Book Title: Osiya
Author(s): Brajendranath Sharma
Publisher: Z_Agarchand_Nahta_Abhinandan_Granth_Part_2_012043.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210336/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ osiyAM To brajendranAtha zarmA osiyAkA vartamAna grAma jodhapurase 32 mIla uttara-pazcima meM sthita hai / prAcIna zilAlekhoM evaM prazastiyoM meM isakA nAma upeza, upakeza, uvasizala Adi milatA hai / osiyA ke prAcIna itihAsa ke bAremeM vizeSa jAnakArI prApta nahIM hai; parantu itanA jJAta hai, ki AThavIM zatAbdImeM yaha pratihAra sAmrAjya meM thA / pratihAroMke samaya ke bane lagabhaga eka darjana mandira Aja bhI vahA~ vidyamAna haiM, jo usa samayakI uccatama bhavana nirmANa kalAke paricAyaka haiM / pratihAroMkI zaktikA hrAsa ho jAne para osiyAM vizAla cauhAna sAmrAjyakA eka aMga bana gayA thA / bArahavIM zatAbdI ke uttarArdha meM yaha cauhAna rAjA kumAra siMhake zAsana meM thA / isa samaya taka yaha eka vizAla nagarake rUpameM parivartita ho cukA thA aura isakI sImAyeM dUra-dUra taka phaila gaI thIM / utthAnake bAda patana prakRtikA zAzvata niyama hai / yahI hAla osiyAMkA bhI huaa|' upakezagacchaprabandha' se vidita hotA hai ki turkI senA isa sthAnase san 1995meM hokara gujarI aura usane isa mahattvapUrNa evaM sundara nagarako naSTa kara DAlA / yahA~ke nivAsI osavAla jainI bhI ise chor3akara dUra-dUrako palAyana kara gaye / madhya pradezameM sthita khajurAhokI bhA~ti osiyAM bhI sthApatya evaM mUrtikalA ke lie atyanta mahattvapUrNa hai| khajurAhokI bhA~ti yahA~ bhI hindU evaM jaina mandira haiM / osiyAMke kaI mandira to khajurAhoke madhyakAlIna mandiroMse kaI zatAbdI prAcIna haiN| uttarI bhAratameM eka hI sthAna para itane adhika mandiroMkA samUha khajurAhoke atirikta ur3IsA meM bhuvanezvara meM hI prApta hai / parantu osiyAM meM hI paMcAyatana mandiroMkI zailI sarva prathama yahA~ harihara mandira prastuta karate haiM / ina para utkIrNa deva pratimAoMkA aba hama saMkSepameM varNana kareMge / harihara mandira naM0 1 ( citra 1 ) yaha mandira, osiyA grAmake bAhara alaga sthita hai / mandirake garbhagRhameM koI pratimA nahIM hai, parantu dvAra-zIrSake Upara garur3ArUr3ha viSNukI pratimA hai / isake nIce candra, maMgala, budha, bRhaspati, zukra, zani, rAhu tathA ketu Adi navagrahoM kA aMkana hai / dvAra zAkhAoM para bela-bUTe, nAga-dampatiyoM tathA nIce gaMgA va yamunA IT apanI sevikAoM ke sAtha citraNa hai / isake bAMI ora hI bhIgI veNiyoMse jala nicor3atI eka sundarI vizeSa rUpa se darzanIya hai / isa mandira ke bAhya bhAga para nIce vAlI lAIna meM apane vAhana bhaiMse para virAjamAna tathA hAthameM khaTvAMga liye yamakI mUrti hai / isase Age gaNezakI pratimA hai / madhya meM trivikramako kalAtmaka pratimA hai jisameM unakA bAyAM paira Upara uThA huA hai| isase Age candrakI baiThI mUrti hai, jinake zIrSake pIche arddha-candra spaSTa hai / agalI tAkhameM agnikI mUrti hai, jinake pIcheseM jvAlA nikala rahI hai / yaha apane vAhana meDhe para virAjamAna hai / isa mandirake pIche airAvata hAthI para baiThe indra haiM aura madhyameM viSNu tathA zivako sammilita pratimA hariharakI haiM ( citra 2 ) / yaha sundara pratimA kalAkI dRSTise anupama hai / inake dAhinI ora trizUlapuruSa tathA nandi aura bAIM ora garur3a ( citra 3 ) / inase Age sUryakI sthAnaka tathA 18 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandi para baiThe zivakI mUrtiyA~ haiM / mandirake dAhinI ora kuverakI mUrti hai / isake bAda mahiSAsuramardinIkI cartubhujI pratimA hai / inhoMne eka hAthase mahiSameM trizUla ghuser3a rakhA hai tathA dUsare hAthase usakI pU~cha pakar3a rakhI hai / isa AzayakI mUrtiyAM mathurAse bhI prApta huI haiM / jo godImeM leTe dAnava hiraNyakazipukA peTa phAr3a rahe haiM parantu isameM mahatvapUrNa yaha hai ki inake dAr3hI nahIM hai, / hai / inake sAtha do dikpAloMkI mUrtiyAM haiM, jo kAphI khaNDita ho gaI haiM / madhyameM bhagavAn viSNuke narasiMha avatAra kI mUrti hai, inake Age vAlI tAkhameM bahumukhI brahmAkI mUrti hai, jaisA sAmAnyataH brahmAkI mUrtiyoM meM dekhane ko milatA isa mandira ke Upara vAlI paMkti meM zrIkRSNake jIvanase sambandhita aneka dRzya utkIrNa haiM, jinakA aneka vaiSNava purANoM jaisA ki bhAgavata purANa AdimeM vistRta varNana milatA hai / ina dRzyoMmeM kRSNa janma, pUtanA vadha, zakaTa-bhaMga, kAliya-damana, ariSTAsura vadha, vatsAsura vadha, kuvalayApIDa-vadha govardhanadhArI kRSNa, Adi aneka dRzya aMkita haiM / eka to pUrNa rUpase naSTa vizeSa rUpase ullekhanIya harihara mandira naM0 1 ke cAroM ora eka-eka laghu devAlaya hai, jisameMse ho gayA hai / ina para banI mUrtiyoM meM kaMkAlI mahiSAsura mardinI tathA zRGgAra - durgA haiM / 12 bhujAoM vAlI zRGgAra durgA jo siMhavAhinI hai, apane eka hAthase mAMga nikAla rahI hai tathA bAyeM hAthase paira meM pAyala pahana rahI haiM / isa AzayakI anya mUrtiyoM AbAnerI tathA roDAse bhI prApta huI hai, jo sabhI samakAlIna ( 8 vIM zatI IsavI) haiN| mukhya mandira ke pIcheke bAIM ora vAle laghu devAlaya meM sUrya kI sthAnaka tathA sUrya va saMjJAke putra azvArohI revaMtakI bhI kalAtmaka pratimAyeM haiM / pIcheke dAhinI ora vAle laghu devAlaya para sthAnaka viSNu tathA garur3Asana viSNukI mUrtiyAM vizeSa mahattvakI haiN| mukhya mandirake sAmane kaunoM para nRtya gaNapati evaM baiThe kuvera kI mUrtiyAM haiM, jo sukha evaM sampadA kI dyotaka haiM / isI mandirake bAIM ora buddhAvatArakI dhyAnamudrA meM mUrti hai / harihara mandira naM0 2 isa mandira ke pArzva bhAga para bhI kRSNalIlAke vibhinna dRzyoMke atirikta, aSTa-dikpAla, gaNapati, trivikrama, viSNu, harihara, sUrya, ziva mahiSAsuramardinI, narasiMha bhagavAn evaM brahmAdikI mUrtiyAM haiM / yaha bhI paJcAyatana prakArakA mandira thA / yahIM para hameM ziva-pArvatIke vivAha 'kalyANa sundara kA dRzya dekhane ko milatA hai, jaisI ki pratimAyeM kAmAM ( bharatapura ), kannauja, tathA alorA Adi meM sthita haiM / harihara mandira naM0 3 isa mandira para bhI uparyukta varNita donoM mandiroMkI taraha na kevala kRSNalIlAke aneka dRzya milate haiM, varan aSTa-dikpAla, ziva, narasiMha, trivikrama, sUrya, gaNeza va mahiSAsuramardinIkI bhI mUrtiyAM dekhane ko milatI haiM / mandira naM0 4 evaM 5 meM mUrtikalA pahile kI hI taraha hai / mandira naM0 4 meM sabase UparI bhAga meM viSNukI khar3I pratimA hai / mandira naM0 5 osiyAM meM banI bAvar3Ike samIpa hai / isa para bhI dikpAloMke atirikta gaNeza, sUrya, viSNu evaM mahAdAnavakA vinAza karatI mahiSAsuramardinIkI pratimAyeM haiM / sUrya mandira sUrya pUjA rAjasthAnameM vizeSa rUpase pracalita thI, jaisA ki vahA~ke prAcIna mandiroM evaM prApta pratimAoMse vidita hotA hai| osiyAMkA sUrya mandira jo 10 vIM zatI meM nirmita huA pratIta hotA hai, kalAkI dRSTise vahA~ ke sabhI mandiroM meM zreSTha hai / parantu abhAgyavaza isake garbhagraha meM bhI sUryakI pratimA nahIM raha pAI itihAsa aura purAtattva : 19 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / dvArazAkhAoM para banI gaMgA va yamunAkI mUrtiyAM bhI pratihArakAlIna kalAkA zreSTha udAharaNa haiM / yadi isa mandirakA nirIkSaNa bAIM ora se Arambha kareM, to sarva prathama sarpa-phaNoMke nIce khar3e balarAmakI mUrti milegii| isake bAda dikpAla nirRti va kuberakI mUrtiyAM haiN| agalI pratimA meM 'gaNapati abhiSekha' dikhAyA gayA hai / isase agalI pRthvIkA uddhAra karate bhagavAn varAhakI mUrti hai, jaisI udayagirI va eraNa tathA mahAbalipuram meM hai / mandira ke pRSTha bhAga para azvArohI revantakI mUrti hai, jinake sAtha ' zikAra pArTI' tathA kuttA bhI dikhAyA gayA hai| inake sAtha hI sUryakI khar3I pratimA hai, jinake donoM hAtha khaNDita ho cuke haiM / agalI mUrti meM ekamukhI dAr3hIvAle brahmA dikhAye gaye haiM / isa prakArakI hI anya pratimA tIrtharAja puSkara meM bhI eka laghu devAlaya meM surakSita haiM / mandirake dAhinI ora bhI narasiMha avatAra, pArvatI, viSNu tathA apane vAhana makara para khar3e varuNako mUrtiyA~ haiM / parantu inameM sabase sundara madhyameM sthita dazabhujI devI mahiSAsuramardinIkI mUrti hai, jo khaDga, DhAla, dhanuSa, bANa Adi aneka Ayudha pakar3e haiN| sAmanevAle eka hAtha meM pakar3e trizUlase vaha mahiSakA vadha kara rahI hai, jisakA kaTA sira unake bAyeM paira ke pAsa par3A hai aura kaTe dhar3ase khaDgadhArI mahiSAsura mAnava rUpa lekara devIse yuddha karaneko tatpara hai / kuzala kalAkArane devIko ghora saMgrAma meM lIna honepara bhI unake mukha para zAMta bhAva hI prakaTa kiyA hai, jo isa mUrtikI vizeSatA hai ( citra 4 ) isa prakArakI anya sundara pratimAyeM jagatake ambikA mandira para bhI vidyamAna haiM / pippalAda mAtA mandira sUrya mandira ke dAhinI ora gA~vake samIpa hI pippalAda mAtAkA punIta evaM pavitra mandira hai / isa mandirakA sAmane kA bahuta adhika bhAga khaNDita ho cukA hai / mandirake staMbha bar3e hI kalAtmaka hai / isake garbhagRha meM eka vedikA para kuvera, mahiSAsura mardinI evaM gaNezakI vizAla pratimAyeM haiM / dhanada kubera apanI patnI harItike sAtha dAhine hAthameM caSaka tathA bAyeMmeM dhanakI thailI pakar3e baiThe haiM / mahiSamadinI talavAra, DhAla, cakra, ghaMTA, tathA dhanuSa liye haiM aura sAmanevAle dAhine hAthase mahiSakA saMhAra kara rahI haiM / inake bAIM ora baiThe lambodara gaNeza akSamAlA, parazu, danta tathA modaka lie haiM / mathurA tathA uttarI bhAgake anya bhAgoM se prApta pratimAoMmeM sAdhAraNatayA kubera, gajalakSmI tathA gaNezakI sammIlita pratimAyeM milI haiM, parantu mahiSamardinI nahIM milI haiM / jayapurake nikaTa sakarAyamAtA mandirake vikrama saMvat 749 ke eka zilAlekha meM kubera, gaNeza tathA mahiSAsuramardinIkI vandanA kI gaI hai / sambhavataH isIko dhyAna meM rakhakara kalAkArane pippalAdamAtA mandira meM ina tInoMkI mUrtiyA~ eka sAtha sthApita karI thI ( citra 5 ) / isI mandirake bAharI bhAga para bhI aSTa dikpAloM tathA zivakI mUrtike atirikta eka anya mahiSAsuramardinIko sundara pratimA utkhanita hai / inake atirikta kucha anya mandira bhI haiM, parantu vaha bahuta adhika mahatvake nahIM haiM / saciyAyamAtA mandira rAjasthAna meM aura vizeSakara mAravAr3a kSetrameM saciyAyamAtAkI pUjA vizeSa rUpase pracalita thI / zilAlekhoM meM inake lie 'saccikA' tathA 'saMcikA' Adi nAmoMkA ullekha huA hai / saciyAyamAtAkA mandira osiyA~ grAmake madhya eka U~cI pahAr3I para banA hai / isa mandirakI sthApanA saMbhavata: AThavIM zatAbdI meM karI gaI thI aura usa samayase bArahavIM zatAbdI taka isake nirantara vRddhi evaM sudhAra hote gaye / mandira ke garbhagRhameM usa samaya kAle pattharakI ratnajaTita pratimA pratiSThita hai, jo solahavIM zatAbdI se pUrvakI pratIta nahIM hotI / isakI surakSAke lie cA~dIke dvAra haiM / aba bhI prati varSa isakI pUjA hetu sahasroM bhaktajana A haiM, parantu kiMvadantiyoMke anusAra koI bhI osavAla devIke zApake kAraNa osiyAM meM sthAyI rUpase nahIM rahatA hai / prastuta pratimAmeM bhI devIkA mahiSAsuramardinIkA hI svarUpa hai / 20 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa mandirameM devIke saumya evaM aghora rUpoMvAlI bhI aneka pratimAyeM haiN| mandirake bAhya bhAgapara aneka paurANika kathAoMke dRzya aMkita haiN| inake atirikta ziva-naTeza, sUrya, gajAnana, varAha, narasiMha, zeSazAyI viSNu, mahiSAsuramardinIkI pratimAyeM hai / eka sthAna para sAgara-manthanakA bhI citraNa hai| inake sAtha ho sAtha hindUdharmake vibhinna davatAoMkI jaise harihara, hariharapitAmaha, lakSmInArAyaNa, umAmahezvara tathA ardhanArIzvara-zivakI bhI mUrtiyAM banA hai| dikpAloMke atirikta loka jIvanase sambandhita bhI aneka dRzya hai| mithuna dRzyoMkI bhI jhA~ko yahA~ pracura mAtrAmeM dekhane ko milatI hai| mandira meM praveza dvArake bAI ora pavana-putra hanumAnko bhI Adamakada pratimA rakhI hai| osiyAke jaina mandiroMmeM mahAvIrajIkA mandira vizeSa rUpase mahattvapUrNa hai| yahA~ para pahilase hI jainiyoMke zvetAmbara sampradAyako pramukhatA thI, jaisA ki ina mUrtiyoM ko dekhanese vidita hotA hai| mandirake andara va bAharI bhAga para aneka jaina devI-devatAoMkI martiyoMke atirikta sAmAjika jIvanake dazya utkIrNa haiM, jo usa samayake logoMke jIvanake adhyayana ke lie bahuta mahattvapUrNa hai| namUrti kalAke adhyayanake liye bhI yaha mandira vizeSa mahattvakA hai, jisakA abhI taka pUrNa rUpase adhyayana nahIM ho pAyA hai| isa prakAra hameM osiyAMmeM vibhinna dharmokA samanvaya dekhane ko milatA hai| yahAM para na kevala hindU va jainadharma hI panape the, varan hindUdharmaka vibhinna sampradAya jaise vaiSNava, zaiva, zAkta, saura, evaM gANapatyake anuyAyI bhI eka dUsareke dharmoMkA Adara karate hue rahate haiM, isa dhAraNAke anusAra ki eka hI devake aneka rUpa hai, ataH cAhe usakI pUjA kisI bhI rUpa meM kyA na kI jAye, vaha eka hI devatA kI hotI hai : "eka sad viprA bahudhA vadanti' -Rgveda, 1, 164, 46 itihAsa aura purAtattva : 21