Book Title: Padmapuran aur Manas ke Ram Author(s): Lakshmi Narayan Dubey Publisher: Z_Kailashchandra_Shastri_Abhinandan_Granth_012048.pdf Catalog link: https://jainqq.org/explore/211313/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'padmapurANa' aura 'mAnasa' ke rAma to lakSmInArAyaNa dube jainAcArya raviSeNa kRta 'padmapurANa' kA jaina sAhitya meM vahI sthAna hai jo ki hindI sAhitya meM 'rAmacaritamAnasa' kA | 'padmapurANa' san 678 I0 meM likhA gayA jaba ki 'rAmacaritamAnasa' san 1574-77 ke madhya / samrAT harSa tathA harSottarakAlIna paristhitiyA~ hI raviSeNake samaya ke parivezakA nirmANa karatI haiM / harSane 40 varSa taka zAsana kiyA thaa| unakI mRtyu san 648 meM huI thI / raviSeNake samaya meM huAnacuAMga evaM itsiMga nAmaka yAtriyoMne hamAre dezakI yAtrA kI thI aura apane mahatvapUrNa vRttAMta likhe the / tulasIdAsa ( san 1532-1623 ) ke samayameM akabara aura jahA~gIra samrAT the / AcArya raviSeNa tathA gosvAmI tulasIdAsa donoM hI rAmacaritakI garimAkA gAyana karate haiM / donoMne rAmakathAkAroM ko apanI praNati preSita kI hai / donoM hI rAmAkhyAnako prazna athavA zaMkAse sthApita karate haiM / donoMkI mahattvapUrNa kRtiyoMmeM sAmyakI apekSA vaiSa myake prAvadhAnoMkA Adhikya hai / donoM Adikavi vAlmIki ke prati RNI haiN| donoM racanAkAroMkA darzana eka-dUsarekA virodhI hai| eka vedaniMdaka hai to dUsarA vedoMke prati parama niSThAvAn / raviSeNa jahA~ rAmako mahApuruSa mAnate hue apane karmake dvArA mokSa prApta karanevAle bhavya prANIke rUpameM nirUpita karate haiM, tulasI vahA~ unheM maryAdApuruSottamake sAtha hI sAtha parabrahma nirUpita karate haiM jinhoMne dharmake rakSArtha avatAra grahaNa kiyaa| donoMke dRSTikoNoM meM mUlabhUta antara honeke kAraNa donoMkI kathAoM meM bhI paryApta antara A gayA hai| raviSeNa aSTama balabhadra rAmake caritrako varNita karake jainadharma kI cetanAko pAThakoM taka sampreSita karanA cAhate haiM parantu tulasI 'vidhi hari sambhu nacAvana hAre' para brahmarUpa zrIrAmakA caritra gAyana karake rAma bhaktikA paramonnayana karate haiM / rAmakathAko jo udAtta sthiti tathA garimA tulasIne dI, vaha raviSeNase sambhava nahIM ho sakI / tulasIne maryAdAkA pAlana kiyA hai parantu raviSeNa kahIM-kahIM kAmoddIpana sthitiko janma dete haiM / donoM kRtiyoMke nAyaka zrIrAma haiM / 'padmapurANa' meM unakA nAma padma bhI hai / raviSeNake rAma nauhajAra rAniyoMke svAmI tathA mohAbhibhUta haiM parantu tulasI ke rAma eka patnIvratadhArI, tapasvI aura mohabhaMjaka haiM / donoMne rAmake vyaktitvako atyanta AkarSaka, mArmika tathA prabhAvotpAdaka rUpameM upasthita kiyA hai / donoMne rAmako zaktike bhaNDAra aura zIlake atulanIya nidhAnake rUpameM prastuta tathA citrita kiyA hai| 'padmapurANa' meM tapovanakI striyA~ rAma-lakSmaNako dekhakara matavAlI ho jAtI haiM parantu 'mAnasa' kI grAmavanitAe~ mugdhAvasthAkA varaNa karatI haiN| 'padmapurANa' yA 'padmacarita' meM rAvaNakA vadha rAmake hAthoM na hokara lakSmaNa ke dvArA hotA hai kyoMki jaina mAnyatAnusAra nArAyaNake hAthoM pratinArAyaNakA vadha hotA hai, baladevake hAthoM nahIM / rAma baladeva haiM, lakSmaNa nArAyaNa aura rAvaNa pratinArAyaNa / isI kAraNa se 'padmapurANa' meM rAmakA caritra lakSmaNa ke samakSa dabA-sA pratIta hotA hai / zUrpaNakhA kI nAka kATanA, bAliko chipakara mAranA Adi kArya 'mAnasa' ke rAma karate haiM parantu 'padmapurANa' ke rAma inase spaSTatayA bace rahane ke kAraNa, paravartI AlocanAke pAtra nahIM bana sake / 'padmapurANa' kI - 205 - Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhA~ti 'mAnasa'meM sItAko agni-parIkSAkA paravartI prasaGga Age nahIM bar3ha paayaa| raviSaNake rAma antameM kevalI hote haiM jaba ki tulasIke rAmakA anta AkhyAnameM samAviSTa nahIM ho paayaa| tulasIkI rAmakathAke katipaya pAtra yathA maMtharA, zavarI, anasUyA, sampAti, vasiSTha, vizvAmitra, ziva, niSAda, kAkabhuzuNDi aura sulocanAko raviSaNane nagaNya sthiti pradAna kara dI hai| donoMne hI zreSTha tathA sAhityika saMskRta tathA avadhI bhASAkI nidarzanA kI hai| vIra rasake varNanameM raviSaNa tulasIse Age haiM / 'padmapurANa meM 'mAnasa'se duganese bhI adhika chandoMkA upayoga haA hai| raviSaNane katipaya chandoMko svayaM nirmita kiyA hai| donoM ho mAnava hitArtha dharmakA vidhAna karate haiM / 'padmapurANa meM bhAratake sukha-zAMti-vaibhavakI samanvita saMskRtikA vAstavika citra hai aura 'mAnasa'meM AdarzaniSTha saMskRtikA / 'nAnApurANanigamAgamasammataM yadrAmAyaNe nigaditaM kvacidanyato'pi'ke AdhArapara yaha anumAna hai ki zAyada tulasIne 'padmapurANa'ko bhI dekhA ho| yaha to nahIM kahA jA sakatA ki raviSeNane tulasIko prabhAvita kiyA thA parantu, cU~ki, jaina kavi banArasIdAsa unake paricita mitra the, ataeva, unake mAdhyamase tulasIne 'padmapurANa'kI katipaya uktiyA~ sunI yA par3hI hoM / tulasIpara jainadharmakA koI prabhAva nahIM pdd'aa| - 206