Book Title: Nirnay Prabhakar Ek Parichay
Author(s): Vinaysagar
Publisher: ZZ_Anusandhan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229599/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 anusandhAna 48 zrI bAlacandrAcArya evaM zrI RddhisAgaropAdhyAya racita nirNaya prabhAkara : eka paricaya ma. vinayasAgara grantha kA nAma 'nirNaya prabhAkara' dekhakara socA ki yaha kisI zAstrIya carcA kA grantha hogA kintu, kartA ke rUpa meM zrI bAlacandrAcArya evaM zrI RddhisAgaropAdhyAya dekhakara vicAra AyA ki sambhavataH kharataragaccha kI jo dasavIM maNDovarA zAkhA zrI jinamahendrasUri se udbhUta huI thI, zAyada usI sambandha meM carcA ho / sahasA vicAra AyA ki yaha zAkhAbheda ke vicAra-vimarza kA grantha nahIM ho sakatA, kyoMki isake praNetA zrI bAlacandrAcArya maNDovarA zAkhA ke samarthaka the aura zrI RddhisAgaropAdhyAya bIkAnera kI gaddI ke samarthaka the / donoM ke alaga-alaga chora the / ataeva eka hI grantha ke donoM praNetA nahIM ho sakate / taba phira yaha vicAra huA ki isa grantha ko nikAlakara avazya avalokana kiyA jAe / grantha nikAlakara dekhA gayA to dimAga cakkara khA gayA ki yaha grantha to zrI jhaverasAgarajI aura zrI vijaya rAjendrasUrijI ke madhya kA hai jo ki unake vicAra bhedoM ke kAraNa utpanna huA ho / sahasA vicAra kauMdhA ki tapAgaccha ke anekoM udbhaTa vidvAna hote hue bhI kharataragaccha ke vidvAnoM ko nirNaya dene ke lie kyoM paJca banAyA gayA aura unase nirNaya dene ke lie kahA gayA ? vAstava meM kharataragaccha ke donoM vidvAna apane-apane viSaya ke praur3ha vidvAna the aura gacchIya saMskAroM ke poSaka hote hue bhI mAdhyasthya, sAmaJjasya aura samanvaya ko pradhAnatA dete the| unake hRdaya meM gaccha kA kadAgraha nahIM thA kintu zAstrIya prarUpaNA kA AdhAra aura avalambana thA / ataH ina donoM nirNAyakoM kA saMkSipta paricaya denA Avazyaka hai| bAlacandrAcAryaH- kharataragaccha ke maNDovarA zAkhA ke antargata AcArya kuzalacandrasUri hue, unake ziSya upAdhyAya rAjasAgaragaNi, unake ziSya Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna 2009 upAdhyAya rUpacandragaNi aura unake ziSya zrI bAlacandrAcArya hue / inakA janma saMvat 1892 meM huA thA aura dIkSA 1902 kAzI meM zrI jinamahendrasUri ke karakamaloM se huI thI / dIkSA nAma vivekakIrti thA aura zrI jinamahendrasUri ke paTTadhara zrI jinamuktisUri ne inako diGmaNDalAcArya kI upAdhi se suzobhita kiyA thA / ye Agama sAhitya aura vyAkaraNa ke dhurandhara vidvAna the / kAzI ke rAjA zivaprasAda sitAre - hinda inake pramukha upAsaka the / antima avasthA meM tIna dina kA anazana kara vaizAkha sudI 11, vikrama saMvat 1962 ko inakA svargavAsa huA thA / 75 RddhisAgaropAdhyAyaH- mahopAdhyAya kSamAkalyANajI kI paramparA meM dharmAnandajI ke 2 pramukha ziSya hue- rAjasAgara aura RddhisAgara / inake sambandha meM koI vizeSa aitihya jAnakArI prApta nahIM hai / ye ucca koTi ke vidvAn the, sAtha hI camatkArI aura mantravAdI bhI the / vRddhajanoM ke mukha se yaha jJAta hotA hai ki daivIya mantra zakti se inheM aisI vidyA prApta thI ki ve icchAnusAra AkAzagamana kara sakate the / vizva prasiddha AbU tIrtha kI aMgrejo dvArA AzAtanA hote dekhakara inhoMne virodha kiyA thA / rAjakIya kAryavAhI (adAlata) meM samaya - samaya para svayaM upasthita hote the aura anta meM tIrtha rakSA hetu sarakAra se 11 niyama pravRtta karavAkara apane kArya meM saphala hue the, aisA khImela zrIsaMgha ke vRddhajanoM kA mantavya hai / saMvat 1952 meM inakA svargavAsa huA thA / jaina zAstroM aura paramparA ke viziSTa vidvAn the / inhIM kI paramparA meM inhIM ke ziSya gaNanAyaka sukhasAgara paramparA prArambha huI jo Aja bhI zAsana sevA meM sakriya hai / praNetAoM kA paricaya dene ke bAda vAdI aura prativAdI kA paricaya bhI denA Avazyaka hai ataH vaha saMkSipta meM diyA jA rahA hai : vAdI - vijayarAjendrasUri :- inakA janma 1882, bharatapura meM huA thA / Apake pitA-mAtA kA nAma kesaradevI RRSabhadAsa pArakha thA / inakA janma nAma ratnarAja thA / yati zrI pramodavijayajI kI dezanA sunakara ratnarAja ne hemavijayajI se yati dIkSA saMvat 1904 meM svIkAra kI / zrI pUjya dharaNendrasUrijI se zikSA grahaNa kI aura unake daphtarI bane / 1924 meM AcArya Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 anusandhAna 48 pada prApta huA aura vijayarAjendrasUri nAmakaraNa huA / usI varSa kriyoddhAra kiyA / saMvat 1963 pauSa zuklA sasamI ko ApakA svargavAsa huA / saccAritraniSTha AcAryoM meM gaNanA kI jAtI thii| abhidhAnarAjendrakoSa ityAdi ApakI pramukha racanAeM haiM jo ki Aja bhI zodha chAtroM ke lie mArgadarzaka kA kAma kara rahI haiN| inhIM se tristutika paramparA vikasita huI, madhya bhArata aura rAjasthAna meM kaI tIrthoM kI sthApanA kI / tapAgacchIya paramparA meM hote hue bhI inakI paramparA saudharma bRhad tapAgacchIya paramparA kahalAtI hai / prativAdI-tapAgacchIya zrI mayAsAgarajI kI paramparA meM gautamasAgarajI ke ziSya jhaverasAgarajI the / (inake ziSya zrI AnandasAgarasUri jo ki sAgarajI ke nAma se prasiddha the / ) inake bAre meM adhika jAnakArI anyatra upalabdha ho sakatI hai / aisA pratIta hotA hai ki vAdI aura prativAdI arthAt vijayarAjendrasUri aura jhaverasAgarajI meM pA~ca viSayoM ke lekara matabheda utpanna huA, carcA huI aura anta meM nirNAyaka ke rUpa meM ina donoM ne zrI bAlacandrAcArya aura RddhisAgarajI ko svIkAra kiyA / kyoMki ye donoM AgamoM ke jJAtA aura madhyastha vRtti ke dhAraka the / likhita rUpa meM koI pramANa prApta nahIM hotA hai kintu unake dvArA vivAdita pA~ca praznoM ke uttara nirNaya ke rUpa meM hone ke kAraNa yaha sambhAvanA kI gaI hai / racanA saMvat aura sthAna nirNaya-prabhAkara grantha kI racanA prazasti meM likhA hai ki zrI jinamuktisUri ke vijayarAjya meM vaizAkha zukla aSTamI ke dina vikrama saMvat 1930 meM isa grantha. kI racanA ratnapurI meM kI gii| jo ki isa nirNaya ke lie zrIsaMgha ke Agraha para, donoM ko bulAne para ratalAma Ae the / grantha kI racanA upAdhyAya bAlacandra aura saMvigna sAdhu RddhisAgara ne milakara kI zrImacchrIjinamuktisUriMgaNabhRdvavarti caJcadguNA sphItyudgIrNayazA gaNe kharatare syAdvAdaniSNAtadhIH / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna 2009 rAjye tasya sukhAvahe guNavatAmabhrAgninandakSitau (1930) varSe rAghavalakSapakSadivase candrASTamIsattithau // 1 // yA vAdi-prativAdiyasya tamasA saMpUritA mAlave, nyAyAnyAyavivekakArakamukhAtprAcIkakubsannibhAtrirNItArthakarAptaye kRtisabhA zrIratnapuryyAmabhUccintAlA bhanimIlikAlayakarI bhavyAvibhAvopamA // 2 // tasyAM pAThakabAlacandragaNibhirnirNanyabhAvaMgataiH saMvegivratiRddhisAgarayutaiH zrIsaMghahUtyAgataiH / siddhAntapratighaprabhAkaranibhaH sandarbha eSa priyaH granthAnvIkSya prakAzito matimatAmbodhAya nirNIya ca // 3 // ina donoM vAdI prativAdiyoM ke madhya meM pA~ca viSayoM para matabheda thA / 1. vAdI :- paramezvara kI jala candana puSpAdika ke dvArA jo dravya pUjA karate haiM usakA phala alpapApa aura adhika nirjarArUpa hai / ge prativAdI :- jhaverasAgarajI kA kathana hai ki paramezvara kI dravyapUjA kA phala zubhAnubandhI prabhUtatara nirjarArUpa hai / 2. vAdI:- pratikramaNa aura devavandana ke madhya meM cauthI thuI nahIM kahanA cAhie, vaiyAvaccagarANaM Adi pramukha pATha bhI nahIM kahanA cAhie / sAmAyika vandittu meM "sammadiTThidevA ditu samAhiM ca bohiM ca" isa pada meM deva zabda nahIM kahanA / kyoMki, sAmAyika meM cAra nikAya ke devatAoM ke sahayoga kI vAMchA karanA yukta nahIM hai / prativAdI :- caturtha stuti aura vaiyAvaccagarANaM pramukha pATha kahanA cAhie / 3. vAdI :- lalitavistarAkAra zrI haribhadrasUri ke samaya nirNaya ke sambandha meM hai / vAdI 962 varSa mAnate haiM / prativAdI 585 varSa mAnate haiM / 4. vAdI:- sAdhu ko vastraraMjana karanA arthAt dhonA anAcAra hai / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 anusandhAna 48 prativAdI :- inakA kahanA hai ki yaha anAcAra nahIM hai / 5. vAdI:- pArzvastha Adi ko sarvathA vandana nahIM karanA / prativAdI :- jisameM jJAnadarzana ho aura cAritra kI malinatA ho usako bhI usa guNa ke Azrita vandana karanA cAhie / ye pA~coM prazna jaba nirNAyakoM ke samakSa rakhe gae to unhoMne paMcAgI (mUla niyukti, cUrNi, bhASya, TIkA) sahita Agama sAhitya ko pramANa mAnakara, unake uddharaNa dekara apanA nirNaya diyA / Agama sAhitya aura prakaraNa sAhitya ke atirikta anya kisI kA bhI uddharaNa nahIM diyA hai / yatra-tatra naiyAyika zailI kA bhI prayoga kiyA hai| uddharaNa ke rUpa meM ullekhita granthoM ke nAma akArAnukrama se die gae haiM : aGgacUlikA, anuyogadvAra sUtra-saTIka, AcAradinakara, AcArAMga sUtraTIkA sahita, Avazyaka sUtra niyukti-bRhadvRtti, Avazyaka sUtra (navakAra maMtra-logassa-vaiyAvaccagarANaM pukkharavaradI-siddhANaM buddhANaM-arihaMta ceiyANaM Adi) uttarAdhyayana sUtra-TIkA, upadezamAlA vRtti sahita, oghaniyukti-saTIka, aupapAtika sUtra, catuHzaraNa prakIrNaka, caityavandanabhASya-avacUri-TIkA, jIvAbhigama sUtra-saTIka, jJAtAdharmakathA sUtra-TIkA, kalpasUtra saMdehaviSauSadhI TIkA, TIkAeM, nandIsUtra, nizItha sUtra bhASya-cUrNi-TIkA, paMcavastu TIkA, paMcAzaka TIkA, piNDaniyukti, prajJApanA sUtra, pratiSThA kalpa-umAsvAti, pratiSThAkalpa-pAdaliptAcArya, pratiSThAkalpa-zyAmAcArya, pravacanasAroddhAra-saTIka, bRhadkalpasUtra-bhASya-niyuktiTIkA sahita, bhagavatIsUtra-saTIka, maraNasamAdhi, mahAnizItha sUtra, yogazAstra, rAjapraznIya sUtra, lalita vistarA (caityavandana sUtra TIkA), vyavahAra bhASyacUNi-TIkA, SaDAvazyaka laghu vRtti, sUtrakRtAMgasUtra, sthAnAMga sUtra sttiik| ina donoM nirNAyakoM ne apane nirNaya meM zrI jhaverasAgarajI ke mata ko paripuSTa kiyA hai aura vAdI zrI vijayarAjendrasUri ke mata kA nirAkaraNa kiyA hai / vRddhajanoM ke mukha se maine yaha sunA hai ki ukta nirNaya ke pazcAt zrI vijayarAjendrasUrijI mahArAja ne ukta nirNaya ko pUrNa mAnyatA dene aura apane mantavya ko badalane kA prayatna kiyA / isI samaya mAlavA aura gor3avAr3ha ke Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna 2009 79 pramukha zreSThiyoM ne AcAryazrI se nivedana kiyA ki "mahArAja yaha kyA kara rahe ho? hamane Apake mantavya ko svIkAra kara apane samAja se virodha lekara alaga hue haiM, aisI sthiti meM Apa yadi mata badaloge to hama unake sAmane kaise sira U~cA rakheMge?" aisA bhakta zrAvakoM ke mukha se sunakara apane mantavya para hI dRr3ha rahe aura apane vicAroM ko hI paripuSTa kiyA / tattvaM tu kevalIgamyaM / prati paricaya isa prati kI sAija 11.2 x 20.3 se.mI. hai| patra 71, paMkti 10 tathA prati paMkti akSara lagabhaga 38 haiM / lekhana prazasti nimna prakAra hai : |graMthamAna 1551, iti nirNayaprabhAkarAbhidha:saMdarbhaH // samAptoyaH / / zrIrastu kalyANaM // zrImatbRhatkharataragacche zrIjinacaMdrasUrisAkhAyAH // zrImat 108zrI |paaNpr! munizrImaddevavinayajIH // taccaraNAraviMdamadhukara ivaH / javeracaMdreNa lipikRtaM dakSiNaprAMta pUrNAbhidhanagrAtpArzvabhAge grAmINatale grAmadhye lipIkRtaM caturmAsacakre: / / saMvat 1939 kA mItI Azvinazukla navamyAMtithau zukravAsareH / / puNyapavitra bhavatu / zreyabhavatuH ||shrii|| isa grantha meM uddharaNa bahuta adhika die gae haiN| prAcIna hindI bhASA meM likhA gayA hai / jahA~-jahA~ rAjasthAnI zabdoM kA bhI prayoga kiyA gayA haiN| yaha grantha paThana evaM cintanayogya hai| Aja ke yuga meM bhI yaha grantha prakAzana yogya hai !