Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ parama jJAniyoM meM eka vaijJAnika : mahAvIra buddha puruSoM ke samUce itihAsa tathA jaina tIrthakaroM kI pUrI paramparA meM mahAvIra akele aise vyakti Thaharate haiM, jinheM sarvathA maulika va anUThA hI nahIM ati sAhasI buddhapuruSa kahA jA sakatA hai| sAhasI isa artha meM ki vaha jise hama paramasattA kaheM, paramasatya kaheM, paramajJAna kaheM, mokSa kaheM yA nirvANa, usa taka pahuMcane kA jo mArga unhoMne batAyA, usameM na kisI zAstra kI AvazyakatA rakhI, na paMtha kI, na guru kI, na kisI aura kI, kahIM koI 'para' hai hI nahIM, vaha 'sva' kI ur3Ana hai, 'sva' kI ora tathA 'sva' kI hI prApti hetu bIca meM tanika bhI kisI kA sahArA liyA to bhaTakana phira bhaTakana kA prAraMbha hone meM dera nahIM lagatI / ataH unhoMne sAdhanA-jagat meM sAdhaka ko sabase pahale sahI arthoM meM mukta karane tathA sva-adhIna rakhane kA prayAsa kiyaa| tathya yahI hai ki jIvana meM jo bhI ati mUlyavAn hai use svayaM meM hI aura svayaM se hI prApta kiyA jA sakatA hai / arthAt satya kisI anya meM nahIM svayaM meM hI nihita hai| basa jise nirantara ughAr3ate cale jAnA hai| dUsare ke sahAre se jo prApta ho sakatA hai, vaha udhAra kA hogA, bAsI hogA, usameM jIvaMtatA nahIM hogii| vaha 'usakA' satya hogA 'apanA' satya nahIM / satya kA AvirbhAva aura satya kI parama anubhUti svayaM meM hI ho sakatI hai| yaha dRSTi mahAvIra ne bar3e sAhasa ke sAtha prastuta kI hai| isIlie unhoMne na to khuda kisI ke pIche calanA pasaMda kiyA aura na apane pIche kisI ko calAnA / ataH anuyAyI athavA guru-ziSya jaisI koI paramparA unake yahAM prazraya nahIM pA sakI, na pallavita ho skii| unake anusAra koI kisI ko mokSa nahIM de sakatA koI kisI kA mokSadAtA yA muktidAtA hai hI nahIM / ataH anukaraNa yA anuyAyI kA prazna hI nahIM utthtaa| anugamana bhI nahIM, adhika se adhika mahAvIra ke sAtha sahagamana ho sakatA hai aura yaha bar3I krAMtikArI bAta thI isalie unake vahAM adhika se adhika saMbhAvanA kalyANa-mitra kI hI pApI jA skegii| pAnI na Age na pIche apitu vaha eka jo saMga calane ko rAjI ho ske| yahAM taka ki unhoMne paramparAoM se cale A rahe Izvara yA paramAtmA ko bhI apanA iSTa banAne kI AvazyakatA nahIM smjhii| jo aba taka sabhI sAdhanA - mArgoM kA hakamAna lakSya rahatA AyA thA / yaha svataMtra dRSTi una jaisA sAhasI puruSa hI de sakatA thaa| isalie maiM unheM paramasAhasI puruSa kaha rahA hUM / yadyapi unakI isa svataMtra dRSTi ko kucha kA kucha artha dene kI bhrAMtivazAt unheM nAstika mAna lene kI bar3I bhArI mUla ho gayI aura isa saMkIrNa dRSTikoNa kA pravanatama duSpariNAma yaha huA ki brAhmaNa saMskRti, zramaNa saMskRti kI virodhI ho gayI aura vaha virodha aba taka samUla naSTa nahIM ho paayaa| bAvajUda isake ki ye donoM Arya-darzana kI do dhArAeM thI kiMtu virodha ke kAraNa eka dUsare se bahuta dUra najara Ane lagIM / / mahAvIra kI eka aura bahuta bar3I khUbI jo unheM anya buddha puruSoM se viziSTatA pradAna karatI dekhI jA sakatI hai| vaha yaha hai ki satva kI yA jJAna kI anubhUti kI pUrNatA ko to bahutere mahAmAnava prApta hue haiM aura hote bhI raheMge, magara anubhUti ke sAtha-sAtha utanI hI mahattva pUrNa jo abhivyakti-kSamatA hotI hai usane mahAvIra se bar3hakara zAyada kisI anya jJAnI meM itanI pUrNatA ko prApta nahIM kiyA balki yaha kahanA adhika ucita pratIta hotA hai ki abhivyakti kI samagratA aura saMpUrNatA yadi kisI jJAnI ko prApta rahI to ve mahAvIra haiN| isake kAraNa bhI haiN| moTe taura para yaha ki buddhatva viSayaka yA paramajJAna viSayaka jo vaijJAnika dRSTi, jo vaijJAnika citanA hai, vaha mahAvIra ke samAna kisI anya jJAnI meM nahIM hai| unheM yadi buddhapuruSoM meM vaijJAnika yA vaijJAnika vRddhapuruSa kahA jAye to galata nahIM hogA | sAdhanA tavA Atmoplabdha se niHsRta mahAvIra kI jo jitanA dezanA yA prakriyAeM haiM unameM se kucheka kI ora saMketa karanA isa samaya ati prAsaMgika pratIta hotA hai| aba taka vizva meM jo bhI tarka-praNAliyAM pracalita haiM ve do hI haiN| eka hai prakhyAta vicAraka arastU kI tarka-paddhati jo sApha hai, sIdhI hai, bilkula AsAnI se aura bar3I jaldI samajha meM A jAnevAlI hai| mAmalA bar3A hisAbI hai| usake anusAra do aura do cAra hote hI haiN| isa kAraNa vaha samUce saMsAra meM pracalita hai| yadyapi arastU kI paddhati pratyeka sthiti meM aura bahuta adhika satya nahIM hai / tathApi, mAnya hai aura hAvI hai| pAnI arastu ke anusAra (udAharaNArtha ) 'ka' ka hai aura 'kha' kha hai / 'ka' kabhI 'la' aura 'kha' kabhI 'ka' nahIM hotA na ho sakatA hai| yAnI usakI vicAraNA vizleSaNa para AdhArita hai aura kisI bhI satya ko tor3akara, pRthak-pRthak, khaMDa-khaMDa karake niSkarSa detI hai / eka hai AcArya ratna zrI dezabhUSaNa jo mahArAja abhinandana grantha 80 svAmI vAhida kAz2amI
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra kI tarka paddhati yA vicAraNA jisake anusAra 'ka' meM 'kha' kI bhI saMbhAvanA hai aura 'kha' meM 'ka' kI bhI saMbhAvanA hai - yaha bAta jarA sApha aura sIdhI nahIM raha jAtI, isalie mAnyatA nahIM mila sakI aura saMsAra isa tarka se prAyaH anabhijJa hI rahatA calA AyA hai kiMtu satya isI meM nihita hai / vAstava meM gaharI dRSTi se dekhA jAye to jIvana yA keMdra astitva, itanA sarala aura itanA Thosa (jar3a) nahIM hai jitanA arastU ne samajha liyA hai, samajhA diyA hai, aura samajhane vAle samajha bhI gaye haiM kiMtu arastU se kahIM adhika gahare jo pahuMce haiM unhoMne pAyA hai ki jIvana meM, astitva meM, na koI bhI 'ka' kevala 'ka' hai aura na koI 'kha' mAtra 'kha' hai / vaha cAhe kucha bhI ho / na to prakAza kevala prakAza hai na aMdhakAra, kevala aMdhakAra hai na to koI puruSa sirpha puruSa hai, na koI strI sirpha strI hai| kisI bhI tathya ke koI bhI do pahalU kisI bahuta bar3e satya ke mAnaka do pahalU haiM, jinheM tor3akara yA eka dUsare se bilkula pRthak karake dekhanA ekAMgI dRSTi kA paricAyaka to ho sakatA hai, usa pUre satya kA paricAyaka kabhI nahIM ho sakegA / 1 mahAvIra ke anusAra jIvana ke kisI bhI eka pakSa ko dekha kara, mAna kara athavA grahaNa kara jo dAvA kiyA jAye vaha eka pakSIya hai, use ekAnta kahA gayA hai, kisI eka kone para pahuMcA kisI eka kone ko dekhane vAlA vyakti ekAntavAdI huA kiMtu jIvana kevala usa eka kone se dekhe gae, usI eka pahalU meM samAye kisI sImita astitva kA nAma nahIM hai, jIvana usase kahIM adhika virAT vistIrNa tathA asIma hai, usa eka ke atirikta bhI kaI eka kone kaI eka aise pahalU zeSa raha jAte haiM jo anadekhe hoMge, taba ekAMtavAdI ke lie ve ajJAta raha jAte haiM, arthAt kisI eka hI kone se dekhA yA anubhava kiyA gayA satya bahuta choTA par3a jAtA hai, aura agara sahI kahA jAye to satya se bahuta dUra bhI hai, saMkINa hai, jabaki satya kabhI saMkIrNa nahIM, vaha hai virAT, usameM hara pakSa, hara konA, saba samAhita hai / isalie mahAvIra kA Agraha 'eka' para nahIM hai, ve 'aneka' kI pUrI saMbhAvanA pAte haiM, to unake yahAM na koI virodha hai aura na virodhI dRSTi aura na nakAra hai| vahAM to sabhI kucha eka dUsare kA ThIka-ThIka paripUraka hai aura eka hI satya kA koI konA hai| ve to yahAM taka kahate haiM ki yadi hama sabhI pakSoM athavA sabhI dRSTiyoM ko jor3a bhI leM to bhI satya ke bAre meM jo vaktavya hogA vaha bhI pUrA nahIM hogaa| kyoMki utane meM bhI satya pUrA nahIM ho jAtA / usake sabhI pahalU hamAre sAmane nahIM A jAte haiM, pratyeka anubhava ke ananta koNa haiM aura hara koNa para khar3A AdamI basa utane taka hI sahI hai jitane taka vaha dekha pA rahA hai| ataH unhoMne eka sarvathA nUtana dRSTi dI jise kahate haiM-- anekAnta yAnI jIvana ke dekhe - anadekhe sabhI pahaluoM kI ekasAtha svIkRti / 1 mahAvIra ne jIvana ko satya ko itane konoM se dekhA hai jitanA zAyada kisI buddhapuruSa ne nahIM dekhA hogaa| yadyapi unase pUrva bhI satya ke sambandha meM tIna saMbhAvanAoM kI purAnI svIkRti calI AtI thI / jo mAnya bhI thI, udAharaNArtha koI vastu nahIM hai, aura vastu hai bhI, basa satya ko inhIM tIna koNoM ( hai, nahIM hai, athavA donoM yAnA hai bhI va nahIM bhI) se dekhA gayA thaa| isake bAda yA isase bhinna kisI bhI saMbhAvanA para koI vicAraNA prastuta nahIM kI gayI thii| purAnI bhASA meM isa dRSTi ko tribhaMgI dRSTi kahate haiM aura yaha mahAvIra se pUrva hI calI AtI thI, mahAvIra ke prathama krAMtikArI jJAnI puruSa haiM jinhoMne isa tribhaMgI dRSTi kA vistAra aura vikAsa bar3e hI anUThe DhaMga se kiyA, unhoMne ise tribhaMgI se, usI bhASA meM kaheM to, saptabhaMgI kara diyaa| kyoMki unake anusAra satya inhIM tIna meM nahIM samAyA huA / bahuta kucha hai jo isase bAhara raha jAtA hai, taba usakA kyA hogA ? ataH unhoMne eka nayA zabda jor3A - 'syAt : ' ( zAyada yA kadAcit ke artha meM nahIM ) unhoMne ina sIdhI-sAdhI tIna saMbhAvanAoM meM cauthI saMbhAvanA kI vRddhi karake eka kar3I yaha jor3I ki- ' syAt anirvacanIya hai ? yAnI jo ho bhI sake, nahIM bhI ho sake, pAMcavIM kar3I jor3I ki - syAt hai aura anirvacanIya hai, chaTI jor3I ki- 'syAt hai, nahIM hai aura anirvacanIya hai| aura aMta meM sAtavIM kar3I jor3akara kahA ki syAt hai bhI aura nahIM bhI hai aura anirvacanIya hai! isa prakAra, unake dekhe, satya ko ina sAta koNoM se dekhA jA sakatA hai, yaha unakI abhUtapUrva aura adbhuta vicAraNA hai jo satya ke sarvAdhika samIpa taka pahuMcatI hai| aba agara mahAvIra se prazna kiyA jAye - AtmA hai ? (yaha maiM udAharaNa de rahA hUM, prazna kucha bhI pUchA jA sakatA hai) to unakA uttara isa prakAra hogA syAt hai bhI, svAt nahIM bhI hai, svAt hai bhI nahIM bhI svAt anirvacanIya hai, svAt hai, aura anirvacanIya hai, syAt nahIM hai aura anirvacanIya hai, syAt hai bhI nahIM bhI aura anirvacanIya hai| prakaTa meM yaha bAta sAmAnya buddhi se pare bhale hI par3a jAye, kiMtu isase adhika pUrNa vaktavya nahIM ho sakatA, satya ke bAre meM itanA gahana darzana apane Apa meM bar3I krAMtikArI cIja hai, isI ko mahAvIra kA syAt-darzana kahA jAtA hai, jisakA AdhAra hai sApekSa dRSTi - mahAvIra kI isa adbhuta vicAraNA ko taba taka na to pUrNa svIkRti mila pAyI aura na ise ThIka-ThIka samajhA gyaa| jaba taka ki isa zatI ke mahAn vaijJAnika AinsTIna ne sApekSa siddhAnta ke niSkarSa prastuta na kara diye| kyA yaha rocaka bAta nahIM hai ki AinsTIna vijJAna kI bhASA meM bhautika zAstra ke antargata jo bAta kara rahA hai, adhyAtma vijJAna ke antargata mahAvIra use paccIsa sau varSa pahale hI kaha cuke the, ataH isa bAta kI bahuta bar3I saMbhAvanA hai ki mahAvIra kA yaha syAt-darzana bhaviSya ke lie dina ba dina bar3A kImatI ho jAne vAlA hai, Aja ke vijJAna ne use bahuta bar3I svIkRti de dI hai| bhautika vijJAna ke antargata AinsTIna kI sApekSa pyorI aura adhyAtma ke antargata mahAvIra kI sApekSa dRSTi bahuta bar3I sImA taka samAna hai, arthAt vijJAna-jagat meM aba taka yahI mAnA jAtA thA ki paramANu (eTama) eka kaNa yA biMdu jaina tatva cintana Adhunika saMdarbha 81
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUpa hI hai, jisameM na laMbAI hai na caudd'aaii,| kiMtu vartamAna khojoM ne yaha sAbita kara diyA ki paramANu biMdu hI nahIM balki biMdu bhI hai aura taraMga bhI' kabhI usakA vyavahAra biMdu kI taraha hotA hai to kabhI taraMga kI taraha, aba ise kisa prakAra vyAkhyAyita kiyA jAye ? yahI na ki kaheM-syAt aNu hai, syAt taraMga hai, magara vijJAna kI bhASA meM aisA kahA nahIM jA sktaa| ataH vaijJAnikoM ko eka nayA zabda gar3hanA pdd'aa| kvaaNttaa| kvAMTA arthAt vaha jo eka hI samaya meM biMdu bhI hai aura taraMga bhI, vijJAna kI kvAMTA-thyorI kA nicor3a yahI hai ki donoM hI sthitiyAM haiM aura eka sAtha haiM / isa prakAra vijJAna ke dvArA ekAnta-dRSTi kA khaMDana huA aura mahAvIra dvArA prastuta anekAnta-darzana yA syAt-darzana ko vaijJAnika svIkRti milI, jo unakI vaijJAnika vicAraNA kA sabase bar3A akATya pramANa hai| hAM, eka bAta aura, mahAvIra kI isa vicAraNA ko maiMne pracalita zabda syAtvAda athavA anekAntavAda denA ucita nahIM samajhA hai| vaha isalie ki unake jaise jJAnI kI kisI bhI vicAraNA ko kisI 'vAda' yA 'ijma' ke caukhaTe meM jar3anA use choTA kara denA hogaa| isIlie yahAM maiMne 'syAt-darzana' aura 'anekAnta-darzana' zabda prayoga kiye / darzana bhI philAsaphI ke artha meM nahIM, apitu pratyakSa dekhane ke artha meN| __ aneka dArzanika tathA dhArmika dhAraNAyeM aisI mila jAyeMgI jinake anusAra pUrvajanma kI bAta mahaja eka parikalpanA se adhika pratIta nahIM hotii| ataH ve ise koI mahattva yA mUlya nahIM de pAte haiN| kiMtu bhArata ne, jahAM AdhyAtmika-jagat kI bahuta UMcAiyAM khojI aura bar3I gaharAiyAM pAyI haiM, pUrvajanma ko kisI parikalpanA ke taura para nahIM apitu eka jItI-jAgatI saccAI ke rUpa meM khojA tathA pratiSThApita bhI kiyaa| mahAvIra se pahale bhI, adhika sulajhe hue taura para brAhmaNa saMskRti meM pUrvajanma viSayaka satyoM ke rahasyodghATana para vistAra se bahuta kucha carcA milatI hai| kiMtu mahAvIra, jaisA ki nivedana kara cukA hUM bar3e maulika aura krAMtikArI jJAnI puruSa haiM--ne pUrvajanma kI vivecanA na kevala kisI saiddhAMtika yA dArzanika bhUmi para khar3e hokara kI balki pUrvajanma meM utara sakane kI eka bAkAyadA prakriyA bhI vikasita kI jisakA unhoMne bharapUra upayoga bhI kiyaa| yahAM taka ki apane sAdhakoM ke lie to unhoMne use anivArya bhI kara diyA thaa| pUrvajanma meM utara pAne kI unakI prakriyA bhI vaijJAnika hai| use unhoMne nAma diyA ---jAti smaraNa / vastuta: mAnava-racanA meM prakRti kI vyavasthA bar3I rahasyapUrNa hai, kiMtu jaTila nahIM hai| hAM, yaha alaga bAta hai ki hama khuda apane hAthoM use jaTila banA lete haiM, mAna lete haiN| prakRti ne bar3e DhaMga se isa bAta kA pUrA baMdobasta kiyA huA hai ki vartamAnajanma meM pUrvajanma kA smaraNa na Ane pAye / yaha hamAre hI hita meM isaliye hai ki yadi vaha smaraNa A sake to phira use vismRta nahIM kiyA jA sktaa| phira yadi vaha vartamAna janma se hIna huA (aura adhikatara hIna hone kI saMbhAvanA hI hai| kyoMki mAnava uttarottara hIna se zreSTha kI ora yAtrA karatA hai) to usakI smRti sadaiva tAjA rahane se Aja kA jIvana duHkhoM se bhara sakatA hai| jaise ki aba koI jo makhamalI AsanoM para virAjatA bar3A sammAnita vyakti hai, yadi yaha dekha pAye ki aba se eka hI kadama pahale vaha eka kor3hI thA, makkhiyAM bhinabhinAtI thiiN| to kyA hAlata hogI ? ataH prakRti kI pUrI vyavasthA hai ki pUrvajanma punaH yAda na A sake / isakA matalaba yaha huA ki pUrva janma kahIM kho nahIM jAtA, naSTa nahIM ho jaataa| basa hamArI smRti-pleTa ke Age bar3ha jAne se vaha Tepa kI taraha lipaTa jAtA hai| so hameM smaraNa nahIM rhtaa| aba yadi koI aisI vidhi ho ki use phira se smaraNa meM lAyA jA sake to use Aja bhI dekhA jA sakatA hai| mahAvIra ne isa viSaya meM apanI advitIya aura maulika dRSTi kA eka abhUtapUrva pramANa diyA, jo zAyada unase pUrva kisI ke yahAM nahIM pAyA jA sakatA, aura sAdhanA-jagat meM unhoMne usakA bahuta hI abhinava prayoga va upayoga bhI kiyaa| misAla ke taura para usa vyakti ko, jo Aja bhI kabhI dhana ke pIche daur3a rahA hai to kabhI strI ke pIche kabhI prasiddhi ke pIche to kabhI kisI aura kAmanA ke pIche cAhe kitane hI zAbdika vyAkhyAna ghoMTa-ghoMTa kara pilAye jAyeM, ki isase pUrva bhI vaha yahI saba kucha karatA calAAyA hai aura pariNAma meM kucha bhI nahIM pAyA hai, to vaha kabhI bhI mAnanevAlA nahIM hai prakaTa meM sirahilAkara aura AMkheM mIMcakara svIkAra karane kA abhinava bhale hI kara le, aura kahane vAle ko yakIna dilAtA rahe ki vaha mAna gayA hai, kintu usane yakIna kiyA to nahIM hai kahIM se sunakara yA par3hakara AdamI vizvAsa kA labAdA bhale hI or3ha le vizvAsa karatA nahIM hai phira yadi jo kahA jA rahA hai eka philma ke samAna use pratyakSa dikhA bhI diyA jAye to phira eka zabda bhI alaga se kahane kI AvazyakatA nahIM rhegii| apanI khulI AMkhoM se saba kucha sApha-sApha dekha liyA aura bAta samApta ho gayI, aba kaisA avizvAsa ! to, mahAvIra ne eka adbhuta dhyAna-paddhati vikasita kI....jAti smaraNa jisake prayoga dvArA koI bhI sAdhaka apane pichale janma meM utara sakatA hai taba use sahaja hI yaha patA cala jAtA hai ki vaha kyA thA aura kaisA thaa| eka hI nahI yadi khoja aura pyAsa gaharI ho to kaI janmoM meM bhI utara jAnA asaMbhava nahIM rhtaa| phira yahI AdamI jo aba taka jaisA thA pUrvajanma meM jhAMkakara dekha lene ke uparAnta vaisA nahIM raha jaaegaa| use ThIka-ThIka dikhAI de jAegA ki jo bhI vaha Aja kara rahA hai ise pUrva bhI aura usase pUrva bhI yahI saba kucha to karatA calA AyA hai, natIjA kucha bhI nahIM pAyA hai| yahI vaha biMdu hai jahAM se vyakti ke AMtarika tala para eka sthAI parivartana A jAtA hai| AMkheM khula jAtI haiN| ghUmate hue eka cAka kI sI apanI sthiti use sApha-sApha dIkhane lagatI hai| kabhI yaha hissA 82 AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Upara to kabhI vaha hissA nIce AtA jAtA rahA hai| kintu ghUmatA calatA rahA hai, Aja vaha jo bhI hai usakA ulTA bhI raha cukA hai| yA pahale jo thA usakA ulTA Aja kara rahA hai| yAnI kabhI vaha bhogI bhI rahA hai jisakI pratikriyA meM Aja vaha tyAgI ho gayA hai / yadi kabhI tyAgI rahA hai to aba bhogI huA baiThA hai| pharka kyA par3A? udhara strI ke pIche bhAgatA rahA, to idhara strI se dUra bhAgatA jA rahA hai / ye vahAM dhana ke lie pAgala rahA, to yahAM dhana ke kAraNa pAgala hai / aura yahI saba kucha bahuta-bahuta bAra hotA rahA hai| jAti smaraNa kA uddezya yahI hai ki bahuta hI virodhAbhAsI sthitiyoM meM, anekAneka dvandvoM meM, aneka bAra isI prakAra Ate rahe haiM, jAte rahe haiN| Aja hama jo bhI kucha kara rahe haiM bhoga rahe haiM vaha patA nahIM kitanI bAra kara cuke, bhoga cuke haiN| hama kucha bhI nayA nahIM krte| vahI-vahI doharAte bhara haiN| ataH mahAvIra kA yaha anUThA prayoga-jAtismaraNa--bar3A hI kAragara upAya hai isa aMdhI daur3a ko eka bAra pratyakSa dikhA dene kI ora yaha aMdhApana dikhAI par3hate hI vyakti kI pakar3a isa daur3a para se chUTane lagatI hai| use yaha ThIka-ThIka samajha meM A jAtA hai ki vaha jo bhI kara rahA hai, kucha bhI nayA yA bhinna nahIM kara rhaa| punarAvRtti ke isa cakra meM ghUmatA hI calA AyA hai| ataeva yaha jAtismaraNa kA anUThA prayoga mahAvIra kI jo bahuta hI mUlyavAna aura bar3I se bar3I dena sAdhanA jagat meM hai unameM se eka hai| yadyapi vaijJAnika DhaMga se abhI isa para itanA kArya nahIM ho sakA jitanA honA caahie| jaba taka koI sAdhaka isa dhyAna paddhati se--jAti smaraNa ke prayoga se kama-se-kama eka bAra na gujara jAye taba taka vaha jo kucha bhI rahA hai usakA ulTA, athavA jo bhI hai Age usakA ulTA karane meM, hone meM, par3A rhegaa| saMsArI rahA hai to saMnyAsa meM ruci lene lgegaa| saMnyAsI rahA hai to saMsAra meM rasa lene lgegaa| rAgI rahA hai to virAgI ho jaaegaa| vairAgya se lipta rahA hai to rAga se baMdha jaaegaa| kyoMki eka se Uba jAne ke kAraNa vyakti usase pIchA chur3A kara usake viparIta ko pakar3a letA hai| yahI usakI mUrchA hai| jAti smaraNa ke prayoga se usakI yahI mUrchA TUTane meM bar3I kImatI sahAyatA milatI hai aura taba vyakti rAga evaM virAga donoM ke dvandvoM se chUTane lagatA hai| vAsanAoM para usakI svanirmita jakar3abaMdI zanai:-zanai: DhIlI par3atI calI jAtI hai aura phira vaha jisa sthiti kI ora agrasara hotA hai use mahAvIra ne bahuta adbhuta zabda diyA hai| vaha sthiti hai--viitraagtaa| vItarAga zabda hI bar3A anUThA hai| mahAvIra se pUrva yaha zabda prAyaH nahIM thaa| ve hI ise lekara Aye / aura unakI dI huI sAdhanAeM, yadi gahare se dekhA jAye to isI kI prApti ke lie haiM isase pUrva do zabda calate the| rAga (zAbdika artha raMga) aura usake viparIta viraag| rAgI yAnI vaha vyakti jo raMgA huA hai saMsAra meM, sukha-suvidhAoM meM, bhautikatA meM pUrI taraha rata hai vAsanAoM-kAmanAoM meN| virAgI ThIka isake viparIta khar3A hai| yAnI rAgI jisa ora muMha kiye hai virAgI usa ora se pITha kiye udhara se vimukha ho gayA hai| smaraNa rahe ! virAgI chUTa nahIM gayA hai, mukta nahIM ho gayA hai| bahuta sUkSma meM rAga aura virAga eka hI sikke ke do pahalU haiN| yadi rAgI saMsAra meM lipta hai, dina-rAta bhoge calA jA rahA hai to virAgI vairAgya. yA tyAga meM lipta hai / yAnI lipta donoM hI haiM / alipta yA kaheM nirlipta koI bhI nahIM hai| bhogI samajha rahA hai strI meM svarga hai / virAgI usakA ulTA samajha rahA hai ki ye cIjeM hI to naraka haiM / bhAgo inase / baMdhe donoM hI haiN| sahI bAta yaha hai ki rAga se mukta ho jAne vAlA vyakti virAgI nahIM ho jaataa| jaisA ki sAmAnyata: mAnA jAtA hai| virAgI kI bhI apanI taraha kI vAsanAyeM haiM-svarga kI, mokSa kI / to na rAgI mukta huA na virAgI mukta huaa| donoM baMdhe haiN| kevala eka dUsare kI tarapha pITha kiye-viparIta khar3e hai| arthAt yA to 'yaha' athavA 'vaha' jo isakA ulTA hai| isa cunAva icchA se donoM Abaddha haiN| yaha yA vaha ke cunAva se bAhara nahIM ho gye| aura kitane maje kI bAta yaha hai / jaisA ki manovaijJAnika kahate haiM aura sahI kahate haiM ki yaha jo sAMsArika bhogoM meM rata rAgI hai| isake acetana meM ThIka isake viparIta calatA rahatA hai vahAM AtmA-paramAtmA kI bAteM hoNgii| adhyAtma aura dharma kI carcA hogii| aura jo vairAgI hai, usake acetana meM rAga viSayaka bAteM hoNgii| tAtparya yaha ki jo rAga se baMdhA hai vaha to mukta hai hI nahIM virAgI bhI mukta nahIM hai / to phira kauna hai aisA jise mukta kahA jA sake ? uttara meM yahI nivedana hai ki mukta vahI vyakti ho sakatA hai jo mahAvIra ke anusAra vItarAgatA vAlI sthiti ko prApta ho gayA ho| sAdhAraNataH vItarAga ko bhI virAga yA vairAgya kA hI eka rUpa mAnane kI bhUla kI jAtI hai| jo sahI nahIM hai| vItarAga bAta hI kucha aura hai| arthAt mahAvIra ke anusAra vaha sthiti jahAM pahuMcakara na 'yaha' na 'vaha', na 'isa para' na 'usa para' ina donoM choroM se jo pAra ho jAye / inake bAhara pahuMca jAe vaha vItarAga hai| rAga aura virAga acche yA bure saMsAra yA svarga, sukha aura duHkha Adi donoM kI vAsanA se jo chUTa gayA bAhara ho gayA aura aba usakA apanA koI cunAva koI kAmanA zeSa na rahI vahI vItarAgI huaa| jIvana kI parama upalabdhi yadi kisI ko kahA jA sakatA hai to vaha yahI vItarAga hai| jIvana-yAtrA kA jo sarvAdhika mahattvapUrNa, balki jise kaheM parama biMdu hai, aura adhika gahare artha meM antima bindu bhI, to vaha yahI hai| antima isa kAraNa se ki phira isake pazcAt hI mukti kI yAtrA kA prAraMbha hotA hai / vItarAgatA kI sthiti ko prApta kie binA koI mukti-yAtrA saMbhava nahIM ho paatii| yaha kataI vicAraNIya nahIM ki rAgI honA cAhie yA viraagii| vicAraNIya yaha honA cAhie ki hama jo bhI haiM usake prati kitane jAgrata haiM / kitane mUchita haiM / ina donoM ke prati jAga jAnA, hoza se, dhyAna se, mara jAnA hamArI janmoM-janmoM kI mUrchA bhaMga karane meM sahAyaka hogaa| phira jaba ina donoM ke prati mUrchA TUTanA prAraMbha hogI to vaha na rAga meM le jaina tatva cintana : Adhunika saMdarbha 3
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAegI na virAga meN| vaha vItarAga kI ora le jAegI jo apane Apa meM bar3I kImatI cIja hai / phaoNyaDa, yuMga, eDalara Adi manasviyoM ne to aba Akara yaha bAta kahI ki hama jo bhI karate haiM ThIka usake viparIta hamAre acetana (mana) meM juTane lagatA hai, saMgrahIta hone lagatA hai| jisase prema ho to usI ke prati ghRNA bhI pAlate cale jAte haiN| ghRNA karate hoM to bahuta saMbhAvanA hai isakI ki usake prati mana ke kisI na kisI kone para prema bhI saMjote rheN| jIvana ke sabhI taloM para jo bhI haiM, hama usake viparIta ikaTThA karate rahane ke purAne marIja haiN| mahAvIra ne paccIsa sau varSa pahale hI isa tathya ko batA diyA thaa| aura isIlie ve tamAma 'atiyoM' se chUTane, tamAma dvandvoM se mukta rahane kI eka kImatI vidhi lekara khar3e hue vaha yahI hai--vItarAgatA / arthAt AsAnI ke lie kaha sakate haiM ki eka aisI sthiti jisameM na krodha ho, na kSamA, na hiMsA na ahiMsA, na saiksa, na brahmacarya, na prema se ghRNA, na zatrutA na mitratA / kyoMki ye sArI cIjeM eka hI TakasAla meM Dhale alaga-alaga nAmoM vAle sikkoM ke do pahalU haiN| jaba eka sAmane hotA hai dUsarA chupA rahatA hai| isalie ina tamAma dvandvoM ke prati jaga jAne se jo sthiti prApta hotI hai vahAM koI cunAva koI chora, yA kaheM sikke ke kisI bhI pahalU ke prati kucha bhI lagAva, nahIM raha jAtA / taba eka tIsarI hI dazA kA bodha pahalI bAra hotA hai jo na 'ighara' pahuMcAtI hai na udhara, donoM se pakar3a chUTane lagatI hai / mahAvIra ke anusAra 'isa' yA 'usa' ina donoM kinAroM, donoM atiyoM para Dolate rahane aura ghUmate rahane ke isa duScakra se vyakti kA pIchA na chUTane ke kAraNa hI hama viparIta aura virodhI sthiti meM bAra-bAra inhIM dvandvoM meM bhaTakate rahate haiM / aba yadi ina donoM hAlatoM se jAgakara eka aisI dazA pA leM jahAM koI ati, koI dvandva na ho to yaha vahI dazA hai jise unhoMne vItarAga kahA hai| unakI yaha dRSTi bar3I hI vaijJAnika dRSTi hai / aura jAtismaraNa jaisI kImatI dena kA sabase bar3A mahattva yahI hai ki usake prayoga se vyakti ko vItarAgI hone meM bahuta bar3I sahAyatA milatI hai / kadAcit kucha galata na hogA yadi yaha nivedana karUM ki jAti smaraNa kA sabase bar3A suphala jo hai vaha hai- vItarAgatA / isa prakAra ina donoM kA paraspara gaharA sambandha bhI mAnA jA sakatA hai| / moTe taura para tIrthaMkara kA zAbdika artha hai- pAra karAne vAlA caubIsa tIrthaMkaroM kI sudIrgha zrRMkhalA meM mahAvIra caubIsaveM tIrthaMkara haiM / prakaTataH antima, kintu jinhoMne gahare dekhA va jAnA hai to mahAvIra isa zrRMkhalA ke kendra haiM / kucha isI taraha se jaise paigambaroM aura nabiyoM kI sudIrghakAlika va supuSTa zrRMkhalA meM hajarata mommada antima paigambara hokara bhI sabake kendra haiN| prakArAntara se paigambarIzrRMkhalA meM jo sthiti muhammada kI hai lagabhaga vahI sthiti tIrthaMkaroM meM mahAvIra kI hai| paramajJAna yA parama satya to sabhI tIrthaMkaroM ko upalabdha aura barAbara hI upalabdha huA / usase ratI bhara kamIbezI kI gujAiMza nhiiN| kiMtu mahAvIra kI abhivyakti kSamatA kA mukAbalA kisI se nahIM ho sktaa| unhoMne satya ko jitanI abhivyakti dI aura jitane DhaMga, jitane pahaluoM se dI usakA na jabAba pAyA jA sakatA hai, na jor3a / mahAvIra ne pAra utarane ke jo upAya vA kahie ghATa, batAe haiM unameM se eka hai- dhAvaka honA bAta bajAhira kucha ajIba-sI pratIta ho sakatI hai, ki dhAvaka honA kauna bar3I bAta hai kitu nahIM! bar3I hI nahIM kaThina bAta bhI hai| mahAvIra jaisA adbhuta jJAnIpuruSa kisI zabda kA upayoga yoM hI yA sAmAnya arthoM meM nahIM karatA hai| sunane kI kSamatA yA zravaNa zakti yoM to pratyeka meM hotI hI hai / to kisI ko bhI jo suna sakatA ho zrAvaka kahA jA sakatA hai| kiMtu mahAvIra jise zrAvaka kaha rahe haiM vaha mAtra sunanA yA sunane vAlA hI nahIM apitu eka pUrI sAdhanA hI hai / yaha tathya jarA samajha lene jaisA pratIta hotA hai / 1 mahAvIra se pUrva cAhe ve caubIsa tIrthaMkaroM vAlI zrRMkhalA ke hoM yA usase bAhara kisI anya paramparA ke jo bhI buddha puruSa Aye aura buddha (gautama), gozAla, pUrNa kAzyapa Adi jo bhI jJAnI puruSa unake samakAlIna hue unameM se kisI ne bhI isa ora dRSTipAta nahIM kiyA ki koI vyakti zrAvaka kaise bane, sunane vAlA kaise bne| kisa prakAra se vahI suna sake jo usase kahA jA rahA hai| una sabhI ko kevala isa bAta kA vicAra rahA ki jo unhoMne jAnA hai jo unake anubhava meM AyA use ve kisa prakAra ThIka-ThIka abhivyakti de skeN| kaha sake haiM; isakA kucha bhI vicAra nahIM ki jisase ve bola rahe haiM, kaha rahe haiM; vaha bhI ThIka ThIka suna pA rahA hai yA nhiiN| unakA dhyAna khuda para aura jo kahA jA rahA thA usa para thaa| vaha jo unake sAmane baiThA unheM suna rahA thA usa para nahIM thA / mahAvIra ve pahale vyakti haiM jinhoMne isa bAta para bahuta adhika dhyAna diyA, ki ve jo kaha rahe haiM utanA hI ThIka honA paryApta nhiiN| balki sunane vAlA bhI 'ThIka' honA cAhie / unake anusAra ThIka-ThIka sunA jAnA tabhI sambhava ho sakatA hai jaba sunanevAle ke citta para calatA sArA vicAra pravAha Thahara jAye, zAnta ho jAye, aura jaba aisI sthiti jise kahate haiM nirvicAra avasthA paidA ho jAtI hai tabhI sunanA sArthaka ho pAtA hai / anyathA sunA to kAna se bhI jAtA hai| kintu use zrAvaka nahIM zrotA kahate haiN| zrAvaka kAnoM se nahIM prANoM se sunatA hai| cetanA se sunatA hai| AtmA se sunatA hai| zrAvaka bahuta hI ucca zreNI hai / mahAvIra ne bar3I gaharI dRSTi aura bar3e zrama ke sAtha AdhyAtmika jagat meM eka abhUtapUrva kalA kA bIja ddaalaa| jise kahA jAnA `caahie--shraavk-klaa| ve akele isa kalA ke AviSkAraka haiM, yA kaheM janmadAtA haiN| sahI arthoM meM zrAvaka vahI hai jo nirvicAra kI sthiti meM sunavAne kI kSamatA paidA kara letA hai| phira usake sunane ke lie bhASA-zabda yA dhvani ke mAdhyama kI anivAryatA nahIM raha jAtI hai| aisI 84 AcAryarana bhI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ vANI jo bolI hI nahIM gayI kintu sunI jA sakatI hai| isake lie purAnI bhASA meM eka zabda hai--divyadhvani / yAnI kisI buddha puruSa ke bhItara se uThI aura kisI meM sampreSita ho gyii| aisA tabhI sambhava hai jaba koI dhyAnastha baiThakara nirvicAra kI sthiti ko pahuMca pAye / usake mana para vicAra kI koI bhI rekhA banatI-milatI na ho, koI zabda, koI bhAva, koI taraMga na ho / pUrNa mauna hokara suna sake / kevala sunanevAlA yAnI zrotA hone meM aura bhItara-bAhara pUrNa mauna sunanevAlA jJAnI zrAvaka hone meM jo bar3A bhArI antara hai use spaSTa karane ke lie mahAvIra eka bar3A kImatI zabda prayoga meM lAye--samyak zravaNa / zrotA kevala suna pAtA hai, samyak zravaNa ko prApta nahIM ho pAtA / zrAvaka hI samyak zravaNa ko prApta ho sakatA hai / sAdhanA jagat meM koI vyakti zrotA se zrAvaka kaise ho sakegA isake lie mahAvIra ne jo paddhati prastuta kI usakI sabase prathama sIr3hI hai-pratikramaNa / yaha pratikramaNa zabda bar3A yuktiyukta lAye haiM ve| 'AkramaNa' zabda sarvavidita hai / pratikramaNa ThIka usakA ulTA hai| hamArI cetanA, kisI bhI jar3a yA cetana se, jahAM jahAM bhI apanA eka lagAva rakhe hai, jisa-jisake bhI AsapAsa aTakI huI hai, jina-jinase bhI sambandhita hai, jur3I hai, vaha saba sUkSma rUpa se eka prakAra kA AkramaNa hI hai| pratikramaNa kA matalaba hai una tamAma jagahoM, vastuoM, kendroM yA binduoM se cetanA ko vApasa lauTA lenaa| pUrI taraha se sameTa lenaa| usa sAre phailAva, balki jAla, se vApasa le AnA hI pratikramaNa kahalAtA hai| isI ke dvArA hI koI vyakti ThIka se mauna meM, nivicAra meM utara sakatA hai| aura tabhI vaha samyak zravaNa kA pAtra hokara zrAvaka bana sakatA hai / zrAvaka-kalA ko prApta kara lenA apane Apa meM eka bar3I upalabdhi isalie hai ki aba jo mauna meM bolA gayA use sunA hI nahIM pAyA jA sakatA hai / balki jo kisI sthUla mAdhyama se kahA bhI na jA sake basa samajhA jA sake, anubhava meM liyA jA sake use bhI pAyA jA sakatA hai| koI buddha puruSa sAmane ho aura yadi vaha cAhe ki usake zrAvaka taka vaha pahuMca jAye, jo denA abhISTa hai to vaha usa taka ekadama pahuMcAyA jA sakatA hai| (smaraNa rahe ki yaha paddhati TailIpaithI jaisI prakriyA se nitAnta bhinna hai / kyoMki TailIpaithI meM vicAra sampreSaNa hI calatA hai jabaki isameM sthiti nirvicAra kI hotI hai)| isa prakAra mahAvIra jaba zrAvaka honA pAra utarane kA eka upAya, eka ghATa kahate haiM to eka bahuta kImatI prakriyA de rahe haiM jo sAdhanA jagat meM unakI eka apratima, advitIya aura abhUtapUrva khoja hai| sabhI taraha kI sAdhanAoM meM eka prakriyA calatI hai / jisake lie eka zabda hai---dhyAna / cAhe vaha yoga ho, sUphI sAdhanA ho, tantra ho yA bhakti hI kyoM na ho| dhyAna kisI na kisI prakAra vidyamAna pAyA jAtA hai| bhale hI nAma alaga ho yA rUpa tanika bhinna ho| dhyAnAcAryoM kI eka bar3I lambI, samRddha aura bahuta vikasita paramparA bhArata meM rahI hai| mahAvIra dvArA pratipAdita sAdhanA-mArga bhI vastutaH dhyAna-mArga hI hai| kintu unakI vizeSatA yaha hai ki unhoMne ise jyoM kA tyoM nahIM uThA liyA / balki isameM bhI unhoMne apanI vaijJAnika dRSTi ke sAtha ise eka alaga-sA rUpa pradAna kiyA jise unhoMne nAma diyA hai--sAmAyika / yoM isa zabda ko dhyAna kA paryAya mAnA jA sakatA hai| kintu isameM aura mahAvIra se pUrva kA yAnI paramparAgata dhyAna-paddhati meM pharka hai| udAharaNa ke lie jaise hI dhyAna zabda hamAre sAmane AtA hai to usake sAtha eka prazna dhvanita hotA mahasUsa hotA hai| 'kisakA dhyAna ?' athavA 'kisake dhyAna meM ?' yA 'kisa para dhyAna ?' yA 'kahAM dhyAna lagAyeM ?' ityAdi (yaha maiM sAdhanA kI dRSTi se kaha rahA hUM) yAnI prakArAntara se dhyAna zabda hI kisI na kisI rUpa meM 'para-kendrita' dikhAI par3atA hai / ata: mahAvIra-jo kisI bhI para ke samarthaka haragija nahIM balki 'sva' ke prabala pakSadhara haiM-ne bajAya dhyAna ke sAmAyika zabda dekara use 'para' se sarvathA mukta karane kA sAhasika prayAsa kiyaa| unake anusAra samaya kA matalaba hai AtmA / to sAmAyika kA artha huA samaya arthAt AtmA se sthira hone kI sthiti / yaha jo samaya ko unhoMne AtmA kI saMjJA dii| yaha bAta jarA ajIba-sI laga sakatI hai aura koI parikalpanA-sI pratIta hotI hai aura bar3A vistAra cAhatI hai| kintu yahAM maiM thor3e meM spaSTa karake Age nivedana kruuNgaa| adhikatara vicArakoM kI dRSTi meM kAla tathA kSetra sadA se do bhinna cIjeM mAnI jAtI rahI haiN| yAnI kAla alaga hai, kSetra alaga hai| kintu AinsTIna ke kAraNa eka abhUtapUrva ghaTanA ghttii| yAnI usane apane sApekSa-siddhAnta dvArA yaha sAbita kara diyA ki ye donoM alaga nahIM abhinna haiM / donoM eka sAtha aura eka hI cIja ke hisse haiM / vijJAna-jagat meM prathama bAra yaha krAnti huI ki kAla va kSetra ko jor3a liyA gyaa| moTe taura para kisI cIja ke astitva meM tIna bAteM dekhI jAtI haiM, bhautika zAstra ke anusAra / yAnI lambAI, caur3AI va UMcAI / kintu zanaiH zanaiH yaha pAyA gayA ki ina tInoM meM se kisI meM bhI usakA astitva' nahIM samA pAtA hai| taba isa astitva ke bAre meM jo bhI vaktavya diyA jAye vaha adhUrA hogA ki koI cIja kahAM, kisa sthAna para va kisa AkAra kI hai| kintu prazna uThatA hai --kaba hai ? aura isake uttara binA astitva kI vyAkhyA apUrNa hogii| to AinsTIna ne astitva kI sabase pahalI anivAryatA mAnI hai--samaya yA kAla / bhautika vijJAna ko usakI yaha dena bar3I mahattvapUrNa hai / udhara AtmA ke vijJAna meM aura sAdhanA-jagat meM sabase prathama mahAvIra ko yaha bodha huA ki samaya jo hai vahI cetanA kI dizA hai| dUsare zabdoM meM samaya ke binA cetanA kA astitva anubhava meM nahIM A sktaa| ata: samaya kA jo bodha hai, bhAva hai, vahI cetanA kA sabase anivArya aMga hai, ataeva unhoMne AtmA ko samaya hI kahanA adhika ucita smjhaa| aura yaha isalie bhI ki eka hI tattva (samaya yA kAla) anAdi, ananta, zAzvata, sanAtana bhI hai| sadA se hai aura sadA rahane vAlA hai| bAkI jo bhI AyegA, calA jaina tattva cintana : Adhunika saMdarbha 85
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAyegA, miTa jAyegA, kho jAyegA, aura bhI kAraNa hai jisase unhoMne samaya ko AtmA khaa| vistArabhaya se isa samaya unakI carcA nahIM kruuNgaa| to, isa prakAra samaya ko AtmA kahA gyaa| mahAvIra dvArA pradatta sAmAyika-sAdhanA anya dhyAna-sAdhanAoM kI apekSA kucha apanI-sI viziSTatA rakhatI hai| jo vijJAna ke kAphI nikaTa hai| isake sAtha hI yaha zabda sAmAyika unakI sAdhanA paddhati kA sarvathA kendrIya zabda bhI hai| mahAvIra dvArA pradatta samasta / sAdhanAgata prakriyAeM sAmAyika taka pahuMcAne kA sAdhana pratIta hotI haiN| sAmAyika ko unhoMne do hissoM, kaheM do caraNoM meM rkhaa| pahalA hai pratikramaNa (jisake bAre meM nivedana kiyA jA cukA hai) arthAt jahAM-jahAM bhI hamArI cetanA jisa-jisase bhI sambaddha hai, vahAM-vahAM se use asambaddha kara lenA / cAhe ve jar3a padArtha ho yA scetn| isase kucha pharka nahIM par3atA, use lauTA lenA hai, saba tarapha se kATate hue simaTAte hue vApasa khIMca lenA hai| yaha prathama hissA yAnI pratikramaNa huaa| kintu mahAvIra kI dRSTi hara mAmale meM bar3I hI gaharI hai| unheM isa bAta kA pUrA pUrA jJAna hai ki pratikramaNa kevala eka prakriyA hai| svabhAva nahIM hai| ata: vahI lauTI huI cetanA jitanI zIghratA se saba ora se khiMcakara lauTatI hai| to agara use koI Thaura-ThikAnA na mile to vApasa vahI-kI vahIM phira calI jAtI hai| isalie unhoMne usake Age kA bahuta kImatI sUtra diyA ki jaba cetanA lauTa Aye to phira isase Age kI bAta yAnI dUsarA caraNa prArambha hotA hai ki aba use 'sva' meM, apane kendra yAnI AtmA (lakSya) meM sthira kiyA jAnA cAhie, ramA liyA jAnA jaahie| kyoMki yadi vaha AtmA para na rukI, na ThaharI, to phira kisI na kisI 'para' se jAkara sambandhita ho jaayegii| isa dUsare caraNa kA nAma hI unhoMne diyA hai--sAmAyika / ina donoM caraNoM ko pUrA karane se jo kriyA sampanna hotI hai mahAvIra ne use samyak dhyAna kahakara iMgita kiyA hai| to sAmAyika kA artha isa prakAra huA AtmA meM sthira ho jAnA / aba isa zabda sAmAyika se kucha aisA dhvanita hotA mahasUsa nahIM hotA ki kisakI sAmAyika ? bar3I sundaratA aura bar3e vaijJAnika DhaMga se unhoMne bAta pUrI kara dI / unakA lAyA gayA yaha zabda aura isake pIche dI huI prakriyA sAdhanA-jagat kI tamAma bhASAoM meM sabase adhika vaijJAnika aura adbhuta zabda hai, vaha bejor3a hai|| mahAvIra dvArA pradatta darzana-dRSTi ke antargata unakA syAt to anekAnta-darzana aura sAdhanA ke antargata jAti smaraNa, vItarAgatA, zrAvaka, kalA tathA saamaayik| ye pAMcoM bAteM mujhe sabase adhika apIla karatI haiM aura unakI adbhuta vaijJAnika dRSTi kA bar3A gaharA paricaya detI haiN| isIlie maiMne inakI ora saMketa karane kA yaha choTA-sA prayAsa bhara kiyA hai / isake atirikta bhI mahAvIra kI bahuterI bAteM aisI haiM jo bhale hI unake yuga meM kImatI na bhI samajhI gayI hoM kintu Aja jaba vijJAna-manovijJAna ke itane vikasita yuga meM unheM dekhaneparakhane kA prayAsa kiyA jAtA hai taba unake sahI marma kI jAnakArI milatI hai ki adhyAtma-vijJAna meM mahAvIra DhAI hajAra varSa pUrva hI itanI vaijJAnika dRSTi kA bodha pA cuke the, de bhI cuke the, jo vijJAna philahAla prApta nahIM kara pAyA hai / lekina bhAvI vijJAna mahAvIra ko aura bhI adhika svIkRti degA isameM aba sazaMya kI saMbhAvanA nahIM raha gayI hai| jainadharma aura vijJAna Ajakala duniyA meM vijJAna kA nAma bahuta sunA jAtA hai / isane hI dharma ke nAma para pracalita bahuta se DhoMgoM kI kalaI kholI hai, isI kAraNa aneka dharma yaha ghoSaNA karate haiM ki dharma aura vijJAna meM jabaradasta virodha hai / jaina dharma to sarvajJa, vItarAga, hitopadezI jinendra bhagavAn kA batAyA huA vastusvabhAva rUpa hai| isalie yaha vaijJAnikoM kI khojoM kA svAgata karatA hai| bhArata ke bahuta se dArzanika 'zabda' ko AkAza kA guNa batAte the aura use amUttika batAkara aneka yuktiyoM kA jAla phailAyA karate the, kintu jaina dharmAcAryoM ne zabda ko jar3a tathA mUttimAna batAyA thaa| Aja vijJAna ne grAmophona reDiyo Adi dhvani sambandhI yaMtroM ke AdhAra para 'zabda' ko jaina dharma ke anusAra pratyakSa siddha kara diyA hai| Aja hajAroM mIla dUra se zabdoM ko hamAre pAsa taka pahuMcAne meM mAdhyama rUpa se 'Ithara' nAma ke adRzya tattva kI vaijJAnikoM ko kalpanA karanI par3I, kintu jainAcAryoM ne hajAroM varSa pahale hI lokavyApI 'mahAskandha' nAmaka padArtha ke astitva ko batAyA hai| isakI sahAyatA se bhagavAn jinendra ke janmAdi kI vArtA kSaNa bhara meM samasta jagat meM phaila jAtI thii| pratIta to aisA bhI hotA hai ki netrakampa, bAhuspandana, Adi ke dvArA iSTa aniSTa ghaTanAoM ke sandeza svataH pahuMcAne meM yahI 'mahAskandha' sahAyatA pradAna karatA hai| --AcArya zrI dezaMbhUSaNa, bhagavAn mahAvIra aura unakA tattva darzana, dillI 1973, pR0 38-39 se uddhRta 86 AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana prantha