Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ paccakkhANa 'paccakkhANa' e jaina pAribhASika zabda che. saMskRta 'pratyAkhyAna' zabda parathI A prAkRta zabda Avelo che. 'pacakhANa', 'paMcakhkhANa', 'paccakhANa', 'pacakkhANa' ema judI judI rIte te uccArAya ke lakhAya che. pratyAkhyAna zabda viziSTa rIte yojAyelo che. emAM 'prati' ane 'A e che be upasargo ane 'khyA' dhAtu che ane tene 'ana' pratyaya lAgelo che. 'prati' eTale pratikULa, arthAt AtmAne je pratikULa hoya tevI aviratirUpa pravRtti, 'A' eTale maryAdA, ane 'khyA' eTale kathana karavuM. Ama, pratyAkhyAna eTale AtmAne pratikULa evI aviratirUpa pravRttione maryAdAmAM bAMdhavArUpa kathana gurusAkSIe karavuM te. eTalA mATe riharIya vastu prati srAvyAnuM ti pratyAhyAnam / evI vyAkhyA pratyAkhyAnanI ApavAmAM Ave che. paccakkhANa eTale svecchAe lIdhelI eka prakAranI pratijJA. manuSyanA cittamAM aneka prakAranA sAcA-khoTA vicAro UThe che, ane aneka prakAranI zubhAzubha abhilASAo janme che. badhAM ja manuSyo jo potAnA cittamAM UThatI. badhI ja abhilASAone pUrNa karavA puruSArtha Adare, to jagatamAM saMgharSa ane kalaha eTalo badho vadhI jAya ke manuSyajIvana TakI ja na zake. mANasanA cittamAM jAgatI keTalIka gAMDIghelI icchA bIjAM AgaLa vyakta karavA jevI hotI nathI. keTalAka duSTa vicArone mANasa potAnI meLe aMkuzamAM rAkhe che, kAraNa ke e vyakta karavAthI vyavahAramAM kevAM aniSTa pariNAmo Avaze te e jANe che. manuSyamAM sAdhAraNa samajaNazakti ane vivekazakti rahelI che. evI keTalIka aniSTa icchAono te tarata nirodha kare che. manuSyanuM jIvana svecchAe jo saMyamamAM rahetuM hoya to niyamo karavAnI bahu jarUra na paDe. paraMtu ajJAna, pramAda, kaSAya vagerene kAraNe keTalIka na karavAyogya pravRttio
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 jinatatva mANasa kare che, athavA enAthI thaI jAya che. kyAreka karatI vakhate ane kyAreka karyA pachI paNa mANasa temAM rAce che, to kyAreka tevI pravRttio karatI vakhate ke karyA pachI tene te mATe kheda thAya che ane tevI pravRtti pharI na karavAno saMkalpa kare che, athavA evI pratijJA le che. karavAyogya pravRtti karavAnI pratijJA levI tene vrata kahevAmAM Ave che ane na karavAyogya pravRtti na karavAnI pratijJA levI tene paccakakhANa kahevAmAM Ave che. AthI vrata-paccakakhANa zabdo ghaNI vAra sAthe bolAya che. sAmAnya vyavahAramAM loko A baMne zabdone kyAreka ekabIjAnA paryAya tarIke vApare che. paccakhANa eTale AtmAne aniSTa karanAra athavA AtmAne ahita karanAra kAryano mana, vacana ane kAyAthI niSedha karavo te. eTalA mATe paccakhANa karanAre mana, vANI ane indriyone saMyamamAM rAkhavAnI AvazyakatA che. je te karI zake che te ja paccakakhANa levAne yogya bane che. jIvanamAM paccakakhANanI AvazyakatA zI ? - evo prazna koIkane thAya. mAnacitta eTaluM badhuM caMcala che ke kyAre te azubha ane aniSTa vicAro ane pravRttiomAM rAcaze te kahI zakAya nahi. eTalA mATe mANase jo koIkanI sAkSIe pratijJA lIdhI haze to tevI pravRtti karavAno prasaMge upasthita thatAM te acAnaka thaMbhI jaze. paccakakhANa cittane dRDha banAvavAmAM sahAyarUpa bane che. paccakhANa e eka prakAranI vADa, pALa athavA killo che ke jenA vaDe aMdara raheluM citta surakSita banI jAya che. jema gAya, bheMsa vagere Dhora khetaramAM ghUsI jaIne nukasAna na kare te mATe khetarane vADa karavAmAM Ave che, jema pANI vahI na jAya athavA gaMduM pANI aMdara AvI na jAya eTalA mATe pALa karavAmAM Ave che, tevI rIte paccakakhANathI mana ane indriyone vaza rAkhavAnI dRDhatA Ave che. jema gharamAM cora, kUtaruM vagere pesI na jAya te mATe gharanuM bAraNuM baMdha rAkhavAmAM Ave che, tevI rIte ApaNA cittamAM pAparUpI cora ke kUtaruM ghUsI na jAya te mATe paccakkhANarUpI bAraNuM baMdha rAkhIe chIe. mANasa ghoDA upara savArI kare ane tenA hAthamAM jo ghoDAnI lagAma na hoya to ghoDo aMkuzarahita banI phAve tema doDe ane kadAca potAnA upara beThelA savArane phagAvI de. paraMtu jo lagAma hAthamAM hoya to ghoDAne icchAnusAra niyaMtraNamAM rAkhI zakAya. tevI rIte cittarUpI ghoDAne niyaMtraNamAM rAkhavAne mATe paccakakhANarUpI lagAmanI AvazyakatA che.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ papha bANa pa9 ApaNA jIvanane dharmarUpI rAjamArga upara rAkhavAne mATe ane itara pralobhanomAMthI bacAvavAne mATe paccakakhANa e uttama upAya che. zAstrakAro eTalA mATe kahe che ke paccakakhANa vinA sugati nathI, mokSa nathI. jo paccakhANanI AvazyakatA na hoya to nigodanA jIvo sIdhA mokSe jAya. gautamasvAmIe bhagavAna mahAvIrane prazna karyo hato : "he bhagavAna ! paccakkhANanuM phaLa zuM?" bhagavAne kahyuM, "he gautama ! paccakakhANanuM phaLa saMyama che.' sennN| paccakhkhANe kiM phle| uttarAdhyayanasUtramAM kahyuM che : pacakhkhANeNa AsavadArAiM nirNbhi| pacakhkhANeNa icchAnirohaM jnnyii| eTale ke pratyAkhyAnathI AzravadhAro eTale ke pApanAM dvAra baMdha thAya che ane icchAnirodha athavA tRSNAnirodha janme che. navAM karma baMdhAtAM aTakAvavA tene "saMvara' kahe che. paccakakhANa eTalA mATe saMvararUpa dharma gaNAya che. jaina dharmamAM ArAdhaka mATe rojeroja karavAyogya evAM cha Avazyaka kartavyo gaNAvavAmAM AvyAM che : (1) sAmAyika, (2) cauvIsantho (covIsa tIrthakaronI stuti), (3) vaMdana, (4) pratikramaNa, (5) kAusagga ane (Da) paccakakhANa. AmAM paccakhANane paNa rojanI avazya karavA yogya kriyA tarIke gaNAvavAmAM AvyuM che. "Avazyaka'nI zuddhithI darzananI zuddhi, ethI cAritranI zuddhi, ethI dhyAnanI zuddhi thatAM karmano kSaya karI jIva paraMparAe siddhagati pAme che. jIvana hamezAM saMyamamAM rahe, kumArgamAMthI pAchuM vaLe, pApAcaraNathI aTake ane sadhacArI bane eTalA mATe manuSya keTalIka vastuono tyAga karavArUpa niyamo grahaNa karavA joIe. AraMbhamAM mANasa potAnI zakti ane maryAdAne lakSamAM rAkhIne evA niyamo grahaNa kare ke jenuM pAlana ghaNuM ja saraLa hoya arthAt tevuM pAlana kaSTa vinA svayameva thaI ja jAya. jema jema samaya vItato jAva, vadhu ane vadhu mahAvaro athavA abhyAsa thato jAya tema tema mANasa tenA niyamono saMkSepa karato jAya ane zakti vadhatAM vadhu kaThina niyamo paNa grahaNa karavA lAge. A daSTie jaina dharmamAM pratyeka kakSAnI nAnI-moTI tamAma
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinatattva vyaktionI zakti ane maryAdAne anulakSIne tyAga karavArUpa paccakakhANanA eTalA badhA prakAro darzAvyA che ke mANasane jo paccakhANa levAnI ruci hoya to potAnI prakRti anusAra tevA prakAranA paccakakhANanI pasaMdagI karavAnI anukaLatA tene avazya maLI rahe. AhAranA cAra prakAra che : azana, pAna, khAdima ane svAdima. vaLI divasanA paNa sUryodayathI sUryAsta sudhInA samayamAM vibhAjana karI nizcita samaya mATe nizcita AhArano tyAga karavArUpa paccakhANa rojeroja levAnuM jainomAM supracalita che. AhAranI jema dhanasaMpatti tathA cIjavastuonA parigrahanI maryAdA tathA gamanAgamana mATe dizA, aMtara tathA vAhanonI maryAdA paNa keTalAka loko rojeroja karatA hoya che. hiMsA, asatya, corI, maithuna, parigraha vagere keTalAMka moTA pApamAMthI bacavA mATe tathA krodha, mAna, mAyA, lobha, niMdA, cADI vagere dUSaNono yathAzakti tyAga karavA mATe ArAdhako vividha prakAranAM paccakakhANa zakti anusAra nizcita samaya mATe svIkAratA hoya che. keTalIka bAbatomAM to keTalIka vastunA tyAganAM paccakkhANa vAvajIvana mANaso letAM hoya che. paccakakhANa zakya teTalI zuddha rIte levA ane tenuM pAlana karavA prayatna karavo joIe. keTalAMka mANaso AvegamAM AvI jaI, krodhane vaza banIne koIka vastuno tyAga karavAnI tarata pratijJA jAhera karI de che. kyAreka abhimAnathI, kyAreka luccAIthI, kyAreka kapaTa karavAnA AzayathI, kyAreka lobhalAlacane vaza thaI mANasa paccakkhANa le che. kyAreka du:kha ane klezane kAraNe, kyAreka rAga ane dveSane kAraNe, to kyAreka verabhAva ane vaTane kAraNe mANasa paccakakhANa le che. AvAM paccakakhANa zuddha nathI. bhAvazuddhi e paccakhANanI prathama AvazyakatA che. parANe, koIkanA kahevAthI, mana vagara, nachUTake mANasa paccakhANa le to temAM bhAvazuddhi rahetI nathI. ane tethI tevA paccakakhANanuM jhAjhuM phaLa maLatuM nathI. dravya ane bhAva ubhaya dRSTie paccakakhANa zuddha hovuM joIe. paccakakhANa traNa prakAranAM zalyamithyAtvazalya, mAyAzalya ane niyANuzalyathI rahita hovuM joIe. paccakakhANa mATe zAstrakAroe vividha prakAranI zuddhi darzAvI che. bhAvanI dRSTie paccakhANamAM nIce pramANe che prakAranI zuddhi hovI joIe :
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 paccakakhANa (1) parzita (vidhipUrvaka ucita kALe levuM), (2) pAlita (vAraMvAra saMbhArIne sArI rIte pAlana karavuM), (3) zodhita (zuddha rIte karavuM), (4) tIrita (samayamaryAdA pUrI thAya tethI paNa thoDA adhika kALa mATe karavuM), (5) kIrtita (sArI rIte pUruM thAya pachI pharIthI tene saMbhAravuM) ane () ArAdhita (pahelI pAMce zuddhi sAthe saMpUrNa rIte AnaMda ane ullAsapUrvaka pAra pADavuM). vaLI (1) zraddhAzuddhi, (2) jJAnazuddhi, (3) vinayazuddhi, (4) anubhASaNazuddhi, (5) anupAlanazuddhi ane (6) bhAvazuddhi ema cha prakAranI zuddhi paNa paccakakhANanI gaNAvavAmAM Ave che. manuSyanA mananA vyApAronuM ane enI bAhya kriyAnuM keTaluM jhINavaTapUrvaka sUkSma avalokana pUrvAcAryoe karyuM che te paccakkhANanI vividha prakAranI zuddhi upara je bhAra mUkavAmAM Avyo che te parathI joI zakAya che. paccakhANa athavA pratyAkhyAna vize jaina paraMparAmAM eka prAcIna samayathI mImAMsA thatI AvI che. pratyAkhyAna vize jaina Agama sAhityamAM vizada ane gahana chaNAvaTa thayelI che. bhagavatIsUtranA sAtamA zatakamAM pratyAkhyAna 'nuM svarU5, tenAM bhedo ane lakSaNo ApavAmAM AvyAM che. jaina AgamagraMthomAMnuM "daSTivAda' nAmanuM bAramuM aMga lupta thaI gayuM che. paraMtu anya saMdarbho parathI nizcitapaNe jANI zakAya che ke "dRSTivAda" nAmanA aMgamAM pratyAkhyAna pravAdapUrva' nAmanuM eka "pUrva" hatuM. A "pUrvamAM paccakakhANa vize corAsI lAkha jeTalAM pada hatAM ema kahevAya che. paccakakhANa vizenA lupta thaI gayelA A pUrvanI padasaMkhyA jotAM paNa saheje samajI zakAya ema che ke temAM e vize keTalI badhI vigate chaNAvaTa thaI haze! paccakhANa vize Agama sAhitya, Avazyakaniyukti vagere TIkAgraMtho uparAMta ghaNA bIjA graMthomAM vigate vicAraNA thaI che. te badhAmAM haribhadrasUri ane hemacandrAcAryanA graMtho uparAMta "zrAddhavidhi", "pravacanasAroddhAra', yatidinacaryA' tathA caityavaMdana ane guruvaMdana vize bhASya lakhanAra mahAna jainAcArya devendrasUrinA "pratyAkhyAna' vizenA bhAgamAM e viSayanI mahatvanI chaNAvaTa thaI che. evI ja rIte zrI mANavijayagaNivare "dharmasaMgraha' nAmanA graMthamAM paNa paccakakhANanA adhikAramAM enA prakAro ane peTAprakAronI jhINavaTapUrvaka carcAvicAraNA karI che. A uparAMta "saMvega raMgazALA' vagere
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ phara jinatattva bIjA keTalAka graMthomAM paNa paccakkhANanA viSayanuM vizada nirUpaNa thayeluM che. A badhA zAstragraMthomAM paccakkhANanA vividha prakAro ane tenA peTAprakAro batAvavAmAM AvyA che. paccakkhANanA mukhya be prakAro te 'mULa guNAtmaka' ane uttara guNAtmaka' che. kahyuM che : pratyAkhyAnaM dvidhA proktaM mUlottaraguNAtmakaM / dvitIyaM dazadhA jJeyaM anAgatAdibhedakaM / / ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya ane aparigraha e pAMcane mULa guNa tarIke oLakhAvavAmAM Ave che. sAmAyika, pauSadha, dikparimANa, atithisaMvibhAga vagerene uttara guNa tarIke oLakhAvavAmAM Ave che. uttara guNa mULa guNanA poSaNane arthe hoya che. paccakkhANanA A be mukhya prakAro uparAMta nIce pramANe dasa prakAra paNa batAvavAmAM AvyA che : (1) anAgata : anAgata eTale bhaviSya. bhaviSyamAM je paccakkhANa karavAnI bhAvanA hoya, paraMtu thaI zake tema na hoya, te paccakkhANa anivArya saMjogone kAraNe vaheluM karI levuM te anAgata paccakkhANa kahevAya che. jema ke paryuSaNanA parvamAM eka upavAsa, aThThama ke aThThAI karavAnI bhAvanA hoya, paraMtu koI sAjuM-mAMduM hoya ane tene kAraNe athavA bIjA koI kAraNe paryuSaNamAM tevI tapazcaryA thaI zake tevA saMjogo na hoya, mATe te tapazcaryA vahelI karI levAnuM paccakkhANa levAmAM Ave. A anAgata paccakkhANa che. (2) atikrAnta : parvanA ke evA bIjA divasoe amuka tapazcaryA karavAnI bhAvanA hoya, paraMtu saMjogovazAt te vakhate te na thaI zakI, to e parvanA divaso vItI gayA pachI tevI tapazcaryA karI levAnuM paccakkhANa levuM te atikrAnta paccakkhANa che. (3) koTisahita : eka paccakkhANano kALa pUro thavA Avyo hoya te pahelAM ja tevuM ke tevA prakAranuM bIjuM paccakkhANa umerI levuM te koTisahita paccakkhANa che. A paccakkhANanA be peTAprakAra che : jema ke upavAsanI sAthe upavAsa, AyaMbilanI sAthe AyaMbilanuM paccakkhANa umerI levuM tene (1) samakoTisahita paccakkhANa kahe che ane upavAsanI sAthe ekAsaNuM ke aThThamanI
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ paphakhANa sAthe chaThTha vagere prakAranuM paccakhANa umerI levuM tene (2) viSama koTisahita paccakhANa kahe che. (4) niyaMtrita : game tevA viparIta saMjogo hoya, saMkaTa ke vina Ave, roga ke upasarga thAya to paNa lIdheluM paccakhANa nizcayapUrvaka pAra pADavuM ja te niyaMtrita paccakakhANa che. A prakAranA paccakakhANano vartamAnakALamAM viccheda thayo che, kAraNa ke evuM paccakakhANa karavA mATe zarIranuM je saMghayanabaLa tathA AyuSyabaLa joIe tevuM baLa, tathA bhaviSyakALanuM jevuM jJAna hovuM joIe tevuM jJAna havenA samayamAM rahyuM nathI. (5) anAgAra H AgAra eTale chUTa athavA apavAda. koI paNa prakAranA apavAda vagara prANAnta paNa paccakakhANa pAra pADavAmAM Ave te anAgAra paccakakhANa kahevAya. A paccakkhANamAM paNa "annathaNAbhoga" (ajJAnane lIdhe) ane "sahasAgAra" (acAnaka) evA be apavAdo to rAkhavA ja paDe che. (3) sAgAra : sAgAra eTale AgArasahita arthAt chUTa athavA apavAdasahita. paccakhANamAM jo apavAda na hoya to paccakakhANano vAraMvAra bhaMga thavA lAge ane bhaMga thavAnI bIke mANaso paccakkhANa letAM Dare. paraMtu zAstrakAroe vividha prakAranI paristhitinuM tathA manuSyanA citta ane prakRtinuM sUkSma avalokana karIne keTalAka apavAdo sAthe paccakakhANa levAnuM pharamAvyuM che, jema ke anya sthAne jatAM acAnaka paccakakhANanuM vismaraNa thaI jAya ane ajANatAM bhaMga thaI jAya to tevA prakAranA bhaMgane bhaMga kahyo nathI. jema ke koIe amuka khAdya padArthono tyAga karyo hoya ane koIka bhUlathI tevA padArthavALI vAnagI ApI de ane khAdhA pachI ja khabara paDe ke A padArthanuM emAM mizraNa thayeluM che. A prasaMge annathaNAbhogano apavAda rAkhelo hovAthI paccakakhANanA bhaMgano doSa lAgato nathI. alabatta, aticArano doSa lAge che, jenI zuddhi thaI zake che. bIjo AgA2 te sahasAgAra che. sahasA eTale acAnaka. mANasane khyAla Ave te pahelAM ja koIka evI ghaTanA banI jAya ke jethI paccakakhANano bhaMga thAya, tevI paristhitinI chUTa rAkhavAmAM Ave che, jema ke koIkane upavAsanuM paccakkhANa hoya ane vAta karatAM beThAM hoya te vakhate dUdha ke evI koI bIjI vastuno acAnaka kyAMkathI chAMTo UDI moDhAmAM paDe to paccakakhANano bhaMga thato nathI. tevI paristhitinI chUTa te "sahasAgAra' che.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinatattva Ama, dareka paccakakhANamAM ochAmAM ochA be AgAra eTale ke be apavAda acUka rAkhavAmAM Ave che : eka "annathaNAbhoga" ane bIjo "sahasAgAra". A be uparAMta judA judA paccakakhANanA prakArane lakSamAM rAkhIne judA judA AgAra batAvavAmAM Ave che. evA mukhya batrIsa AgAra, zAstromAM batAvavAmAM AvyA che. (7) niravazeSaH cAre prakAranA AhArano sarvathA tyAga karavo te niravazeSa paccakkhANa che. A paccakhANa maraNa samaye levAya che. jeo saMkhanAdrata (saMthAro) le che temane paNa A paccakakhANa levAnuM hoya che. (8) parimANakRta parimANa eTale mApa. AhAra vageremAM amuka ja vAnagInuM ke amuka koLiyAnuM mApa nakkI karIne AhAra karavAnuM paccakkhANa levuM te parimANakRta paccakakhANa che. (9) saMketa : keTalIka vakhata amuka samayamaryAdA mATenuM paccakakhANa karyuM hoya, paraMtu te samayamaryAdA pUrI thayA chatAM paccakhANa pUrNa karavAno avasara prApta na thAya ema hoya tyAre bAkIno samaya AviratimAM pasAra karavA karatAM koI saMketa dhAraNa karI levAmAM Ave ane e saMketa prApta thatAM paccakakhANa pUrNa karavAmAM Ave. koIka vakhata paccakakhANane yAda rAkhavA mATe paNa evo saMketa AlaMbanarUpa bane che. "muThThI (mUThI) sahita' ke "gaThI (gAMTha) sahita' e be pracalita saMketa che. mANasa muThThI vALI rAkhe ane muThThI khole tyAre paccakakhANa pAre athavA vastrane gAMTha vALI rAkhe ane gAMTha choDe tyAre paccakakhANa pUrNa kare to te saMketa paccakkhANa che. dIvo baLyA kare tyAM sudhI paccakhANa karavuM ane dIvo bujhAya tyAre paccakakhANa pAravuM evI rIte paNa saMketa paccakakhANa levAya che. (10) addhAH addhA eTale kALa. kALane anulakSIne judA judA prakAranA AhAranI vividha maryAdAo bAMdhavApUrvaka je paccakakhANa levAya che tenA nIce pramANe dasa peTAprakAra batAvavAmAM AvyA che : (1) navakArasI, (2) porasI, (3) purimaDha, (4) ekAsaNuM, (5) ekalaThANuM, (9) AyaMbila, (7) upavAsa, (8) divasacarima ke bhavacarima, (9) abhigraha ane (10) vigaI. A badhA pAribhASika peTAprakAronI sUkSma chaNAvaTa bhinna bhinna jaina zAstragraMthonA paccakakhANa vizenA adhikAramAM thaI che.