Book Title: Panchvidh Dhyan paddhati Swarup Vishleshan
Author(s): Umravkunvar Mahasati
Publisher: Z_Umravkunvarji_Diksha_Swarna_Jayanti_Smruti_Granth_012035.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211302/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcavidha dhyAna-paddhatiH svarupa, vizleSaNa mahAsatI zrI umarAvakuvara 'arcanA' apane adhyayana, anuzIlana evaM anubhUti ke pariNAma-svarUpa dhyAnAbhyAsa kI dRSTi se sarvasAdhAraNa ke lAbha hetu eka saralatama dhyAna-paddhati prastuta karane kA merA prayAsa rahA hai| prArthanA, yogamudrA, dIpaka mudrA, vItarAgamudrA tathA AnandamudrA ke rUpa meM usakI pAMca vidhAe~ haiN| yaha dhyAnapaddhati yogAbhyAsa meM abhiruci rakhane vAle bhAI-bahinoM ke lie bar3I upayogI evaM lAbhaprada siddha huI hai| isake sahAre sAdhaka bhAI-bahinoM ne dhyAna ke abhyAsa meM spRhaNIya pragati kI hai / prastuta dhyAna-paddhati kI pA~ca vidhAe~ isa prakAra haiM 1. prArthanA zraddhA jIvana kI divyatA kA nidarzana hai| zraddhA meM ahaMkAra-visarjana tathA svarUpamarjana kA dizAbodha hai| yaha antaHpariSkAra kI prakriyA hai| prArthanA zraddhA-prasUta hai, zraddhAvardhaka bhI / prArthanA meM arthanA ke sAtha jUDA "pra" upasarga arthanA, cAha yA mAMga meM eka vaiziSTya kA samAveza karatA hai| vaha vaiziSTya puruSArtha-jAgaraNa kA saMdeza hai / rAgadveSAtIta, siddha, buddha, mukta, paramAtmA, parama puruSa yA parabrahma kA Adarza prArthI ke samakSa hai| prArthI prArthanA, jo antaHpreraNA saMjone kA rahasyamaya artha liye hai, karatA huA bahirAtmabhAva se antarAtmabhAva tathA antarAtmabhAva se paramAtmabhAva kI upalabdhi ke lie udyama karatA hai, jo bar3A sUkSma hotA hai, talAvagaho hotA hai| prArthanAvasthA meM sAdhaka vajrAsana meM sthita ho| dhyAna rahe, vajrAsana kA hI koI dRr3ha prAgraha nahIM hai / yadi sAdhaka ko adhika prAnukUlya ho to vaha sukhAsana, kamalAsana Adi kisI anya prAsana kA bhI upayoga kara sakatA hai / sAdhaka ke donoM hAtha jur3e hoN| saMyukta donoM aMguSTha nAsAgra para lage hoN| yaha kAya-sthiti bhAvoM ke anta:pariNamana meM preraka aura sahAyaka hotI hai| Asamastha tama Atmastha mana taba ho sake Azvasta jana | Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa /2 arcanArcana sAdhaka zabdAnurUpa bhAvAnubhUti kA prayatna karatA huA nimnAMkita vAkyoM kA uccAraNa kare mujhe siddhi kI kAmanA hai, prasiddhi kI nhiiN| mujhe prema cAhie, dayA nhiiN| apane puruSArtha se prApya ko pAnA hai, kisI kI dayA se nhiiN| prAtmA meM samagra, sarvavyApI prema, vizvavAtsalya ke udreka dvArA saMkIrNa svArtha kA parihAra aura vItarAgabhAva ke svIkAra kA utsAha inase dhvanita hotA hai| yaha abhyAsa kI prathama bhUmikA hai, jisase sAdhaka nirvikAra aura nirmala bhAvApanna mana:sthiti pAne kI ora agrasara hotA hai| 2. yogamudrA yaha mudrA dhyAna-sAdhanA kI dUsarI sthiti hai / sAdhaka padmAsana yA sukhAsana meM saMsthita ho| donoM hAthoM kI madhyamA, anAmikA aura kaniSThikA-tInoM aMguliyAM sIdhI raheM / aMguSTha aura tarjanI paraspara saMyukta rheN| yaha kAyasthiti eka vizeSa bhAva-bodha kI udbhAvikA hai / tInoM sIdhI aMguliyAM mAnasika zuddhi, vAcika zuddhi aura kAyika zuddhi kI pratIka haiN| jisase prAdhi, vyAdhi aura upAdhi apagata hotI haiN| prAdhi mAnasika rugNatA, vedanA yA vyathA ke artha meM hai| vyAdhi kA prAzaya daihika asvasthatA, pIr3A yA kaSTa hai| upAdhi mana, vacana evaM deha kI saMkalpavikalpApannatA kA, asantulita, asthira aura avyavasthita dazA kA dyotaka hai / mAnava kI ye bahuta bar3I durbalatAeM haiN| inheM parAbhUta karane kA artha satya-patha para agrasara honA hai| satya ko prAtmasAt karanA, usa para supratiSTha honA hI vastutaH samyaktva hai, jo prAtmotkarSa kA prAdya sopAna hai| S Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcavidha dhyAna-paddhati : svarUpa, vizleSaNa /3 sAMkhyadarzana ke anusAra yaha jAgatika saSTi triguNAtmikA hai| sattva, rajas tathA tamas-ina tIna guNoM kA samavAya-sahavartitva jagat hai / guNatraya se pratIta hone kA prAzaya zuddha svarUpa kA adhigama hai / tInoM sIdhI aMguliyAM triguNAtIta hone ko utprerita karatI haiN| aMguSTha paramAtmA, brahma, samAdhi yA paramadhAma kA pratIka hai aura tarjanI jIvAtmA kA / tarjanI aura aMguSTha kA saMyoga jIva ke brahma-sArUpya, brahmajJAna yA prAtmA kI paramAtmabhAvApannatA kI aora gatimattA kA sUcaka hai| uparyukta cintana-dhArA kA AdhAra lekara sAdhaka bahinirapekSa bana AtmasApekSa, antataH paramAtma-sApekSa sthiti prApta karane ko tatpara, udyata evaM prayatnazIla rahatA hai| usakA vaha abhikrama bar3hatA jAtA hai| 3. dIpakamudrA dIpaka jyoti kA pratIka hai / dIpaka kA artha bhI bar3A sundara hai, jo dIpta kre| dIpakamadrA meM sAdhaka sUkhAsana yA padmAsana meM saMsthita ho apane donoM hAthoM kI madhyamA aMguliyoM ko sIdhA kare, unake siroM ko paraspara milAe, avaziSTa aMguliyoM tathA aMgUThoM ko mor3e rhe| yoM dIpa-jyoti jaisA sthUla AkAra nirmita hotA hai| dIpaka mudrA prAtmA kI divya jyoti, zakti yA UrjA kI pratIti karAtI hai| yogamudrA dvArA utprerita antarjagat kI yAtrA meM bAhya upAdAna chUTate jAte haiM, antarjagat kI ora sAdhaka ke kadama bar3hate jAte haiM, sAdhaka prAtmajyoti para apane ko TikAtA hai / isa TikAva se pUrvAbhyAsa prApta utkarSa kI sthiratA sadhatI hai| yaha bar3I sUkSma, sphUrta evaM jvalanta cintanadhArA hai| isa dvArA cintanakrama para-parAGa mukha aura svonmukha banatA hai / sAdhaka Age bar3hatA jAtA hai| Asamastha tama Atmastha mana taba ho sake Azvasta jana Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa / 4 arcanArcana 4. vItarAgamudrA vItarAga vaha dazA hai, jahA~ sAdhaka rAga, dveSa, kAma, krodha, lobha, moha prAdi se virata hone kI anubhUti karatA hai / yadyapi tAttvikadRSTyA tadanurUpa karma-kSa yAtmaka sthiti jaba taka niSpanna nahIM hotI, taba taka vaha (vItagagatA) sarvathA prApta nahIM ho sakatI, kintu tadanurUpa karmakSayonmukha puruSArtha-puraskAra hetu sAdhaka vItarAgatva ke dhyAnAtmaka abhyAsa meM abhirata hotA hai, jo usake lie parama hitAvaha hai|| isa mudrA meM sAdhaka prazAntabhAva se sukhAsana meM sthita ho| bAyeM hAtha (hathelI) para dAyeM hAtha (hathelI) ko rakhe / nimnAMkita zloka ke Adarza ko dRSTi meM rakherAgadvaSavijetAraM, jJAtAraM vizvavastunaH / zakrapUjyaM girAmIzaM, tIrthezaM smRtimAnaye // ___ rAga-dveSavijaya, dehAtIta evaM sAkSibhAva kI anubhUti isa mudrA kA uddiSTa hai| jagat ke prati, deha ke prati sarvathA anAsakta, asaMpRkta bhAvamUlaka cintana, manana evaM nididhyAsana Age bar3he, apane zuddha svarUpa kI jJapti, pratIti, anubhUti sadhe, isa dizA meM sAdhaka kI sthiratAmaya dazA isa mudrA meM niSpanna hotI hai| yaha anubhUtipravaNa dazA hai, jise zabdabaddha nahIM kiyA jA sakatA / isase sAdhaka niHsandeha apane jIvana meM divya zAnti evaM samAdhi-dazA kA anubhava karate haiN| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcavidha dhyAna-paddhati : svarUpa, vizleSaNa / 5 5. AnandamudrA pichalI cAra mudrAnoM kI phala-niSpatti isa pAMcavIM mudrA meM hai| prArthanA bIja, yogamudrA aMkura, dIpakamudrA pAdapa, vItarAgamudrA phalodgama tathA prAnandamudrA phala kI rasAnubhUti se upamita kI jA sakatI hai / sAdhanArata prAtmA kA paramAtmabhAva ke mAkSAtkAra kI dizA meM abhivardhanazIlakrama ke antargata jyoM-jyoM bahirbhAva se pArthakya hotA jAtA hai, usakI dRSTi svonmukha banatI jAtI hai, rAga, dveSa ke bandhana taDAtar3a TUTane lagate haiN| yaha saba jyoM hI sadha jAtA hai, aparisIma Ananda kI anubhUti hotI hai, jo sarvathA paranirapekSa aura nitAnta sva-sApekSa hotA hai| yaha vaha Ananda hai, jisake lie jagat meM koI upamAna nahIM hai| isa akhaNDa, anavacchinna, asIma prAnanda kI anubhUti ke kucha hI kSaNa antaratama meM aisI utkaNThA jagA jAte haiM, jo jIvana ko eka nayA mor3a detI hai, jo isa mudrA dvArA gamya hai| BE isa mudrA meM prAsana, kAya-sthiti prAdi sAdhaka ke sahaja prAnukalya evaM sauvidhya ke anurUpa abhIpsita hai| Asamastha tama Atmastha mama taba ho sake Azvasta jama