sAmagrI yA vastu ke artha meM prayukta hotA hai| isa mUlataH pramAzAstra hai| ___prakAra 'iddha' zabda kA artha spaSTa ho jAne para pramA - aba prazna uThatA hai ki saMdarzanazAstra meM pramA kI uparyukta paribhASAe~ isa prakAra rakhI jA sakatI ) kise kahate haiM ? pramA jJAna hai| jJAna sadaiva satya hotA hai usake vizeSaNa ke rUpa meM satya kA prayoga (1) bodha se prajvalita vRtti pramA hai| karanA galata hai| 'satyajJAna' aisI padAvalI kA jo vRtti se prajvalita bodha pramA hai / prayoga karate haiM ve vastutaH jJAna zabda ke artha se ana- prathama lakSaNa ke anusAra vRtti-jJAna tabhI pramA 19 bhijJa haiM / pramA jJAna hai aura jJAna pramA hai / pAzcAtya hotA hai jaba vaha bodha se prajvalita ho arthAt bodha darzana ke prabhAva ke kAraNa use hama satyatA bhI kaha se vyApta vRtti pramA hai| yadi vRtti bodha se vyAptI sakate haiM / satyatA jJAna kA guNa nahIM hai kintu svayaM nahIM hai to vaha apramA hai| isI prakAra dUsare lakSaNa jJAna hai, vaha jJAna bhI AkAratA-prakAratA hai| ke anusAra vRtti se vyApta bodha pramA hai aura jo punazca jaisA ki Upara kahA gayA hai jAna bhI bAdha vRtti se vyApta nahIM hai vaha apramA hai| isI vastutaH saMdarzana kA eka vizeSa ghaTaka hai| yaha jJAna prakAra dUsare lakSaNa ke anusAra vRtti se vyApta bodha bodha-rUpa tathA vRtti-rUpa se dvividha hai| isako pramA hai aura jo bodha-vRtti se vyApta nahIM hai vaha aMgreja dArzanika jArja barkale ne bodha (nozana) dvArA apramA hai| yahA~ vyApya-vyApaka bhAva kI vyAkhyA apekSita jJAna tathA vRtti (AiDiyA) dvArA jJAna kahA thA _ hai| donoM lakSaNoM ko eka sAtha dekhane para jJAta kintu vaha anubhavavAda se itanA prabhAvita thA ki / / hotA hai ki vRttivyApya bodha athavA bodha-vyApya vaha ina donoM prakAroM kA eka-dUsare se melApaka na vRtti pramA hai arthAta bodha tathA vatti donoM meM parakara skaa| usakI sUjha isa kAraNa phalitArtha nahIM spara vyApya-vyApakabhAva hai| jaise bodha vyApaka hai huii| barkale mAtra vRtti-jJAna ke vizleSaNa taka __ aura vRttivyApya hai, vaise vRtti bhI vyApaka hai aura sImita raha gye| ve yaha nahIM samajha pAye ki vRtti bodha vyApya hai| aisA hone para ananyatA sambandha jJAna ke pramApakatva ke lie bodha kI nitAMta Ava- kI siddhi hotI hai kintu bodha aura vRtti meM paraspara zyakatA hai| unase adhika gambhIra vizleSaNakartA ananyatA sambandha nahIM hai / kAraNa donoM meM mahAn aThArahavIM zatI ke advaita vedAntI mahAdevAnanda antara hai| bodha-akhaNDa hai. vatti khaNDita hai| bodha sarasvatI the jinhoMne vRttijJAna kI prAmANikatA meM avyabhicarita hai, vatti vyabhicarita hai| bodha svayaMbodha kI anivAryatA para bala diyA hai| unhoMne siddha yA sadAvartamAnasvarUpa haiM, vRtti Agantuka yA apane grantha 'advaitacintAkaustubha' meM jo unake svara- AgamApAyI hai| bodha vatti-vyApya hai, kintu phalacita tattvAnusandhAna kI svopajJaTIkA hai-kahate haiM vyApya nahIM hai, parantu vatti phala-vyApya bhI hai / vaha ki pramA kA lakSaNa nimna do prakAroM se kiyA jA mAtra bodha-vyApya nahIM hai / ataH jahA~ taka vRtti kI .. sakatA hai phalavyApyatA ke prAmANya kA prazna hai. vahA~ taka ) (1) bodheddhA vRttiH pramA uparyukta lakSaNa usa para lAgU nahIM hotaa| isakA (2) vRttIddho bodhaH pramA spaSTArtha yaha hai-jaba hameM kiso ghaTa kA jJAna hotA 230 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Forvete Personal use only C Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai taba hamAre mana meM ghaTavRtti utpanna hotI hai yadi isakA samarthana Adhunika vijJAna-darzana tathA tarkaisa ghaTavRtti kA sandhAna bodha se hotA hai to yaha zAstra se bhI hotA hai / prakAzya-prakAzaka sambandha vRtti pramA ho jAtI hai| isakA tAtparya yaha hai ki hI sat hai| jaba ghaTavRtti pramANita ho jAtI hai aura usake 'vIcitaraMganyAya'se vaha isI sat se avinAbhUta viSaya ghaTa ko hama yathArtha padArtha mAna lete haiN| hai| sat hI sAra hai| usakI vRttiyoM kA sAra ghaTa ghaTavatti kA phalavyApya hai, vaha ghaTa-vRtti unakI dhArAvAhikatA mAtra hai| kA phalitArtha hai / yaha phalitArtha vRtti se bhinna eka punazca bodha vRtti-rahita nahIM ho sakatA / jo vastu hai / ghaTa-vRtti kI prAmANikatA se prAyaH ghaTa loga vattizUnyatA yA vRtti-nirodha ko bodha kA kI yathArthatA mAna lI jAtI hai, kintu yaha lokamata lakSaNa mAnate haiM, unakA mata aspaSTa tathA asaMgata siddha hotA hai kintu ghaTa kI yathArthatA nahIM siddha cetanA ke kendra jaise mana, citta, ahaMkAra buddhi yA hotI, kyoMki ghaTa meM bodha-vyApyatva nahIM hai / ghaTa. puruSa yA Izvara kI apekSA rahatI hai| kintu bodha vRtti meM bodha-vyApyatva hai, ataH vaha pramA hai kintu ina saba vRttiyoM se bhinna hai| vaha prAcIna tathA ghaTa meM bodha vyApyatva na hone ke kAraNa vaha apramA nitya siddha hai tathA ye vattiyA~ arvAcIna aura AgakI koTi meM A jAtA hai / yahI kAraNa hai ki ghaTa ntuka haiM / bodha aisI asaMkhya vRttiyoM ko Atmake svarUpa, ghaTa kI bhUtatattva Adi ko lekara vaijJA- sAt kiye rahatA hai aura usake liye ye vRttiyA~ mAtra nikoM meM vivAda uThate rahate haiN| ghaTa mRNmaya hai| bindu kI bhA~ti haiM jinakA koI svataH astitva nahIM kintu mRtikA kyA hai ? usake ghaTaka kyA haiM ? una hai| kinta bodha aura vatti kA yogapa ghaTakoM ke ghaTaka kyA haiM ? isa anusandhAna paramparA meM pramA hai / vahI jJAna hai / vaha viSaya-viSayibhAva anavasthA A jAtI hai| isameM kahIM svecchA se virAma nahIM hai, kyoMki bodha na to viSayI hai aura na vRtti / kara diyA jAtA hai aura eka abhyupagama yA kalpanA viSaya hai / vaha aparokSa anubhava hai aura nirapekSa banA lI jAtI hai| usI ke AdhAra para hama kahate sat hai isI artha meM pramA sat hai aura sat pramA hai| haiM ki ghaTa yA ghaTa kA koI antartattva yathArtha padArtha aMgreja dArzanika epha. eca. braDale isI saMdarzana se hai / vastutaH yaha yathArtha padArtha-tathAkathita abhyupa- apane darzanazAstra kA paryavasAna karate haiN| advaita gama-adhIna yA kalpanA-kalpita hai isIlie Adhu- vedAnta bodha ko parabrahma tathA sarvAdhika avyabhinika vijJAna darzana meM mAnA jAtA hai ki sabhI tathya carita vRtti ko Izvara yA aparabrahma kahatA hai| siddhAMtadhAraka haiM / ve kisI siddhAMta para avalambita bodha aura vRtti kA yaha sahabhAva parApara brahma kA hai haiM aura usI meM ota-prota haiM / isa artha meM kahA jA sahabhAva hai / isI AdhAra para ekezvaravAda aura sakatA hai ki jo phalavyApya vRtti hai vaha bhI anta- nirapekSa sadvAda ko abhinna mAnA jAnA hai| togatvA phala-vyApya nahIM hai pratyuta dhArAvAhika vastutaH pramA ko isa nayo paribhASA se eka | jJAna ke antarbhUta hone ke kAraNa vRttivyApya hI hai prakAra kA nayA darzanazAstra Arambha hotA hai jise parantu yaha avAMtara prazna hai / sAmAnyataH vRtti-vyA- saMdarzanazAstra kahA jA sakatA hai| usameM prAcIna pyatva aura phala-vyApyatva meM antara kiyA jAtA hai| sabhI dArzanikoM ko prAmANika antardRSTiyoM kA - isa prakAra vRtti-vyApyatA ko kendra meM rakhakara samAveza hai / mukhyataH yaha jJAna ke bodha-pakSa aura pramA kI paribhASA kI gaI hai / yadyapi yaha paribhASA vRtti-pakSa tathA unake sambandha ko prAmANikatA ke mUlataH advaita vedAnta ke anukUla hai jisake anusAra sandarbha meM prastuta karatA hai| jAgatika vastue~ kevala sAkSimAtra haiM tathApi tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana tv 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For DriveteDersonell.se Only